Działalność inowrocławskich nauczycieli z Solidarności w okresie stanu wojennego i w drugiej połowie lat 80-tych

Transkrypt

1 Wojciech Gonera Działalność inowrocławskich nauczycieli z Solidarności w okresie stanu wojennego i w drugiej połowie lat 80-tych 10 III 1982 roku miało miejsce posiedzenie Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Inowrocławiu poświęcone sytuacji w tutejszym szkolnictwie. Dyskusja dotyczyła rzecz jasna atmosfery panującej wśród nauczycieli po wprowadzeniu stanu wojennego. Zaprezentowane dane wskazywały, że partia powoli odbudowuje swoją pozycję w tej grupie zawodowej. Do 13 XII 1981 roku szeregi PZPR opuściło 44 nauczycieli, 15 ze szkół podstawowych i 27 ze szkół ponadpodstawowych. W marcu 1982 roku upartyjnienie wynosiło 46% (na 913 nauczycieli 410 należało do partii), ale liczba ta przestała maleć. Przeprowadzone rozmowy z pracownikami szkół ( w celu samookreślenia się ) przyniosły rezultaty w niektórych szkołach członkowie partii kategorycznie odcięli się od swej działalności w NSZZ Solidarność. Po szesnastu miesiącach rozkojarzenia ideologicznego można było przystąpić do działania. W dodatku członków Egzekutywy poinformowano, że po 13 XII nie odnotowano żadnej działalności związkowej w inowrocławskiej oświacie. Czy rzeczywiście sytuacja była już wyjaśniona? Istotnie zaraz po wprowadzeniu stanu wojennego wszelka działalność związkowa została zawieszona. Władze Komisji Okręgowej Pracowników Oświaty i Wychowania w Inowrocławiu zostały zmuszone do oddania całej dokumentacji w ręce SB. Związek utracił też środki finansowe oraz lokal znajdujący się przy ul. Prezydenta Gabriela Narutowicza. Niestety represje dotknęły także członków kujawskiej S. Przewodniczący Henryk Łada został na krótko aresztowany, a w jego mieszkaniu funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa przeprowadzili rewizję. Nie był to koniec problemów. Dyrekcja I Liceum Ogólnokształcącego (I LO) w Inowrocławiu postanowiła nie przedłużać z nim umowy, dlatego w trudnej sytuacji został zmuszony do podjęcia pracy fizycznej w Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej. Zresztą do pracy w szkole nie powrócił już nigdy. Pierwsze dni stanu wojennego dobrze zapamiętał inny z członków komisji. Ryszard Brejza, przewodniczący koła w SP nr 2, jeszcze przed Świętami Bożego Narodzenia gościł w domu milicjantów, którzy po krótkiej rewizji zabrali go wraz z bratem Jarosławem do komendy w celu sporządzenia i podpisania protokołu. W rzeczywistości dzień zakończył się wizytą w szkole, do której specjalnie sprowadzono nawet dyrektor Alicję Balcerzak. Funkcjonariusze SB dokładnie przeszukali szafkę Ryszarda Brejzy, rekwirując jednocześnie wszystkie zgromadzone tam materiały był to jedyny przypadek bezpośredniej interwencji władz w placówce oświatowej po 1 / 7

2 ogłoszeniu stanu wojennego. Po powrocie na komendę i podpisaniu protokołu obaj bracia zostali wypuszczeni. Trudna sytuacja w mieście nie załamała jednak inowrocławskich nauczycieli. Zbyt wiele było do zrobienia, żeby od razu się poddać. Jeszcze w grudniu nauczycielka języka polskiego z I LO, Jadwiga Fengler-Wielewska, postanowiła rozpocząć podziemną działalność. Za radą kapelana inowrocławskiej Solidarności, księdza Ryszarda Pruczkowskiego, nowe władze związku postanowiły skierować swoją uwagę na problem pomocy rodzinom internowanych. W styczniu 1982 roku w mieszkaniu Jadwigi Fengler-Wielewskiej przy ul. Władysława Łokietka odbyło się pierwsze zebranie podziemnej komisji NSZZ Solidarność. W jej skład weszli: Jadwiga Fengler-Wielewska, Eugenia Pudelewicz (Centrum Kształcenia Ustawicznego), Hanna Płotka (II LO), Edmund Mikołajczak (SP nr 15), Alfred Krysiak (I LO), Henryk Łada i Ryszard Brejza. Zgodnie z intencjami ks. Pruczkowskiego w pierwszej kolejności postanowiono pomóc Henrykowi Ładzie, któremu przez dwa miesiące przekazywano pieniądze. Środki zgromadzone w następnych miesiącach pomogły rodzinom internowanych działaczy ze Strzelna oraz Franciszka Karpińskiego i Jerzego Strugały z Inowrocławia. Żona ostatniego z wymienionych otrzymywała nawet paczki z zagranicy, które przysyłał brat Marii Świtek (SP nr 11) mieszkający w Belgii. W trakcie zbiórek, organizowanych rzecz jasna wbrew zakazom dyrektorów szkół, wyróżnili się zwłaszcza Kazimiera Tokarz, Lucyna Zimna (obie CKU), Bogusława Mazur (Technikum Ekonomiczne), a także Andrzej Radtke i państwo Anna i Krzysztof Śledzińscy (wszyscy I LO). Pomoc członków podziemnej komisji wykraczała daleko poza przyjęte ramy. Jadwiga Fengler-Wielewska spróbowała nawet poszukać zatrudnienia dla zwolnionego ze szkoły działacza z Ostrowa Wielkopolskiego w pobliskim Niższym Seminarium Duchownym w Markowicach (ostatecznie wyjechał do Norwegii), a Krzysztof Śledziński pomógł znaleźć adwokata dla aresztowanego Jerzego Kasprzyszaka absolwenta I LO, członka Solidarności z Gdańska, który przyjechał do Inowrocławia nawiązać kontakty z tutejszym środowiskiem. Z kolei Ryszard Brejza, Henryk Łada i Edmund Mikołajczak nadal utrzymywali kontakty z Toruniem i Bydgoszczą, a sprowadzana stamtąd do Inowrocławia bibuła posłużyła do stworzenia biblioteki wydawnictw podziemnych. Ponadto dla uczniów z klasy prowadzonej przez J. Fengler-Wielewską zorganizowano latające uniwersytety. Na zebrania inowrocławskich nauczycieli (początkowo odbywały się raz w miesiącu, a po zawieszeniu stanu wojennego raz na kilka miesięcy) przychodzili także inni opozycjoniści. Częstym gościem był m.in. Jan Wojciech Zieliński, redaktor biuletynu związkowego Przekazy, czasami przychodził również ks. Stanisław Głowski z parafii p.w. Podwyższenia Krzyża 2 / 7

3 Świętego w Inowrocławiu. Sami nauczyciele angażowali się w działania oddziału. Edmund Mikołajczak wspólnie z Leszkiem Tucholskim przygotowywali ulotki z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1982 roku, które zamierzano rozdać na początku maja mieszkańcom miasta. Niestety bibułę zarekwirowała milicja, ale i tak wielu nauczycieli wzięło udział w nieoficjalnych obchodach świętach. 3 V w kościele p.w. Zwiastowania NMP w Inowrocławiu odprawiona została msza święta, po niej zaś nastąpiło manifestacyjne przejście pod Pomnik Powstańców Wielkopolskich, gdzie złożono kwiaty. Było to pierwsze tak duże wystąpienie związku w Inowrocławiu po wprowadzeniu stanu wojennego. Na czele marszu szedł wówczas Jarosław Brejza, trzymający w rękach flagę narodową z emblematem Solidarności. Wspólnie z bratem zaangażował się w organizację nowego związku jeszcze w 1980 roku Ryszard w Toruniu, on w Inowrocławiu. We wrześniu 80 będąc zaledwie uczniem Zespołu Szkół Mechanicznych i Elektrycznych (ZSMiE) zaopatrywał w żywność strajkujących w Hucie Szkła Gospodarczego Irena i nagrywał audycje komitetu strajkującego. Później bardzo często organizował pomoc w czasie innych wystąpień; najczęściej można go było spotkać przy powielaczu lub z torbą pełną ulotek. 10 IV 1981 roku wspólnie z grupą przyjaciół założył Niezależny Samorządny Związek Młodzieży Szkolnej Solidarność. Po wprowadzeniu stanu wojennego zorganizował młodzieżową grupę oporu zostając łącznikiem pomiędzy strukturami podziemnej Solidarności. Blisko współpracował z J. W. Zielińskim, który zaprzysiągł go na oficera wywiadu. W ten sposób został członkiem tajnej organizacji, opartej na zasadach dyscypliny wojskowej, utworzonej na wypadek bezpośredniej konfrontacji z władzą. Pomimo licznych ostrzeżeń, a nawet gróźb nie zaprzestał swojej działalności. W maju 1982 roku funkcjonariusze SB przeprowadzili kolejną rewizję w domu Brejzów, po której Jarosława zatrzymano na 48 godzin. 18 V stanął przed Kolegium ds. Wykroczeń został jednak uniewinniony. Wydarzenia tego miesiąca, przede wszystkim brutalne przesłuchania, bardzo odbiły się na jego psychice. Brak snu połączony z manią prześladowczą sprawił, że zaczął podejrzewać osoby z najbliższego otoczenia o współpracę z SB. Niestety nie wytrzymał napięcia. 4 VIII 1982 roku popełnił samobójstwo. W pożegnalnym liście napisał: ( ) Niech ojczyzna będzie wielka, lecz ja nie mogę czekać. Żegnajcie Mili, żegnaj Tatku, żegnaj Matko komuna niech przepadnie.. Pogrzeb Jarosława Brejzy był wielkim wydarzeniem dla całego miasta. W ostatniej drodze towarzyszyło mu wielu inowrocławian. Grób pokryły wieńce z solidarnościowymi szarfami. Na jednej napisano: Śpij kolego w ciemnym grobie, niech się Polska przyśni Tobie.. W 1985 roku miało miejsce ostatnie spotkanie podziemnej komisji oświaty w Inowrocławiu. Ponieważ taka formuła działania nie odpowiadała aktualnym potrzebom, zebrani zdecydowali o zawieszeniu działalności. Zgromadzone fundusze przekazano wdowie po zmarłym nauczycielu fizyki z I LO Szczepanie Komorowskim. Jeszcze przed rozwiązaniem struktur inowrocławscy 3 / 7

4 nauczyciele podjęli próbę zalegalizowania związku. Podczas jednego ze spotkań zaproponowano, żeby możliwie jak największa liczba pracowników oświaty zapisała się do jednej z legalnie działających organizacji, tak aby w krótkim czasie opanować jej struktury i przejąć w niej władzę. Wybór padł na działający w mieście od 1962 roku oddział Kujawsko-Pomorskiego Towarzystwa Kulturalnego. Pomysł ostatecznie przepadł, ale dwóch członków S Ryszard Brejza i Edmund Mikołajczak zostało członkami zarządu towarzystwa. Również inni nauczyciele zaangażowali się w nowe przedsięwzięcia. Edmund Mikołajczak z Alfredem Krysiakiem włączyli się w prace nad organizowaniem Stowarzyszenia Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, a Henryk Łada pod koniec 1988 roku rozpoczął starania o reaktywowanie Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Inowrocławiu. W 1987 roku czterech członków nauczycielskiej S zostało włączonych do struktur podziemnych Zarządu Oddziału w Inowrocławiu, a rok później reprezentujący oświatę Leszek Tucholski i Włodzimierz Hulisz wraz z 7 działaczami powołali Komisję Organizacyjną Oddziału Inowrocławskiego NSZZ Solidarność, stanowiącą część Rady Organizacyjnej Regionu Bydgoskiego. 28 II 1989 roku reaktywowały się struktury Międzyszkolnej Rady Koordynacyjnej Pracowników Oświaty i Wychowania NSZZ Solidarność na Kujawy Zachodnie z siedzibą w Inowrocławiu. Jej głównym zadaniem było odtworzenie szkolnych kół Solidarności, ulepszenie systemu działania rad pedagogicznych w szkołach, zwiększenie aktywności nauczycieli i uczniów w życiu szkolnym i poza nim, a przede wszystkim wypracowanie reformy oświatowej mającej podnieść poziom szkolnictwa w regionie. W skład MRK weszli: Ireneusz Połeć, Leszek Tucholski, Grzegorz Nawrocki, Henryk Kucharczyk, Robert Szarzyński (wszyscy ZSMiE), Stanisław Gzella (LO w Strzelnie), Stanisław Laskowski, Marian Frąszczak (obaj Zespół Szkół Medycznych w Inowrocławiu), Edmund Mikołajczak (NSD w Markowicach), Mieczysław Silecki (Zespół Szkół Chemicznych i Elektrycznych w Inowrocławiu), Włodzimierz Hulisz (rencista), Stanisław Paradowski (SP nr 8 w Inowrocławiu), Stefan Łożykowski (SP nr 1 w Inowrocławiu) i Mirosław Zacharczyk (I LO). Z powyższego składu w tajnym głosowaniu wyłoniona została trzyosobowa komisja, reprezentująca radę w rozmowach z władzami, w skład której weszli: Edmund Mikołajczak, Stanisław Paradowski i Mieczysław Silecki oraz dodatkowo Ferdynand Zalewski przewodniczący Oddziału NSZZ Solidarność w Inowrocławiu. Grupa ta, skupiająca 79 osób, ujawniła się i 31 III 1989 roku zawiadomiła kierownictwo Wydziału Oświaty i Wychowania w Inowrocławiu o swoim istnieniu. Związek przystąpił do odbudowy struktur i przygotowania II Walnego Zebrania Delegatów, które miało miejsce 27 IX 1989 roku. Parafrazując tytuł jednego z artykułów Ryszarda Brejzy NASZA SOLIDARNOŚĆ PRZEŁAMAŁA STRACH. 4 / 7

5 Bibliografia: Archiwum Komisji Międzyzakładowej NSZZ Solidarność Pracowników Oświaty i Wychowania Okręgu Kujaw Zachodnich, II i III Walne Zebrania Delegatów. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Inowrocławiu; Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Bydgoszczy. Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, K. Bębnista, Działalność NSZZ Solidarność w Inowrocławiu w latach , Toruń Praca wykonana pod kierunkiem dr hab. Wojciecha Polaka prof. UMK w Zakładzie Systemów Politycznych. Archiwum Zarządu Regionu Bydgoskiego NSZZ Solidarność w Bydgoszczy, czasopisma wydawane przez opozycję w latach Relacje: Ryszarda Brejzy, Jadwigi Fengler, Bożena Korzeniowska-Szudy, Alfreda Krysiaka, Edmunda Mikołajczaka, Stanisława Paradowskiego, Krystyny Podgórskiej-Łady, Andrzeja Radtke. Komunikat Nr 1 Komisji Organizacyjnej Oddziału NSZZ Solidarność w Inowrocławiu, Wiadomości Wolnych Związków, nr 5 z 8 XI Komunikat Nr 2 Międzyszkolnej Rady Koordynacyjnej Pracowników Oświaty i Wychowania NSZZ Solidarność Okręgu Kujaw Zachodnich, WWZ, nr 10 z 12 III J. Marszałek, Jarosław Brejza ( ), WWZ, nr 40 z 13 VIII / 7

6 D. Ratajczak, Komuna niech przepadnie, Gazeta Regionalna, nr 174 z 25 VII P. Strachanowski, Powrót do legalności. Rozmowa z przewodniczącym Zarządu Oddziału Solidarności Ferdynandem Zalewskim, Nowiny Inowrocławskie, nr 18 z 5 V Idem, Towarzystwo twórcze i inspirujące, NI, nr 9 z 6 III L. Tucholski, Wstyd mi za nas, Wolne Związki, nr 6 z 31 XII Idem, 15 lat temu w Inowrocławiu, WWZ, nr 126 z 27 XII R. Brejza, 20 lat temu wspomnienia z pierwszych miesięcy stanu wojennego w Inowrocławiu, Goniec Kujawski 2000, nr 1. E. Mikołajczak, Henryk Łada ( ), Ziemia Kujawska t. 20: K. Osiński, Zarys dziejów NSZZ Solidarność Regionu Bydgoskiego ( ), Gdańsk S. Pastuszewski, D. B. Rudnicki, Czasopiśmiennictwo w woj. bydgoskim w latach Zarys bibliograficzny, Bydgoszcz M. Pietrzyk, Brejza Jarosław, [w:] Inowrocławski Słownik Biograficzny, z. 2, Inowrocław / 7

7 W. Polak, Czas ludzi niepokornych. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność i inne ugrupowania niezależne w Toruniu i Regionie Toruńskim (13 XII VI 1989), Toruń, Idem, Najtrudniejsze egzaminy. Niezależne Zrzeszenie Studentów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika na tle wydarzeń w kraju i regionie ( ), Toruń / 7