POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGICZNY. Tom X V III Warszawa, 25 IV 1972 Nr 2

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGICZNY F R A G M E N T A F A U N I S T I C A Tom X V III Warszawa, 25 IV 1972 Nr 2 H enryk S z e l e g i e w i c z Notatki faunistyczne o mączlikach ( H om optera, A leyrododea) Polski Mączliki stanowią niewielką grupę drobnych owadów z rzędu Homoptera, których centrum rozmieszczenia znajduje się w krajach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym. W strefie klim atu um iarkowanego są one nieliczne i nie m ają większego znaczenia gospodarczego. W Europie znanych jest około 35 g a tu n ków, z k tórych tylko 3 lub 4 uchodzą za szkodniki i to głównie roślin ozdobnych, rzadziej warzyw szklarniow ych. D latego też m ączliki należą do n a jb a r dziej zaniedbanych grup Homoptera i to zarówno pod względem taksonom icznym, jak też i faunistycznym. Badania nad mączlikami Polski zapoczątkowane zostały dopiero w ostatnich latach ( S z u lc z e w s k i 1958, K lim a s z e w s k i i S z e l e g ie w i c z 1962, S z e l e g i e w i c z 1965, C h o j e c k l i K lim a s z e w s k i 1967) i jak d o tą d nie w yszły poza w stępne stadium rejestracji w ystępujących u nas g a tunków oraz głównych rysów ich biologii. Z Polski zanotowano dotychczas 11 gatunków pewnych i jeden wątpliwy, ale jak wynika z porównania faun krajów sąsiednich istnieje możliwość znalezienia u nas dalszych 4-5 gatunków mączlików. Są to jednak wszystko gatunki rzadkie, związane z dość swoistymi biotopam i. N atom iast gatunki znane już z naszego kraju należą do mączlików szeroko rozprzestrzenionych i związanych głównie ze środowiskiem lasów oraz biotopów ruderalnych. N iniejsza p raca podaje obok now ych danych nom enklatorycznych w iadomości o rozmieszczeniu poszczególnych gatunków na terenie naszego k raju na podstawie m ateriałów zebranych przeze mnie lub moich kolegów, którym n a ty m m iejscu serdecznie dziękuje. 1. Aleurochiton acerinus H a u p t, 1934 Zebrany materiał: Góra SpJawa pow. Przemyśl, 22 VI 1965, nieliczne zimujące (!) puparia na dolnej stronie liści klonu polnego (Acer campestre), S. H u c u l a k leg.

2 26 H. Szelegiewicz 2 Ponieważ gatunek ten był przez długi czas m ylony z A. aceris (Modeek), rozmieszczenie jego w Europie nie jest dokładnie poznane. Je st to gatunek wyraźnie ciepłolubny i dlatego należy przypuszczać, że w ystępuje on głównie na południu Europy. W Europie Środkowej znany jest dotąd poza Polską z HPtD, N B F, A ustrii, Czechosłowacji i W ęgier (Zahradnik 1963). G atunek te n obserw owałem n a W ęgrzech w okolicach B udapesztu i w łstbd w okolicach Aschersleben, gdzie występował pospolicie w miejscach kseroterm icznych. Z Polski znany b y ł dotąd z Bielinka nad O drą locus typicus (Haupt 1934). Mączlik ten jest m onofagiem na klonie polnym i w ystępuje w dwóch pokoleniach w roku. Zim uje w postaci p u p arium. 2. AleurocMton aceris (Modeer, 1778) Zebrany materiał: Łeba pow. Lębork, 18 IX 1970, liczne puparia zimujące, J. W a g n e r leg.; Olsztyn-Kortowo, 15 VI 1965, nieliczne puparia pokolenia letniego, H. S z e l e g i e w i c z leg.; Puszcza Białowieska (BPN-426), 23 1X 1970, liczne puparia zimujące, K. W i n n i k leg.; Brwinów pow. Pruszków, 3 IX 1970, liczne puparia zimujące, A. R i e d e l leg.; Zawoja pow. Sucha Beskidzka, 18 V III 1970, dwa puparia pokolenia letniego i 5 zimujących, H. S z e l e g i e w i c z leg. wszystkie zebrane z dolnej strony liści klonu ostrolistnego (Acer platanoides). G atunek szeroko rozm ieszczony w E uropie. W Polsce należy do pospolitszych mączlików, ale w ykazany był dotąd z niewielu tylko stanowisk. Je st m onofagiem na klonie ostrolistnym, w ystępuje w dwóch pokoleniach w roku i zim uje w postaci puparium. U nas podaw any był zazwyczaj pod nazwą A. complanatus (Baerensprung). J a k w ykazała D anzig (1966) nazwa ta jest młodszym synonimem nazw y Goecus aceris Modeer. 3. AleurocMton pseudoplatani Y i s n t a, 1936 Zebrany materiał: Olsztyn-Kortowo, 16 VI 1965, kilka pupariów pokolenia letniego; Zawoja pow. Sucha Beskidzka, 18 V III 1970, jedno puparium pokolenia letniego i 6 zimujących wszystkie zehrane z dolnej strony liści jaworu (Acer pseudoplatanus), H. S z e l e g i e w i c z leg. G atunek szeroko rozmieszczony w E uropie; rozmieszczenie w Polsce słabo zbadane. J e s t m onofagiem n a jaw orze i w ystępuje zazw yczaj w zacienionych m iejscach. W ciągu ro k u daje dw a pokolenia i zim uje w postaci p u parium. W odróżnieniu od gatunków poprzednich między pupariam i obu pokoleń b ra k jest w ybitnych różnic m orfologicznych. U nas gatunek ten podawany był dotąd pod nazwą Nealeurochiton p seu doplatani. D anzig (1966), która zbadała typ y opisowe Aulerochiton forbesi

3 3 Notatki o mączlikach Polski 27 gatunku typowego rodzaju Nealeurochiton Sampson, 1943 stwierdziła jednak, że nasz europejski gatunek nie może być zaliczany do rodzaju JVealeurochiton ze względu na istotne różnice w budowie aparatu analnego, które zbliżają ten gatunek do rodzaju AleurocMton Tullge.. Siphoninus phillyreae (Haliday, 1834) G atunek polifagiczny, żerujący głównie na liściach drzew liściastych (np. Fraxinus, Pirus, Crataegus). W odróżnieniu od większości mączlików zim uje w postaci zapłodnionego jaja. Prawdopodobnie ten właśnie gatunek w ykazał Szulczewski (1958) z W ielkopolskiego P ark u Narodowego pod nazwą Aleyrodes fraxini. W ystępowanie tego gatunku w Polsce jest możliwe, gdyż w ystępuje on prawie w całej Europie z w yjątkiem skrajnej północy (brak go w Skandynawii i w północnych oraz środkowych rejonach europejskiej części ZSE E), chociaż wszędzie lokalnie i nieliczne, i został znaleziony np. w Berlinie. Jego obecność w Polsce wym aga jednak potwierdzenia. Jesienią 1970 r. znalazłem wraz z m gr J. Wagnerem dość liczne resztki białawych i delikatnych puparii na dolnej stronie liści głogu (Crataegus oxyacantha) i gruszy (Pirus communis) w parku na Bielanach, które być m oże należały do tego g atunku. Je d n a k stopień zniszczenia ty ch d elik atnych pupariów, zwłaszcza ważnej taksonomicznie strony dorsalnej, był tak silny, że uniem ożliwiało to pewne oznaczenie. 4. Trialeurodes vaporariorum ( W e s t w o o d, 1856) Zebrany materiał: Olsztyn-Kortowo, 15 VI 1965, na dolnej stronie liści pelargonii (Pelargonium sp. cult.) w szklarni WSR, bardzo liczne puparia, 5 <J i 4 $, S. H u cu lak et H. S z e l e g i e w i c z leg. G atunek kosmopolityczny, w Polsce notow any głównie ze szklarni, gdzie wyrządzać może znaczne szkody i jest trudny do zwalczenia. Latem pojawia się także poza szklarniam i, głównie w ogrodach. Je st to mączlik polifagiczny, dający szereg pokoleń w ciągu roku. 5. Aleurolobus asari (Wu n n, 1926) Zebrany materiał: Zawoja pow. Sucha Beskidzka, 26 VIII 1970, na południowym stoku góry Magurka znalazłem liczne puparia na dolnej stronie liści kopytnika (Asarum europaeum). G atunek ten w ystępuje lokalnie w całej Europie. W Polsce znany jest dotąd wyłącznie z południowej części kraju. D aje tylko jedno pokolenie w roku

4 28 H. Szelegiewicz 4 i zim uje w postaci puparium. Je st polifagiem spotykanym często na kopytniku (A sarum ), wiciokrzewie (Lonicera), śnieguliczce (Symphoriocarpus) i powojniku (Clematis), rzadziej tak że i n a innych roślinach. 6. Asterobemisia avellanae (S ig n o r e t, 1868) Zebrany materiał: Białowieski Park Narodowy, 29 X I 1960, trzy spasożytowane puparia zebrano z liścia jesionu (Fraxinus excelsior), H. S z c z e p a ń s k i leg.; Warszawa-Młociny, 9 X 1970, nieliczne i pojedyncze puparia na dolnej stronie liści leszczyny (Oorylus avellana), H. S z e l e g i e w i c z et J. W a g n e r leg. D okładne rozmieszczenie tego gatunku nie jest znane, ale występuje on lokalnie praw dopodobnie w całej Europie. W Polsce w ykazany dotąd tylko z Pienin i okolic Lublina oraz, być może, z W ielkopolskiego P arku Narodowego. Jest gatunkiem polifagicznym, związanym głównie z drzewami liściastym i. D aje tylko jedno pokolenie w ro k u i zim uje w postaci puparium. 7. Japaneyrodes sim ilis europaeus Z a h r a d n ik, 1962 Zebrany materiał: Olsztyn, 15 VI 1965, liczne puparia; Krynica Morska pow. Elbląg, 16 VII 1966, jedno puparium i nieliczne owady dorosłe; Zawoja pow. Sucha Beskidzka, 26 V III 1970, na zboczu Babiej Góry w reglu dolnym, 4 puparia wszystkie zebrane z dolnej strony liści borówki (Vaccinium vitis-idea), H. S z e l e g i e w i c z leg. G atunek rozmieszczony w całej Palearktyce i tworzący kilka podgatunków geograficznych. P odgatunek europejski znany jest dotąd z N RD, N R F, Austrii, Czechosłowacji, Szwecji i europejskiej części ZSRR. W Polsce znany był dotąd zaledwie z jednego stanow iska n a Lubelszczyźnie. Je st monofagiem na borówce i daje ty lko jedno pokolenie w roku. Z im uje w postaci puparium. Ow ady dorosłe pojaw iają się bard zo późno, bo dopiero w drugiej połowie lipca. 8. Pealius ąuercus (S ig n o r e t, ) Zebrany materiał: Białowieski Park Narodowy, 29 X1 1960, dwa spasożytowane puparia z dolnej strony liści grabu (Carpinus betulus), H. S z c z e p a ń s k i leg.; Warszawa-Anin, 3 V 1961, na dolnej stronie liści leszczyny (Corylus avellana), 1 i 1?, S. B i e l a w s k i leg.; Warszawa-Młociny, 9 X 1970, jak wyżej, dość liczne puparia, H. S z e l e g i e w i c z et J. W a g n e r leg. G atunek szeroko rozmieszczony w Europie i wszędzie dość pospolity. Rozmieszczenie w Polsce słabo poznane. Je st polifagiem żerującym na różnych drzew ach i krzew ach liściastych. Zim uje w postaci p uparium i daje praw dopodobnie tylko jedno pokolenie w roku.

5 5 Notatki o mączlikach Polski Aleyrodes asari ( S c h r a n k, 1801) Zebrany materiał: Zawoja pow. Sucha Beskidzka, 26 VIII 1970, bardzo liczne puparia i 7? zebrałem na zboczach Magurki z dolnej strony liści kopytnika (Asarum europaeum). Rozmieszczenie tego mączlika w Europie jest słabo poznane, gdyż był on stale m ylony z A. fragariae Wlk., a naw et z A. proletella (L.). W ystępuje na pewno w Europie Środkowej (R ED, N R F, A ustria, Czechosłowacja, Polska, W ęgry) i w Rum unii. U nas znany prawie wyłącznie z południowej części kraju. G atunek ten jest monofagiem na kopytniku i daje kilka pokoleń w ciągu roku. Tworzy zw arte i liczne kolonie, podobnie jak A. proletella (L.). Zimuje w postaci imago. 10. Aleyrodes fragariae Walker, 1852 Zebrany materiał: Krynica Morska pow. Elbląg, 16 VII 1966, na dolnej stronie liścia kuklika (Gewm urbanum), dwa puparia; Olsztyn-Kortowo, 15 VI 1965, na liściach trybuły (Anthriscus sp.), trzy puparia; Zawoja pow. Sucha Beskidzka, 24 VIII 1970, nieliczne samice zebrane na zboczu góry Patria z dolnej strony liści niecierpka (Impałiens noli-tangere) wszystkie H. S z e l e g i e w i c z leg. G atunek szeroko rozmieszczony w Europie i wszędzie pospolity. Je st polifagiem żerującym na różnych roślinach zielnych oraz na krzewach wiciokrzewu i śnieguliczki. W ystępuje zawsze pojedynczo nie tworząc zw artych kolonii i dlatego łatwo go przeoczyć. W ciągu roku daje kilka pokoleń i zimuje w postaci imago. Mączlik ten podaw any był u nas pod nazwą A. lonicerae Wlk. Jednakże Mound (1966) ustaliła, że nazwa A. lonicer ae Wlk. jest młodszym synonimem nazw y A. fragariae Wlk. 11. Aleyrodes proletella ( L in n a e u s, 1758) Zebrany materiał: Krynica Morska pow. Elbląg, 16 VII 1966, liczna kolonia na dolnej stronie liścia gruszyczki (Pirola chlorantha), składająca się z pupariów i owadów dorosłych; Zawoja pow. Sucha Beskidzka, 28 VIII 1970, liczne puparia od spodu liści glistnika (Ohelidonium majus) wszystkie H. S z e l e g i e w i c z leg. G atunek szeroko rozm ieszczony i wszędzie pospolity. U nas należy praw dopodobnie do najpospolitszych mączlików, ale notow any jest zaledwie z kilku stanow isk z różnych części k raju. J e s t to g atu n ek polifagiczny, jed n ak szczególnie często spotykany na glistniku. Tworzy zazwyczaj zwarte, duże kolonie. W ciągu roku daje kilka pokoleń i zim uje w postaci im ago.

6 30 H. Szelegiewicz 6 Pirola chlorantlia nie była dotąd notow ana jako roślina żywicielska tego gatunkn. Instytut Zoologiczny PAN, Warszawa, ul. Wilcza 64 PIŚMIENNICTWO C h o j e c k i M. F., K l i m a s z e w s k i S. M Mączliki (Homoptera, Aleyrodidae) niektórych miejscowości Lubelszczyzny. Ann. UMCS (Sec. C), Lublin, 22: 57-61, 1 t. D a n z i g E. M Contributions to the knowledge of the Whiteflies (Homoptera, Aleyrodoidea) of the Primorye. Ent. Obozr., Moskya-Leningrad, 4,5: , 32 ff. H aupt H Neues fiber die Homoptera Aleurodina. Dtsch. ent. Z., Berlin, 1934: , 16 ff. K l i m a s z e w s k i S. M., S z e l e g i e w i c z H Materiały do znajomości mączbków (Homo- ptera, Aleyrodidae) Polski. Fragm. faun., Warszawa, 10: 35-64, 23 ff. M o u n d L. A A Revision of the British Aleyrodidae (Ilem iptera: Homoptera). Bull. Br. Mus. nat. Hist. (Ent.), London, 1 7 : , 29 ff. S z e l e g i e w i c z H Mączliki (Homoptera, Aleyrodidae) Pienin. Fragm. faun., Warszawa, 11: , 5 ff. S z u l c z e w s k i J. W Mączłikowate (Aleurodidae) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Przyroda Pol. zach., Poznań, 2: Z a h b a d n i k J Aleyrodina (Mottenlause); w: Die Tierwelt Mitteleuropas, 4, Lf. 3, Xd. Leipzig, 19 pp., 16 tt. PE3IOME [3arnaBHe: 3aMeTKH n o tjjayhe dejiokpbuioic {Homoptera, Aleyrododea) Ilojibm n] B padote paccmatpiibaiotcii 12 bh/iob dejiokpbuiok. TTpimazuioKHOCTb oflhoro H3 hhx [Siphoninus phillyreae (H a l.)] k (jiayne nonbinn Tpe6yeT eme nontbepacflehha. KpoMe HOBbix nahhbix o pacnpoctpahehhh om ejibh bix bm/iob b nojibine b pa6ote npuboflhtch nahhbie o pacnpoctpahehhh n dnojiornn b th x bhaob Boo6me, a Taicxce ynutbibaiotca HOBbie H3MeneHH5i b hx HOMeHKjiaType h nphbobatca HOBbie KopMOBbie pactehm Aleyrodes proletella (L.). ZUSAMMENFASSUNG ' [Titel: Faunistische Notizen iiber die Mottenlause (Homoptera, Aleyrododea) Polens] Der Yerfasser bespricht 12 polnische Arten der Mottenlause, darunter eine [Siphoninus phillyreae (H a l.)] dereń Yorkommen in Polen noch einer Bestatigung bedarf. Neben neuen Daten iiber die Verbreitung in Polen entbalt die Arbeit auch eingehende Angaben tiber die allgemeine Yerbreitung und Biologie der einzelnen Arten. Pirola ehlordntha wird ais eine neue Wirtsplanze von Aleyrodes proletella (L.) gemeldet.

7

8 Redaktor pracy doc. dr A. Riedel P a ń s tw o w e W y d aw n ic tw o N a u k o w e W arszaw a 1972 N a k ład egz. A rk. w y d. 0,5; d ru k. 0,5. P a p ie r d ru k. s a t. k i. I I I, 80 g, B I. C en a zł 6. N r z am. 793/71 W ro cław sk a D ru k a rn ia N a u k o w a F-8