VI ETAP Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego

Transkrypt

1 VI ETAP Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego Łódzki Dom Kultury wraz z Zespołem Nadpilicznych Parków Krajobrazowych zrealizował, w bieżącym roku, kolejny, VI etap projektu Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego. Do zrekonstruowanych, od 2006 roku, 43 krzyży, kapliczek i figur przydrożnych na terenie 13 powiatów, 28 gmin i 5 parków krajobrazowych województwa łódzkiego, doszły kolejne trzy interesujące obiekty małej architektury sakralnej. W 2011 roku, ze względu na brak ministerialnego dofinansowania, działania przyjęły nieco inny wymiar. Organizatorzy skupili się głównie na okradzionych z rzeźb wiejskich kapliczkach. Dzięki temu w miejscowościach Góry Mokre i Żeleźnica (obie w powiecie radomszczańskim), po wielu latach figury patronów powróciły na swoje miejsce. Kapliczką w pewnym sensie szczególną jest nowa fundacja w Łodzi. W tym przypadku organizatorzy zdecydowali się na całkowitą rekonstrukcję. Po raz

2 pierwszy obiekt tego typu ustawiony został w dużym mieście stolicy województwa. Dzięki współpracy z księdzem prałatem Jerzym Spychałą dyrektorem Muzeum Archidiecezji Łódzkiej, na tzw. Stawach Jana (ul. Rzgowska) po kilkudziesięciu latach nieobecności, ponownie stanęła kojarzona z tym miejscem kapliczka. Wszystkie obiekty mają wspólną cechę. Jest nią rzeźba przedstawiająca Jana Nepomucena bodaj najbardziej popularny w Polsce wizerunek świętego. Ten czeski kanonik żył w XIV wieku i stał się patronem spowiedników, tonących oraz orędownikiem podczas powodzi, a w tradycji ludowej postrzegany był jako święty chroniący pola przed zalaniem, ale także i przed klęską suszy. Figury z jego podobizną często spotkać można właśnie w pobliżu rzek, kanałów i mostów. Wiąże się to z rozpowszechnioną historią jego męczeńskiej śmierci w wodach Wełtawy, na którą został podobno skazany przez króla Wacława IV, gdy odmówił wyjawienia tajemnicy spowiedzi królowej Zofii podejrzewanej przez męża o zdradę. Postać tego świętego, w oficjalnej hagiografii, przedstawiana jest najczęściej w klasycznym kontrapoście. Barok (nasilenie kultu) dodał do tego mistyczne rozwianie szat, teatralny gest i strój duchownego okresu kontrreformacji, ze stułą, komżą, sutanną i biretem. Atrybuty Jana z Nepomuka, w które zaopatrzone są jego wizerunki, to przede wszystkim adorowany krucyfiks, przyjmujący formę krzyża odpustowego oraz gałązka palmy męczeńskiej. Poza tym do insygniów świętego należy kłódka, zapieczętowany list lub częściej palec wskazujący na ustach (tajemnica spowiedzi). Inne, to język trzymany w dłoni (wedle jednej z wersji podczas tortur pozbawiono świętego tej części ciała). Czasem trzyma księgę (wiedza, teologia), zwykle zamkniętą (tajemnica). W niektórych regionach i okresach popularne stało się przedstawienie ze stułą na szyi (spowiedź). Ciekawy i nieczęsto spotykany jest także klucz jako symbol uwięzienia i tajemnicy. Pięć gwiazd (promieni), umieszczanych często na aureoli świętego, to ciała niebieskie, które ukazać się miały w momencie jego śmierci w nurtach Wełtawy. Symbolizują one również pięć liter układających się w łacińskie słowo tacui (milczałem, dotrzymałem tajemnicy). Niektóre wizerunki przedstawiają świętego z modlitewnikiem lub różańcem, a także z kwiatem róży (znany od starożytności symbol tajemnicy: sub rosa w sekrecie, umieszczany na sufitach sal tajnych obrad i konfesjonałów). Rzadko występującymi atrybutami, związanymi z milczeniem, sekretem i tajemnicą były również ryby i zamek. Ludowe przedstawienia świętych z VI etapu Pejzażu, autorstwa Wojciecha Nagórskiego ze Zduńskiej Woli (kapliczka w Żeleźnicy), Stanisława Szymczyka z

3 Karkosów (kapliczka w Górach Mokrych) oraz Henryka Chałubca z Bielik (kapliczka w Łodzi), nie odbiegają od oficjalnych wersji. Rzeźbiarze skupili się głównie na dwóch podstawowych atrybutach, tj. krucyfiksie i gałązce palmowej. W zależności od maniery warsztatowej, postać świętego jest mniej lub bardziej uproszczona, ale w każdym przypadku idealnie wkomponowuje się w charakter kapliczki, w której została umieszczona. Organizatorzy mają nadzieję, że nie jest to ostatni z etapów tego ważnego, z punktu widzenia ochrony krajobrazu kulturowego i aktywizacji twórców ludowych, przedsięwzięcia. Miejsc po już nieistniejących, zniszczonych i okradzionych obiektach małej architektury sakralnej, wymagających niezwłocznej realizacji programu, jest przecież tak wiele Andrzej Białkowski Ośrodek Regionalny ŁDK Piotr Wypych Zespół Nadpilicznych Parków Krajobrazowych

4 obiekty zrekonstruowane w 2011 roku: Kapliczka św. Jana Nepomucena w Łodzi (Stawy Jana) (Łódź) autor: Henryk Chałubiec Nieistniejąca już, ulokowana niegdyś przed mostem na rzece Olechówce (obecnie ul. Rzgowska) kapliczka wpisała się na stałe w podania i legendy związane z tym miejscem. Obiekt ufundowany został najprawdopodobniej w II połowie XVIII wieku. Jedna z opowieści przypisuje nazwę Stawy Jana właśnie patronowi owej kapliczki, św. Janowi Nepomucenowi. Na początku II wojny światowej, w 1940 roku, podczas zarządzonej przez gauleitera Arthura Greisera akcji eliminowania przejawów polskiej religijności, obiekt został zniszczony. Oryginalną, uszkodzoną figurę św. Jana, wykonaną w barokowej manierze, udało się przenieść i ukryć w pobliskim kościele pw. św. Wojciecha. W pomieszczeniu magazynowym przetrwała niemiecką okupację. Odnaleziona w 1965 roku przez ks. Jerzego Spychałę (ówczesnego proboszcza ww. parafii) rzeźba została odrestaurowana, a następnie przekazana do utworzonego muzeum parafialnego w Widawie.

5 Nowa fundacja w symboliczny sposób nawiązuje do oryginału. Kapliczka typu wnękowego wykonana jest z okrągłego, masywnego bala. W wydrążonej i pomalowanej wnęce znalazła się wyrzeźbiona w ludowej manierze figura św. Jana Nepomucena. Postać kapliczkowego patrona wyróżnia się mocną polichromią i przykuwającymi wzrok atrybutami krucyfiksem oraz palemką symbolem męczeńskiej śmierci. Konstrukcja nakryta jest gontem, a całość wieńczy krucyfiks. * * * Kapliczka św. Jana Nepomucena w Żeleźnicy (pow. radomszczański, gm. Przedbórz) autor: Wojciech Nagórski Ulokowana po prawej stronie, blisko drogi prowadzącej z Przedborza do Żeleźnicy, oryginalna kapliczka typu brogowego, pochodząca najprawdopodobniej z XIX wieku, uległa zniszczeniu jeszcze w latach 50. ubiegłego stulecia. Podczas prac związanych z elektryfikacją miejscowości, na skutek zaprószenia ognia obiekt ten prawie całkowicie spłonął. Na jej miejscu, dzięki staraniom mieszkańców, powstała

6 nowa fundacja murowana kapliczka typu domkowego. Usytuowana wewnątrz obiektu rzeźba św. Jana Nepomucena została jednak skradziona. Z powodu braku figury patrona, przez wiele lat nad kapliczką czuwał umieszczony w centralnym miejscu tej domkowej świątyni obraz przedstawiający Matkę Boską. Ufundowana nowa rzeźba św. Jana Nepomucena wpisuje się w charakter lokalizacji i wystrój kapliczki. Prawie metrowej wysokości figura wykonana jest w manierze tzw. baroku ludowego i w sposób dość dokładny przedstawia postać świętego od wody. Autor położył szczególny nacisk na uzyskanie wyrazistości rysów twarzy oraz atrybuty czeskiego kanonika, między innymi trzymany w ręku krucyfiks. * * * Kapliczka św. Jana Nepomucena w Górach Mokrych (pow. radomszczański, gm. Przedbórz) autor: Stanisław Szymczyk Pierwotna, zabytkowa kapliczka skrzynkowa, ufundowana na początku XX wieku, usytuowana została przy drodze z Gór Mokrych do Borowej. Swoją subtelną formą

7 wpisywała się w niemal nienaruszony od wielu lat wiejski krajobraz pól, pastwisk i łąk. Oryginał przechodził wiele modyfikacji. Zmieniała się zarówno forma, jak i polichromia obiektu. W chwili obecnej, na słupie, umocowana jest kapliczka skrzynkowa z widocznym metalowym krucyfiksem. Wewnątrz obiektu jeszcze nie tak dawno znajdowała się oryginalna figura świętego Jana Nepomucena, patrona mającego chronić okolicznych mieszkańców oraz płody rolne przed nadmiernymi opadami, powodziami, gradobiciem, burzami i innymi kataklizmami. Rzeźba w 2005 roku została skradziona. Puste miejsce wypełniło jedno z ciekawszych rzeźbiarskich przedstawień ludowego Nepomuka. Mimo niewielkich rozmiarów, nowa figura zwraca uwagę formą wykonania, imponującą dbałością o szczegóły, a także polichromią. Postać świętego zdecydowanie wyróżnia się i ma duży wpływ na charakter całego obiektu. Rzeźba została dodatkowo wyposażona w mały postument, na którym autor wyrył datę fundacji 2011.