Katecheza Trzecie przykazanie K A T E C H E Z A

Transkrypt

1 Katecheza Trzecie przykazanie K A T E C H E Z A Niedzielna celebracja Eucharystii Niedzielna celebracja dnia Pańskiego i Eucharystii stanowi centrum życia Kościoła. Niedziela, w czasie której jest celebrowane Misterium Paschalne, na podstawie tradycji apostolskiej powinna być obchodzona w całym Kościele jako najdawniejszy dzień świąteczny nakazany. Ponadto należy obchodzić dni Narodzenia Pana naszego Jezusa Chrystusa, Objawienia Pańskiego, Wniebowstąpienia oraz Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, Świętej Bożej Rodzicielki Maryi, Jej Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia, Świętego Józefa, Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Wszystkich Świętych Praktyka zgromadzenia chrześcijańskiego wywodzi się od czasów apostolskich (Por. Dz 2, 42-46; 1 Kor 11, 17). List do Hebrajczyków przypomina: Nie opuszczajmy naszych wspólnych zebrań, jak się to stało zwyczajem niektórych, ale zachęcajmy się nawzajem (Hbr 10, 25). Tradycja zachowuje wspomnienie wciąż aktualnego pouczenia: Przyjść wcześnie do Kościoła, aby zbliżyć się do Pana i wyznać swoje grzechy, wzbudzić żal w modlitwie... Uczestniczyć w świętej i Boskiej liturgii, zakończyć modlitwę, nigdy nie wychodzić przed rozesłaniem... Często mówiliśmy: ten dzień jest wam dany na modlitwę i odpoczynek. Jest dniem, który Pan uczynił. Radujmy się w nim i weselmy Parafia jest określoną wspólnotą wiernych, utworzoną na sposób stały w Kościele partykularnym, nad którą troskę pasterską, pod władzą biskupa diecezjalnego, powierza się proboszczowi jako jej własnemu pasterzowi. Jest ona miejscem, gdzie wszyscy wierni mogą się zgromadzić na niedzielną celebrację Eucharystii. Parafia wprowadza lud chrześcijański do uczestniczenia w życiu liturgicznym i gromadzi go podczas tej celebracji; głosi zbawczą naukę Chrystusa; praktykuje miłość Pana w dobrych i braterskich uczynkach: Nie możesz modlić się w domu tak jak w kościele, gdzie jest wielka rzesza i gdzie wołanie do Boga unosi się z jednego serca. Jest w tym jeszcze coś więcej: zjednoczenie umysłów, zgodność dusz, więź miłości, modlitwy kapłanów (Św. Jan Chryzostom, De incomprehensibili Dei natura seu contra Anomaeos, 3, 6: PG 48, 725 D). ~ 1 ~

2 Obowiązek świętowania niedzieli Przykazanie kościelne określa i precyzuje prawo Pańskie: W niedzielę oraz w inne dni świąteczne nakazane wierni są zobowiązani uczestniczyć we Mszy świętej. Nakazowi uczestniczenia we Mszy świętej czyni zadość ten, kto bierze w niej udział, gdziekolwiek jest odprawiana w obrządku katolickim, bądź w sam dzień świąteczny, bądź też wieczorem dnia poprzedzającego Eucharystia niedzielna uzasadnia i potwierdza całe działanie chrześcijańskie. Dlatego wierni są zobowiązani do uczestniczenia w Eucharystii w dni nakazane, chyba że są usprawiedliwieni dla ważnego powodu (np. choroba, pielęgnacja niemowląt) lub też otrzymali dyspensę od ich własnego pasterza. Ci, którzy dobrowolnie zaniedbują ten obowiązek, popełniają grzech ciężki Uczestnictwo w niedzielę we wspólnej celebracji Eucharystii jest świadectwem przynależności do Chrystusa i Jego Kościoła oraz wierności Chrystusowi i Kościołowi. Wierni potwierdzają w ten sposób swoją komunię w wierze i miłości. Wspólnie świadczą o świętości Boga i nadziei zbawienia. Umacniają się nawzajem pod przewodnictwem Ducha Świętego Jeśli z braku świętego szafarza albo z innej poważnej przyczyny nie można uczestniczyć w Eucharystii, bardzo zaleca się, ażeby wierni brali udział w liturgii słowa, gdy jest ona odprawiana w kościele parafialnym lub innym świętym miejscu, według przepisów wydanych przez biskupa diecezjalnego, albo poświęcali odpowiedni czas na modlitwę indywidualną w rodzinie lub w grupach rodzin. Dzień łaski i powstrzymania się od pracy Jak Bóg odpoczął dnia siódmego po całym swym trudzie, jaki podjął (Rdz 2, 2), tak również życie ludzkie składa się z pracy i odpoczynku. Ustanowienie dnia Pańskiego przyczynia się do tego, by wszyscy korzystali z wystarczającego odpoczynku i czasu wolnego, który mogliby poświęcić życiu rodzinnemu, kulturalnemu, społecznemu i religijnemu W niedzielę oraz w inne dni świąteczne nakazane wierni powinni powstrzymać się od wykonywania prac lub zajęć, które przeszkadzają oddawaniu czci należnej Bogu, przeżywaniu radości właściwej dniowi Pańskiemu, pełnieniu uczynków miłosierdzia i koniecznemu odpoczynkowi duchowemu i fizycznemu. Obowiązki rodzinne lub ważne zadania społeczne stanowią słuszne usprawiedliwienie niewypełnienia nakazu odpoczynku niedzielnego. Wierni powinni jednak czuwać, by uzasadnione powody nie doprowadziły do nawyków niekorzystnych dla czci Boga, życia rodzinnego oraz zdrowia. ~ 2 ~

3 Umiłowanie prawdy szuka czasu wolnego, a potrzeba miłości podejmuje uzasadnioną pracę (Św. Augustyn, De civitate Dei, 19, 19) Chrześcijanie dysponujący wolnym czasem powinni pamiętać o swoich braciach, którzy mają te same potrzeby i te same prawa, a którzy nie mogą odpoczywać z powodu ubóstwa i nędzy. W pobożności chrześcijańskiej niedziela jest tradycyjnie poświęcona na dobre uczynki i pokorne posługi względem ludzi chorych, kalekich i starszych. Chrześcijanie powinni także świętować niedzielę, oddając swojej rodzinie i bliskim czas i staranie, o które trudno w pozostałe dni tygodnia. Niedziela jest czasem refleksji, ciszy, lektury i medytacji, które sprzyjają wzrostowi życia wewnętrznego i chrześcijańskiego Świętowanie niedziel i dni świątecznych wymaga wspólnego wysiłku. Każdy chrześcijanin powinien unikać narzucania bez potrzeby drugiemu tego, co przeszkodziłoby mu w zachowywaniu dnia Pańskiego. Gdy zwyczaje (sport, rozrywki itd.) i obowiązki społeczne (służby publiczne itp.) wymagają od niektórych pracy w niedzielę, powinni czuć się odpowiedzialni za zapewnienie sobie wystarczającego czasu wolnego. Wierni powinni czuwać z umiarkowaniem i miłością nad tym, by unikać nadużyć i przemocy, jakie rodzą niekiedy rozrywki masowe. Pomimo przymusu ekonomicznego władze publiczne powinny czuwać nad zapewnieniem obywatelom czasu przeznaczonego na odpoczynek i oddawanie czci Bogu. Pracodawcy mają analogiczny obowiązek względem swoich pracowników W poszanowaniu wolności religijnej i dobra wspólnego wszystkich chrześcijanie powinni domagać się uznania niedziel i świąt kościelnych za ustawowe dni świąteczne. Powinni wszystkim dawać widoczny przykład modlitwy, szacunku i radości oraz bronić swoich tradycji jako cennego wkładu w życie duchowe społeczności ludzkiej. Jeśli ustawodawstwo kraju czy też inne powody zobowiązują do pracy w niedzielę, to niech ten dzień będzie jednak przeżywany jako dzień naszego wyzwolenia, które pozwala nam uczestniczyć w owym uroczystym zebraniu, w Kościele pierworodnych, którzy są zapisani w niebiosach (Hbr 12, 22-23). R E F L E K S J A Trzecie przykazanie Andrzej Borowski Pamiętaj, abyś dzień sobotni święcił. Sześć dni robić będziesz i będziesz wykonywał wszystkie roboty twoje; ale dnia siódmego sabat Pana, Boga twego, jest: nie będziesz wykonywał weń żadnej roboty, ty i syn twój, i córka twoja, sługa twój i ~ 3 ~

4 służebnica twoja, bydlę twoje i gość, który jest między bramami twymi. Przez sześć dni bowiem czynił Pan niebo i ziemię, i morze i wszystko, co w nim jest, a odpoczął dnia siódmego; i dlatego błogosławił Pan dniowi sobotniemu i poświęcił go (Wj 20,8-11). Wyjątkowo długie jest i szczegółowe trzecie przykazanie Dekalogu, gdy czyta się je w całości, tak jak przetłumaczył je ks. Jakub Wujek SJ. Trzeba jednak zauważyć, iż wyjątkowo, trudna do zwięzłego przedstawienia jest także jego treść. Idzie tu bowiem o niepojęty, niewyrażalny związek Boga przedwiecznego, Boga ponad czasem, z wymiarem stworzenia właśnie czasowym, z ograniczeniem, z którym świat i człowiek został stworzony, w którym człowiek żyje i w którym Bogu przedwiecznemu i ponadczasowemu ma oddawać cześć, ma okazywać swoją miłość. Warto się zastanowić nad tą pogłębioną czy poszerzoną, czy też w końcu dokładnie przyjętą treścią trzeciego przykazania. Nie można jej przecież ograniczyć do pytań, zawartych w dziecięcym katechizmie: Czy uczestniczysz w niedzielnej Mszy św.? Czy odmawiasz pacierz rano i wieczorem?. Owszem, przynajmniej Msza św. w niedzielę, przynajmniej parę minut owego pacierza (czy każdy wie, że w tym wyrazie brzmi początek łacińskiego tekstu modlitwy Pater noster Ojcze nasz, i że istniał przedtem męski odpowiednik słowa macierz właśnie pacierz)?... Cóż jednak Bogu i co człowiekowi z poświęcenia kilkudziesięciu minut w tygodniu na to, aby być w zgodzie z trzecim przykazaniem? Idzie tu bowiem o coś więcej, o czas Boży i o czas człowieczy, o czas święty i o czas świecki. Nie sposób sobie wyobrazić tego wszystkiego, o czym najpierw poucza Księga Rodzaju, a co powtarzają słowa Dekalogu w Księdze Wyjścia jak to Bóg przedwieczny, istniejący ponad czasem, w pewnym momencie wszedł w historię Kosmosu, w dzieje Ziemi, a później w dzieje człowieka, przyjmując ludzkie ciało i rodząc się z Maryi Dziewicy po to, ażeby poddać się śmierci ( a była to śmierć krzyżowa) i by w końcu zmartwychwstać i powrócić do chwały swego istnienia ponad czasem. Tej właśnie tajemnicy, czy właściwie tym kilku tajemnicom poświęcone zostało trzecie przykazanie. Bóg chciał bowiem i wolę swoją tutaj właśnie objawia, aby człowiek o tym czasie uświęconym przez Boga pamiętał i aby owe sprawy rozważał, jak potrafi. Mojżeszowy szabat i nasza chrześcijańska niedziela czyli dzień Pański to jest jakby zapowiedź, zadatek wieczności, owego bezruchu Boga ponad czasem i czystego istnienia, którym Stwórca zapragnął podzielić się z Aniołami i z człowiekiem. W nazewnictwie dni tygodnia, którym posługują się inne języki europejskie, brzmią echa kultów pogańskich oraz imiona bóstw powiązanych z poszczególnym dniem: dzień siódmy to niby Dzień Słońca. Po polsku to niedziela, czyli nic-nie-robienie. Jeżeli jednak popatrzymy na to określenie jako na święte zaniechanie czynności, które ma być przypomnieniem ponadczasowego bezruchu ~ 4 ~

5 Boga, to z pewnością znajdziemy się daleko od banału i nudy, bliżej zaś treści liturgii, którą Kościół w tym dniu sprawuje. Wyobrażenie Boga, który odpoczywa po pracy sześciu dni stworzenia jest jednym z tych przedstawień poetyckich, alegorycznych, którymi Biblia oczarowała i którymi nadal urzeka ludzką imaginację. Stąd pochodzi obraz Boga artysty, przyglądającego się z miłością i z zadowoleniem swemu ukończonemu dziełu. Wydaje się jednak, że bardziej pociągające umysł człowieka jest głębsze znaczenie tego obrazu, na którym poprzestać nie wolno: to mianowicie, iż Bóg zechciał udzielić doskonałości swego własnego, czystego i ponadczasowego istnienia, bytowi, który ma swój początek i swój własny, dany czas. Niedziela, ów dzień święty, przypomina o tym skrzyżowaniu wieczności z doczesnością, które nastąpiło na samym początku historii wszechświata, a także o Bożym zamyśle zbawienia owego wszechświata i człowieka od ułomności przemijania, od udręki czasu. Dla chrześcijanina niedziela jest pamiątką dnia, w którym Syn Boży poprzez zmartwychwstanie po raz drugi w Historii Świętej wprowadził wymiar wieczny do skończoności, czy też raczej przywrócił ów wymiar wieczny człowiekowi. Na tym przecież polega fakt, że zerwane zostały w owym dniu pęta śmierci. Na co dzień czuje się wartki strumień czasu, doznaje się wrażenia pędu często fizycznie, następujące po sobie różne zajęcia pochłaniają nasz czas. Dlatego Bóg ustanowił szabat dzień święty, dlatego zakazał człowiekowi w tym dniu poddawać się rygorom pracy i w ogóle działania. W ten sposób Bóg wyrywa człowieka z wartkiego strumienia czasu, ażeby bodaj na kilkanaście godzin zanurzyć go w świętym czasie, żeby przywrócić mu albo umocnić w nim świadomość właściwego, rzeczywistego i ostatecznego przeznaczenia istnienia doskonałego, z Bogiem, ponad czasem. Jest poza tym trzecie przykazanie normą sprawiedliwości, każe ono bowiem w tym właśnie świętym dniu dziękować Bogu za wieczność, za zbawienie od złego, za Krzyż i za Zmartwychwstanie Chrystusa czyli za Ofiarę, która urzeczywistnia za każdym razem liturgia Mszy świętej. Trudno więc niedzielę pojmować w sposób negatywny, niby zgodnie z brzmieniem tej nazwy, jako dzień bezczynności. Przeciwnie, jest to czas na tę szczególną aktywność człowieka, którą zazwyczaj nie jest łatwo pogodzić z codziennymi obowiązkami. To samo dotyczy dni świątecznych, w których człowiekowi Bóg przywraca jakby prawo do odpoczynku od zajęć i zarazem prawo do zastanowienia się nad własnym losem i nad przeznaczeniem do wieczności. Dlatego dzień święty święcić to także przypominać o nadprzyrodzonej godności człowieka. ~ 5 ~

6 Trzecie przykazanie Ks. Jerzy Kontkowski SJ Teks trzeciego przykazania Dekalogu podaje Pięcioksiąg w dwu zbliżonych wersjach: Pamiętaj o dniu szabatu (odpoczynku), aby go uświęcić. Sześć dni będziesz pracować i wykonywać wszystkie twe zajęcia. Dzień siódmy zaś jest szabatem (odpoczynkiem) ku czci Pana, Boga twego. Nie możesz przeto w tym dniu wykonywać żadnej pracy ani ty sam, ani syn twój, ani twoja córka, ani twój niewolnik, ani twoja niewolnica, ani twoje bydło, ani cudzoziemiec, który mieszka pośród twych bram (Wj 20,8-10; Pwt 5,12-14). W języku hebrajskim słowo szabat znaczy odpoczywać. Od słowa szabat pochodzi polska nazwa sobota. Wyjaśnienie pojęcia szabatu w Starym Testamencie jest różnorodne, nieujednolicone. Upraszczając je, znaczenie szabatu sprowadza się do sześciu punktów: 1) Szabat jako siódmy dzień tygodnia jest powiązany z nauką o stworzeniu świata przez Boga: W sześciu dniach bowiem uczynił Pan niebo, ziemię, morze oraz wszystko, co jest w nich, w siódmym zaś dniu odpoczął. Dlatego pobłogosławił Pan dzień szabatu i uznał go za święty (Wj 20,11; Rdz 2,1-3). 2) Szabat jest pamiątką wyjścia Izraela z Egiptu: Pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi egipskiej i wyprowadził cię z stamtąd Pan, Bóg twój, ręką mocną i wyciągniętym ramieniem: przeto ci nakazał Pan, Bóg twój, strzec dnia szabatu (Pwt 5,15). 3) Szabat ma charakter święty, jest Dniem Pańskim: Oto czasy święte Pana, na które będziecie wzywać ich zwołaniami świętymi to jest szabat (Kpł 23,2-3). Jeżeli nazwiesz szabat rozkoszą, a święty dzień Pana czcigodnym (Iz 58,13). 4) Szabat jest na równi z obrzezaniem znakiem przymierza Izraela z Jahwe: Izraelici winni pilnie przestrzegać szabatu jako obowiązku i przymierza wiecznego poprzez pokolenia. To będzie znak wiekuisty między Mną a Izraelitami (Wj 31,16-17). 5) Szabat ma charakter społeczny. Jest dniem odpoczynku dla wszystkich mężczyzn i kobiet, sług i obcych. Ma charakter humanitarny, podkreśla równość wszystkich ludzi (Wj 20,10; Pwt 5,14). 6) Przestrzeganie szabatu prowadzi do odpoczynku wiecznego u Boga: Którzy przestrzegają moich szabatów i opowiadają się za tym, co Mi się podoba oraz trzymają się mocno Mojego przymierza, dam miejsce w Moim domu i w Moich murach oraz dam im imię wieczyste i niezniszczalne (Iż 56,4-5). Szabat rozpoczyna się od zachodu słońca w piątek i trwa do zachodu słońca w sobotę. W piątek wieczorem, po modlitwach w synagodze, urządza się w domu uroczystą kolację. Gospodyni zapala dwie świece przed rozpoczęciem szabatu, odmawiając przy tym specjalne błogosławieństwo. Ojciec rodziny odmawia przed wieczornym posiłkiem dwa błogosławieństwa (kidusz): 1)nad winem, 2) dla ~ 6 ~

7 szabatu lub święta. Trzem uroczystym posiłkom jedzonym podczas szabatu towarzyszy odmawianie specjalnych hymnów. Mężczyźni spędzają czas szabatu na modlitwie i studiowaniu Pięcioksięgu. Na zakończenie szabatu odmawia się błogosławieństwo (hawdala). Składa się ono ze: wstępu, błogosławieństwa nad winem, wonnymi korzeniami i światłem świecy, oraz błogosławieństwa końcowego. W starożytnym Izraelu święcenie szabatu podlegało ścisłym rygorom: - I ktokolwiek by go znieważył, będzie ukarany śmiercią, i każdy, kto by wykonywał pracę w dniu szabatu, będzie wykluczony ze swojego ludu (Wj 31,14; 35,2; Lb 15,32-35). - W dniu siódmym żaden z was niech nie opuszcza swego miejsca zamieszkania (Wj 16,29). W obrębie miejsca zamieszkania wolno było odbywać tzw. drogę szabatową nie dłuższą niż dwa tysiące kroków. - Nie będziecie rozpalać ognia w dniu szabatu w waszych domach (Wj 35,3). - Nie wolno było piec i gotować (Wj 16,23). Posiłki musiały być wcześniej przygotowane i trzymane w szbaśniku. - Nie wolno było nosić ciężarów (Jr 17,19-27). - Nie wolno było handlować (Neh 13,15-22). Kodeks prawny judaizmu Miszna z II-III wieku po Chrystusie wylicza 39 prac zakazanych w szabat. W Nowym Testamencie Jezus w czasie szabatu i świąt chodził do synagogi w Kafarnaum, w Nazarecie i do świątyni w Jerozolimie, i wszędzie nauczał. Pomiędzy Jezusem a faryzeuszami i uczonymi w Prawie powstał spór na temat: Czy wolno w szabat uzdrawiać, czy też nie? (Łk 14,3). Według Żydów zakaz pracy można było jedynie złamać w przypadku zagrożenia życia lub opieki nad chorymi. Żydów oburzało uzdrawianie przez Jezusa w szabat: człowieka z uschłą ręką (Mk 3,1-6); człowieka, który miał w sobie ducha nieczystego (Mk 4,31-37); kobiety pochylonej od 18 lat (Łk 18,10-17); człowieka chorego na puchlinę wodną (Łk 14,1-6); chorego nad Sadzawką Owczą (J 5,1-18); niewidomego (J 9,1-41). Żydzi zarzucali Jezusowi: Człowiek ten nie jest od Boga, bo nie zachowuje szabatu (J 9,16). Jezus zarzucał faryzeuszom i uczonym w Prawie zbytni formalizm i obłudę. Jezus nauczał: To szabat został ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu. Zatem Syn Człowieczy jest panem szabatu (Mk 2,27-28). Chcę raczej miłosierdzia niż ofiary (Mt 12,7). Pierwsi chrześcijanie początkowo przestrzegali prawa szabatu, wykorzystując ten dzień do głoszenia Ewangelii w synagogach (zob. Dzieje Apostolskie). Judaizującym chrześcijanom, narzucającym kalendarz żydowski (szabaty), przeciwstawił się Paweł Apostoł: Zachowujecie dni, święta nowiu i lata! Obawiam się o was, czy się dla was nie trudziłem na próżno (Ga 4,10-11). Niechaj więc nikt o was nie wydaje sądu co do jedzenia i picia, bądź w sprawach święta czy nowiu, czy ~ 7 ~

8 szabatu. Są to tylko cienie spraw przyszłych, a rzeczywistość należy do Chrystusa (Kol 2,16-17). Dniem Pańskim Starego Testamentu był ostatni, siódmy dzień tygodnia (sobota). Dniem Pańskim Nowego Testamentu stał się pierwszy dzień tygodnia (niedziela), jako dzień Zmartwychwstania Chrystusa (Mt 28,1; Mk 16,2.9; J 20,1). W pierwszym dniu po szabacie, kiedy zebraliśmy się na łamaniu chleba (Dz 20,7), Paweł Apostoł przemawiał w Troadzie. Kościół apostolski zastępował szabat dniem Pańskim (Ap 1,10) niedzielą, jako czasem świętym, przeznaczonym na wspólne zebranie eucharystyczne, czytanie Pisma świętego, zbiórkę jałmużny (1 Kor 16,2). Początkowo niedziela nie była dniem odpoczynku. Dopiero w 321 r. cesarz Konstantyn Wielki ogłosił niedzielę dniem kultu religijnego i dniem odpoczynku. W 303 r. na Synodzie w Elwirze (Hiszpania) po raz pierwszy znajdujemy wzmiankę o zwyczaju uczęszczania w niedzielę na Msze święte. Pierwsze całościowe zestawienie świąt obowiązujących podał Synod w Oxfordzie (Anglia) w 1222 r. Dopiero w 1442 r. w Dekrecie dla Jakobitów na Soborze Florenckim formalnie uchylono święcenie żydowskiego szabatu. Od XVI w. pojawiły się pierwsze drukowane katechizmy. Zmieniono w nich trzecie przykazanie Dekalogu: Pamiętaj o dniu szabatu (odpoczynku), aby go uświęcić (Wj 20,8) na: Pamiętaj, abyś dzień święty święcił. Nazwę szabat usunięto i zastąpiono słowem święty. W tych XVI-wiecznych katechizmach pojawiło się 5 przykazań kościelnych. Pierwsze przykazanie brzmi: Ustanowione przez Kościół Boży dni święte święcić. Drugie przykazanie mówi: W niedzielę i święta we Mszy św. nabożnie uczestniczyć. Oba przytoczone przykazania kościelne stanowią wyjaśnienie do trzeciego przykazania Dekalogu. Powstały w XIX w. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, jak sama nazwa wskazuje, powrócił do święcenia ostatniego dnia tygodnia, tj. soboty, a w XX w. powstał także w Polsce Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego. W 1983 r., w nowo wydanym Kodeksie Prawa Kanonicznego czytamy w kanonie 1247: W niedziele oraz w inne dni świąteczne nakazane wierni są zobowiązani uczestniczyć we Mszy świętej oraz powstrzymywać się od wykonywania tych prac i zajęć, które utrudniają oddawanie Bogu czci, przeżywanie radości właściwej dniowi Pańskiemu i korzystanie z należytego odpoczynku duchowego i fizycznego. Nowy Kodeks pozwala także na ważne uczestniczenie we Mszy świętej bądź w sam dzień świąteczny, bądź też w jego wigilię wieczorem dnia poprzedniego. ~ 8 ~