RACJONALNOŒÆ WYBORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI. ZNACZENIE INSTRUMENTALNEJ MOTYWACJI DLA WYJAŒNIENIA ABSENCJI WYBORCZEJ W 2005 R.

Transkrypt

1 DECYZJE nr 5 czerwiec 006 RACJONALNOŒÆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI. ZNACZENIE INSTRUMENTALNEJ MOTYWACJI DLA WYJAŒNIENIA ASENCJI WYORCZEJ W 005 R. Wirginia Aksztejn * PS DGA Sp. z o.o. Streszczenie: Artykuł przedstawia teorię partycypacji wyborczej wyrastającą z założeń o racjonalnym działaniu. Zapoczątkowany przez Anthony ego Downsa nurt rozważań o zachowaniach wyborczych na pierwszy plan wysuwa instrumentalną motywację decyzji dotyczących udziału w głosowaniu. Analiza kosztów i korzyści przeprowadzana przez każdego wyborcę, biorąca pod uwagę jedynie korzyść płynącą z objęcia władzy przez preferowanego kandydata oraz szansę wpłynięcia na wynik wyborów, skłonić powinna wszystkich obywateli do absencji, co jednakże w rzeczywistości nie ma miejsca. Artykuł prezentuje kilka rozwiązań tego paradoksu partycypacji, ukazując na tle rozważań teoretycznych wyniki badań empirycznych nad absencją wyborczą. Słowa kluczowe: absencja wyborcza, instrumentalna motywacja zachowań wyborczych, teoria racjonalnego wyboru, paradoks partycypacji. W 005 r. w Polsce zbiegły się w czasie wybory parlamentarne i prezydenckie. Abstrahując od rozstrzygnięć wyborczych, zjawiskiem budzącym dość powszechne zaniepokojenie była wysoka absencja. Partycypacja wyborcza ma duże znaczenie w ustroju demokratycznym. Wybory służą zarówno wyłonieniu władzy, jak i jej legitymizacji. Niska frekwencja wyborcza w 005 r. doprowadziła do sytuacji, w której zwycięska partia cieszyła się de facto poparciem jedynie nieco ponad 10% wyborców. Wybory pełnią również istotną funkcję diagnostyczną dostarczają informacji na temat postaw obywatelskich, stosunku do świata polityki, a absencję wyborczą w niektórych warunkach uznać można za wskaźnik alienacji politycznej. Z tych względów wydaje się zatem, iż warto analizować czynniki wpływające na bierność wyborczą obywateli. * Wirginia Aksztejn, PS DGA Sp. z o.o., Warszawa, al. Jerozolimskie 151/10; wirginia.aksztejn@pbsdga.pl 41

2 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... Mark N. Franklin (1996) wyodrębnia trzy zasadnicze teorie zajmujące się wyjaśnianiem zjawiska absencji wyborczej. Pierwsza z nich, oparta na indywidualnych zasobach, koncentruje swoją uwagę na społeczno-demograficznych charakterystykach wyborców, ze szczególnym uwzględnieniem ich wykształcenia, dochodów i zawodu. Kluczowym założeniem tej teorii jest bowiem, że głosują ci, którzy mają na to czas i pieniądze (Franklin 1996: 0). Teoria mobilizacji politycznej natomiast, wyjaśniając zjawisko absencji, decydującą rolę przypisuje agitacji organizacji politycznych. Trzecia wreszcie koncepcja teoria motywacji instrumentalnej odwołuje się do teorii racjonalnego wyboru, przedstawiając obywateli jako jednostki dążące do osiągnięcia dodatniego bilansu ponoszonych nakładów oraz uzyskanych korzyści związanych z procesem wyborczym. Franklin zwraca uwagę, iż na ostatnią z tych teorii nie zwracano należnej uwagi. Niniejszy artykuł koncentrować się będzie zatem na teorii absencji wyborczej mającej swoje źródło w teorii racjonalnego wyboru i rachunku korzyści i strat. W pierwszej części zaprezentowana zostanie teoria absencji zapoczątkowana pracą Anthony ego Downsa An Economic Approach to Democracy (1957) jej rozwinięcie, zalety oraz ograniczenia 1. Następnie teoretyczne rozważania będą skonfrontowane z wynikami badania empirycznego przeprowadzonego jesienią 005 r. 1. Instrumentalna motywacja decyzji wyborczych 1.1. Model racjonalnego podejmowania decyzji wyborczych Spośród rozlicznych funkcji, jakie przypisuje się wyborom powszechnym w państwie demokratycznym, teoria racjonalnego wyboru koncentruje się na funkcji kreacyjnej (wyłanianie władzy) oraz agregacyjnej (reprezentacja interesów). W stworzonym przez Downsa (1957) ekonomicznym modelu demokracji wyborcy postrzegani są jako jednostki dążące do maksymalizacji własnej użyteczności z wyłonionej władzy. Akt głosowania postrzegany jest jako realizacja partykularnych interesów jednostki. Jak ujmuje to sam autor, racjonalni ludzie nie są zainteresowani wdrażanymi działaniami politycznymi per se, ale własnymi wpływami użyteczności (Downs, 1957: 4). Obywatele dokonują wyboru partii w oparciu o porównawczy rachunek korzyści płynących z objęcia lub utrzymania władzy przez rozważane stronnictwa. W ten sposób ustalają dyferencjał partyjny, czyli różnicę użyteczności, które spodziewają się osiągnąć pod rządami dwu konkurujących partii. Decyzję dotyczącą wzięcia udziału w głosowaniu podejmują natomiast w oparciu o rachunek korzyści i strat, jakie wiążą się 1 Rozważania w tej części prezentowane będą, zgodnie z oryginalnymi modelami, na podstawie systemu dwupartyjnego. Wnioski i spostrzeżenia dotyczące systemu wielopartyjnego będą odpowiednio sygnalizowane w tekście. 4

3 Wirginia Aksztejn z procesem wyłaniania preferowanego przez siebie rządu. W abstrakcyjnej sytuacji, kiedy proces wyborczy nie jest obciążony żadnymi kosztami ponoszonymi przez jednostkę, Downs przewidywał, że absencja wystąpi jedynie w przypadku wyborców, którzy są indyferentni, to znaczy, że władza każdej z partii daje im jednakową satysfakcję. Urealniając model poprzez wprowadzenie kosztów związanych z procesem decyzyjnym, stajemy w obliczu znacznie bardziej skomplikowanej sytuacji. Problem absencji może w niej dotyczyć nie tylko jednostek indyferentnych. Koszty związane z głosowaniem mogą powstrzymać od głosowania także obywateli posiadających wyraźne preferencje polityczne. Przy założeniu, że głosowanie generuje koszty, postrzeganie wyborów jako procesu selekcji władzy oraz założenie o racjonalności wyborców prowadzi model Downsa do paradoksu głosowania. Racjonalne jednostki, które w skomplikowany i precyzyjny sposób dokonują kalkulacji użyteczności wiążącej się z rządami określonej opcji politycznej, a w systemie wielopartyjnym dyskontują ten zysk szansą sukcesu wyborczego oraz prawdopodobieństwem zawarcia najkorzystniejszej dla siebie koalicji rządowej, niewątpliwie muszą zdawać sobie sprawę z niewielkiego znaczenia pojedynczego głosu w wielomilionowym elektoracie. Prawdopodobieństwo zwycięstwa preferowanej partii, gdy jednostka zagłosuje, jest niemalże identyczne jak wtedy, gdy zostanie w dniu wyborów w domu. iorąc pod uwagę koszty związane z dotarciem do lokalu wyborczego (do których należy zaliczyć nie tylko koszty transportu i poświęconego czasu, ale również koszty straconych okazji czyli alternatywnych możliwości spożytkowania tego czasu), decyzja o wzięciu udziału w głosowaniu wydaje się po prostu irracjonalna. Jak więc jest zatem możliwe, że racjonalnie działające jednostki biorą jednakowoż udział w kolejnych wyborach? Na to pytanie próbowano udzielić różnych odpowiedzi, które nie podważałyby założenia o racjonalności aktorów. Jedna grupa wyjaśnień odwoływała się do kontekstu podejmowania decyzji wyborczej, druga do dodatkowych funkcji, które obywatele przypisują wyborom. 1.. Rozwiązania paradoksu partycypacji Posługiwanie się kryterium maksymalizacji wartości oczekiwanej jest charakterystyczne dla decyzji indywidualnych podejmowanych w warunkach ryzyka. W przypadku wyborów warto sobie jednakże zdać sprawę z faktu, iż ta indywidualna decyzja umiejscowiona jest w interreagującym środowisku, złożonym z wielu aktorów, dążących do realizacji własnych interesów. rał to pod uwagę również Downs (1957: 74), pisząc, że wśród czynników mających wpływ na korzyść odniesioną z faktu głosowania są stopień wyrównania konkurencji wyborczej oraz spodziewana frekwencja. 43

4 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... Podejmowanie decyzji w warunkach ryzyka, w których zastosowanie znajduje rachunek wyborczy, polegający na maksymalizacji oczekiwanej użyteczności, zakłada, że jednostka nie wiedząc jaki stan rzeczy wystąpi, zna rozkład prawdopodobieństwa na możliwych stanach rzeczy. W najprostszej sytuacji decyzyjnej, w której do czynienia mamy jedynie z dwoma podmiotami politycznymi ubiegającymi się o władzę, Fiorina (1997) wskazuje pięć możliwych stanów rzeczy: s 1 preferowany przez i-tego wyborcę kandydat wygrywa więcej niż jednym głosem; s preferowany przez i-tego wyborcę kandydat wygrywa dokładnie jednym głosem; s 3 preferowany przez i-tego wyborcę kandydat remisuje; s 4 preferowany przez i-tego wyborcę kandydat przegrywa dokładnie jednym głosem; s 5 preferowany przez i-tego wyborcę kandydat przegrywa więcej niż jednym głosem. Wszystkie te stany rzeczy nie uwzględniają głosu i-tego wyborcy, a zatem w sytuacji s 3 oraz s 4 jego decyzja o uczestniczeniu w wyborach lub absencji może mieć rozstrzygające znacznie. Macierz prezentowana poniżej prezentuje możliwe działania i związane z nimi wpływy użyteczności uzależnione od występującego stanu rzeczy. Zakłada się, że kandydat pierwszy jest preferowany nad kandydata drugiego. Tabela 1. Macierz wypłat związanych z decyzją wyborczą s 1 s s 3 s 4 s 5 głosowanie na pierwszego kandydata (V 1 ) -c -c -c c -c głosowanie na drugiego kandydata (V ) -c c absencja (A) -c -c -c 0 0 Przyjmuje się, że decyzja o wzięciu udziału w wyborach jest równoznaczna z oddaniem głosu na preferowanego kandydata, gdyż oddanie głosu na kontrkandydata stanowi strategię zdominowaną. Każdy obywatel ma dostępne dwa działania: wziąć lub nie udział w wyborach. Subiektywne prawdopodobieństwa zajścia powyższych stanów rzeczy oznaczamy odpowiednio jako p 1, p, p 3, p 4, p 5. Ich wartości zależą od przekonań wyborcy co do frekwencji oraz rozkładu opinii w bieżących wyborach, czyli innymi słowy zachowań innych racjonalnie działających jednostek. Oznaczając dyferencjał partyjny jako oraz przyjmując, że w przypadku identycznego poparcia o zwycięstwie zadecydują procedury losowe, otrzymujemy, iż oczekiwana użyteczność z wzięcia udziału w głosowaniu wynosi: 44

5 Wirginia Aksztejn EU(V) = p 1 + p + p 3 + p 4, jeśli zaś uwzględnimy koszty związane z wyborami, oznaczane jako c: EU(V) = p 1 + p + p 3 + p 4 c Oczekiwana użyteczność w przypadku absencji wynosi natomiast: EU(A) = p 1 + p + p 3. Jednostka zdecyduje się na oddanie głosu jedynie w sytuacji, gdy użyteczność płynąca z głosowania przewyższy użyteczność z absencji, to znaczy, gdy p 3 + p 4 c > 0. Przyjmując, iż prawdopodobieństwo remisu jest równie mało prawdopodobne co przeważenie szali zwycięstwa, możemy uprościć zapis do postaci: p c > 0, gdzie p to prawdopodobieństwo doprowadzenia do remisu lub jego przełamania. Zważywszy na to, że p jest bliskie 0, to nawet przy znaczącym dyferencjale partyjnym powyższa nierówność sprowadza się do warunku, że racjonalny wyborca głosuje, jeżeli c < 0, co nie zachodzi nigdy. Aldrich (1997) prezentuje przegląd rozwiązań tego problemu. Pierwsze remedium na tę jawną sprzeczność z rzeczywistym poziomem frekwencji wyborczej stanowi przedstawienie dylematu wyborczego jako decyzji podejmowanej w warunkach niepewności, a nie w warunkach ryzyka. W warunkach niepewności jednostka nie posiada żadnych informacji na temat tego, jaki stan rzeczy wystąpi lub też nie bierze tych prawdopodobieństw pod uwagę. Jednym z kryteriów podejmowania decyzji w warunkach niepewności jest minimax straty Savage a, który w odniesieniu do sytuacji wyborów oznacza dążenie do zminimalizowania maksymalnego poczucia żalu w związku z podjętą decyzją. Podejmując decyzję wyborca ocenia, czy i jak bardzo żałowałby swojego działania w dniu wyborów po otrzymaniu informacji następnego dnia, który stan rzeczy faktycznie zaistniał. Poczucie straty definiuje się jako różnicę użyteczności osiągniętej w wyniku podjętego działania oraz maksymalnej użyteczności możliwej do osiągnięcia przy danym stanie rzeczy. 45

6 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... Tabela. Macierz strat związanych z decyzją wyborczą s 1 s s 3 s 4 s 5 głosowanie na pierwszego kandydata (V 1 ) c c 0 0 c głosowanie na drugiego kandydata (V ) c + c absencja (A) 0 0 c c c 0 Przy założeniu, że > c, kryterium minimaxu straty prowadzi do rozwiązania, w którym obywatel uczestniczy w wyborach, jeżeli tylko c > c, to znaczy > c. 4 Wyrugowanie z rozważań o podejmowaniu decyzji wyborczych prawdopodobieństwa zajścia sformułowanych przez Fiorinę (1997) stanów rzeczy pociąga za sobą wielorakie konsekwencje. Przede wszystkim, w odróżnieniu od rachunku wyborczego nie przewiduje, że wszyscy wyborcy pozostaną w domu w dniu głosowania. Po drugie zaś, przyznaje sile dyferencjału partyjnego bezpośredni wpływ na decyzję o wzięciu udziału w wyborach (w przypadku kryterium użyteczności oczekiwanej nie miało znaczenia ze względu na niemal zerową wartość p). Kryterium minimaxu ma jednakże tę niepożądaną właściwość, że prowadzi do przegranej działania przynoszącego wysokie wypłaty użyteczności we wszystkich stanach rzeczy z wyjątkiem jednego, kiedy to przynosi duże straty. Nie ma przy tym znaczenia jak bardzo nieprawdopodobny jest ów stan rzeczy. Co więcej, jeśli uznamy prawdopodobieństwo oddania decydującego głosu za swojego rodzaju czynnik uwzględniający decyzje wyborcze podejmowane przez resztę elektoratu, okaże się również, że kryterium minimaxu straty całkowicie abstrahuje od zachowań innych wyborców, które mają przecież decydujący wpływ na rezultat wyborów. Racjonalnie działające jednostki powinny natomiast brać pod uwagę tak znaczącą zmienną dążąc do realizacji swoich interesów. Waga zachowań innych aktorów odsyła nas zatem do kolejnej, obok decyzji indywidualnych, klasy sytuacji decyzyjnych w warunkach niepewności, którą opisuje teoria gier. Rozpatrując sytuację wyborów z punktu widzenia teorii gier, nietrudno zauważyć, iż waga pojedynczego głosu zależna jest nie tylko od przytłaczającej liczebności elektoratu, ale także od frekwencji wyborczej oraz stopnia wyrównania poparcia politycznego dla konkurujących stronnictw. Te dwa czynniki mogą sprawić, że wypłaty związane z głosowaniem będą albo bardzo wysokie, albo bardzo niskie. Podejmując decyzję wyborca musi brać pod uwagę nie tylko własną użyteczność, ale również użyteczność pozostałych graczy. ędąc świadomym, że podobne rozważania prowadzą pozostali aktorzy, wyborca staje przez nierozstrzygalnym dylematem: jeśli frekwencja będzie wysoka, to pojedynczy głos będzie niewiele znaczył. Lepiej jest zatem nie głoso- 46

7 Wirginia Aksztejn wać. Skoro jednak inni wyborcy, stosując podobną logikę, powstrzymają się od udziału wyborach, opłaca się oddać głos. Oczywiście zaraz potem pojawia się refleksja, że inni gracze także są świadomi tego mechanizmu, a zatem wybierając własną strategię gracz musi brać pod uwagę również przewidywania innych odnośnie własnego zachowania. Rozwiązanie takiej sytuacji decyzyjnej w teorii gier polega na znalezieniu równowagi Nasha, czyli zbioru strategii, które stanowią na siebie nawzajem najlepsze odpowiedzi. W stworzonym przez Palfreya i Rosenthala modelu dla systemu dwupartyjnego (1985) udało się wskazać przynajmniej kilka równowag Nasha, z których część charakteryzowała się znaczącą frekwencją wyborczą. Przy założeniu, że koszty netto (c-d) są dla każdego gracza takie same, grupy zwolenników obu stronnictw są równoliczne oraz przy ustaleniu wartości jako równej 1, a kosztów netto jako zawierających się w przedziale (0, ½) okazuje się, że dla każdej wartości kosztów, przekraczających pewien pułap, istnieją dokładnie dwie równowagi Nasha pierwsza, w której niemal wszyscy głosują i druga, w której występuje niemal 100-procentowa absencja. Utrzymanie pierwszej z równowag jest możliwe jedynie dzięki założeniom modelu, które minimalizują niepewność strategiczną. Równowagi ze znaczącą frekwencją wyborczą cechuje jednak mała stabilność. Źródła tej niestabilności autorzy upatrują w strategicznej niepewności co do zachowań innych graczy (głosowanie vs absencja), usuwanej w tym szczególnym przypadku przez identyczne koszty związane z wyborami oraz taką samą liczbę zwolenników obu stronnictw Korzyści i koszty głosowania Zarówno rachunek wyborczy, jak i teoria gier przewidują rozwiązania skrajne, w których niemal 100% sięga albo frekwencja, albo absencja. Poszukiwać należy zatem alternatywnych rozwiązań, które jako najbardziej prawdopodobne wskazywałyby bardziej umiarkowane wskaźniki partycypacji wyborczej. W tym celu należy zwrócić uwagę na czynniki modyfikujące macierz wypłat wyborcy: dodatkowe korzyści z uczestniczenia w głosowaniu oraz koszty oddania głosu. Zaczęto rozważać możliwość dodatkowych korzyści czerpanych z faktu uczestniczenia w wyborach. Temu dodatkowemu czynnikowi d nadawano rozmaite interpretacje. Pierwszej interpretacji dokonał już sam Downs (1957), wskazując, iż demokracja, a w szczególności demokratycznie wyłoniony rząd stanowią swojego rodzaju dobro publiczne z jego użytkowania nie można nikogo wykluczyć, choć nie wszyscy uczestniczą w jego wytworzeniu. Oczywistym jest również fakt, że 100-procentowa absencja wyborcza prowadzi do zachwiania demokracji poprzez uniemożliwienie wyłonienia rządu. Za motyw skłaniający do partycypacji w wyborach mimo niewielkiej szansy Podobną logikę można zastosować w odniesieniu do stopnia wyrównania poparcia dla konkurujących partii. 47

8 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... wpłynięcia na ich wynik oraz ponoszonych kosztów Downs uznaje zatem korzyść płynącą z utrzymywania demokracji w trwaniu. Zakładając, między innymi, że w społeczeństwie istnieje choć jedna osoba, która nie jest indyferentna względem wyniku wyborów, Downs stwierdza, że przy nieobecności kosztów głosowania, korzyść z utrzymania procedur demokratycznych jest również zerowa. Jeśli bowiem przyjmiemy, że nie istnieje minimalna liczba głosujących wymagana, aby uznać wynik wyborów za wiążący, ta jedna nieindyferentna jednostka doprowadzi do wyłonienia reprezentacji politycznej. Pozostali wyborcy nie będą musieli się zatem liczyć z możliwością, że nikt nie uda się do urn wyborczych, co doprowadzi do zachwiania porządku demokratycznego, który cenią. Wobec przekonania o braku zagrożenia dla wartości, jaką stanowi wybrany rząd, koszty związane z jej utratą nie muszą być brane pod uwagę w macierzy wypłat. W rzeczywistej sytuacji kosztów wyborczych istnieje natomiast prawdopodobieństwo, że nawet nieindyferentne jednostki nie wezmą udziału w głosowaniu wzrasta zatem wartość korzyści dodatkowych związanych z wyborami. Należy także zwrócić uwagę, iż wypłata z głosowania per se jest dla każdego wyborcy uzależniona od stopnia, w jakim ceni sobie demokrację oraz spodziewanej liczby obywateli, którzy udadzą się do urn. Jak w przypadku wszelkiego rodzaju dóbr publicznych pojawia się bowiem problem free ridingu, czyli przerzucania na innych kosztów wytworzenia dobra. Współczynnikowi d nadawana była rozmaita interpretacja, ujmująca różne aspekty nieinstrumentalnych korzyści z głosowania. Riker i Ordeshook (1968) interpretowali go na przykład jako poczucie obywatelskiego obowiązku. Wprowadzenie d do prezentowanej na początku macierzy wypłat powoduje, że warunkiem partycypacji wyborczej jest to, aby nieinstrumentalne korzyści z głosowania przewyższały jego koszty, to znaczy d c > 0. Sprawia to oczywiście, że w odróżnieniu od pierwotnej wersji model przewiduje, że cześć racjonalnych obywateli będzie miało motywację, aby udać się do urny wyborczej. Nie zmienia jednak trudnego do zaakceptowania z punktu widzenia teorii racjonalnego wyboru faktu, że decyzja o wzięciu udziału w głosowaniu jest niezwiązana z dyferencjałem partyjnym, a zatem chęcią wyboru maksymalizującego użyteczność wyborcy rządu. To spostrzeżenie prowadzi do ponownego rozważenia funkcji, które dla jednostki pełnią wybory. Racjonalny aktor musi być świadomy nikłego wpływu swojego głosu na wynik wyborczy. Poszukiwanie bodźców, które popychają obywateli do partycypacji wyborczej, oznaczać będzie odchodzenie od założenia racjonalności podejmowanych decyzji albo redefinicję celów jednostki, których realizacji służą właśnie wybory. Już Downs, który był prekursorem modelu wysuwającego na pierwszy plan instrumentalny charakter aktu wyborczego, dopuszczał możliwość występowania odmiennej motywacji niż tylko wyłonienie optymalnej dla wyborcy władzy. Downs przedstawia je jako realizację długofalowych interesów jednostki. Zaliczyć do nich można wspominaną już chęć podtrzymania demokratycznych procedur, a także głosowanie 48

9 Wirginia Aksztejn w systemie wielopartyjnym na ugrupowanie niemające obecnie szans na sukces wyborczy w celu budowania jego poparcia w kolejnych elekcjach lub też wskazania innym stronnictwom preferowanego kierunku zmian. Downs stwierdza, że oba działania są racjonalne dla ludzi, którzy preferują lepsze alternatywy wyboru w przyszłości od bieżącej partycypacji w wyłanianiu rządu (Downs, 1957: 49). Warto jednakże zwrócić uwagę, iż choć Downs przyzwala w swoim modelu racjonalnego działania na ekspresyjną funkcję wyborów, ekspresja ta musi mieć ściśle instrumentalny cel w przyszłości to znaczy pozwolić na zmaksymalizowanie własnej satysfakcji z rządu. Odrzuca natomiast jako zachowanie nieracjonalne traktowanie wyborów jako wyrazu preferencji zamiast selekcji władzy (Downs, 1957: ). Wiele reinterpretacji modelu Downsa podąża jednakże w kierunku nadawania wyborom nowego znaczenia w oczach obywatela. Aldrich (1997), powołując się na koncepcję Fioriny (1976), podkreśla właśnie ekspresyjną funkcję wyborów znajdującą odzwierciedlenie w czynniku d, jeśli dopuścimy, aby d = (d + ), to znaczy, jeśli dopuścimy, by d złożone było z wartości wyrażającej poparcie dla preferowanego kandydata oraz wszelkich pozostałych aspektów dawnego wyrażenia d... (Aldrich, 1997: 385). Takie ujęcie nieinstrumentalnych korzyści z głosowania pozwala na bardzo intuicyjną interpretację, iż wraz ze zwiększaniem się postrzeganej różnicy między kandydatami czy partiami rośnie potrzeba ekspresji swych politycznych przekonań. Uwzględnienie dyferencjału partyjnego pozwala w ten sposób oddać specyfikę konkretnych wyborów i przebieg kampanii wyborczej znajdujące wyraz w ostrości podziałów między stronnictwami. Czynnik d umożliwia zaś ukazanie złożoności motywacji wyborcy, odzwierciedlając użyteczność, jaką jednostka czerpie z podtrzymywania procedur demokratycznych czy poczucia spełniania obywatelskiego obowiązku. Ważny nurt badań nad absencją przypisywał kluczowe znaczenie czynnikom instytucjonalnym, tworzącym reguły gry związane ze sposobem głosowania oraz agregacji głosów wyborców. Jak wiadomo, ograniczenia instytucjonalne stanowią istotny sposób modyfikowania macierzy wypłat indywidualnych, wpływając zarówno na ponoszone przez jednostkę koszty, jak i odnoszone przez nią korzyści. Z koncepcji instytucjonalnych uwarunkowań zachowań wyborczych zaczerpnąć można kolejny parametr wpływający na opłacalność udziału w głosowaniu. Stanowi go ważność wyborów mierzona siłą ich związku z wyłanianiem krajowej władzy wykonawczej. Franklin (1996) wskazuje, że niska frekwencja w wyborach uzupełniających czy też w wyborach do Parlamentu Europejskiego wynika właśnie z niewielkiej wagi przypisywanej im przez obywateli. Ich znaczenie może wzrosnąć wtedy, kiedy ze względu na specyficzne umiejscowienie czasowe w cyklu wyborczym nadana im zostanie funkcja ekspresyjna. Stanowią wtedy barometr opinii, znak tego, co może się wydarzyć w prawdziwych wyborach (Franklin, 1996: 8-9). 49

10 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... Omawiane wcześniej modele zachowań wyborczych w większości opierały się na uproszczonej sytuacji wyborczej, w której konkurencja wyborcza dotyczyła tylko dwóch partii czy kandydatów. Pomijane było w związku z tym niebezpieczeństwo, które stwarza możliwość zmarnowania głosu poprzez popieranie partii, która nie odniesie sukcesu wyborczego. Można jednakże założyć, że im mniejsze prawdopodobieństwo zmarnowania głosu, tym większa frekwencja wyborcza. Franklin (1996) przewiduje zatem, że czynnikiem pozytywnie wpływającym na partycypację jest wysoka proporcjonalność systemu wyborczego. Czynniki instytucjonalne modyfikują macierz wypłat dostępnych dla wyborcy nie tylko po stronie korzyści, ale również kosztów. Zasady oddawania głosu determinują koszty związane z samym aktem wyborczym. Negatywny wpływ na partycypację wyborczą będą zatem miały wszelkiego rodzaju procedury utrudniające udział w głosowaniu, takie jak konieczność wcześniejszej rejestracji, odbywanie się wyborów w dzień powszedni itp. Zwiększonej frekwencji można się natomiast spodziewać, gdy umożliwi się listowne oddanie głosu, gdy wybory zostaną zaplanowane na dzień wolny od pracy oraz gdy uczyni się je obowiązkowymi. Franklin (1996) na podstawie międzynarodowych badań porównawczych stwierdził, że właśnie te systemowe czynniki tłumaczą większy odsetek wariancji w partycypacji wyborczej niż jakiekolwiek różnice w socjoekonomicznym statusie jednostki.. Czynniki kształtujące partycypację wyborczą w 005 r. Poszukując dowodów na występowanie wpływu motywacji instrumentalnej na zachowania wyborcze Polaków, posłużymy się danymi zebranymi jesienią 005 r. przez PS DGA 3. Przeprowadzone badanie miało na celu ustalenie przyczyn absencji wyborczej oraz zatajania tego faktu podczas wywiadów kwestionariuszowych, a nie weryfikację interesującej nas koncepcji teoretycznej, dlatego też nie dostarcza odpowiedzi na wszystkie związane z tym zagadnieniem pytania. Dostarcza jednak kilku ciekawych wyników dotyczących opinii i przekonań wyborców wyrażonych kilka tygodni po głosowaniu. Przede wszystkim pozwala przedstawić postawy względem wyborów oraz główne czynniki wpływające na decyzję o udziale w głosowaniu oraz umieścić instrumentalną motywację wyborczą na tle tradycyjnie rozważanych czynników, takich jak zmienne społeczno-demograficzne, przeszłe zachowania wyborcze, czy zainteresowanie światem polityki. 3 adanie zostało przeprowadzone przez PS DGA Sp. z o.o. (wówczas PS Sp. z o.o.) w dniach 18-0 listopada 005 r. w ramach cyklicznego badania Omnibus realizowanego w technice CAPI (Computer Assisted Personal Interview) na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie 1069 Polaków. 50

11 Wirginia Aksztejn Mikołaj Cześnik (003) wyróżnia trzy najważniejsze determinanty i korelaty partycypacji wyborczej: czynniki indywidualne, instytucjonalne i kontekstowe. W tych właśnie kierunkach podążać będą nasze analizy. Posługiwanie się rachunkiem korzyści i strat uwidocznić się może w ramach każdego z wymienionych czynników kształtujących zachowania wyborcze. Dlatego też w oparciu o zebrane dane, a także rzeczywiste wyniki wyborcze ukazany zostanie wpływ wywierany na decyzję wyborczą przez racjonalną motywację..1. Ogólne wyniki badania Podobnie jak w przypadku większości badań sondażowych deklarowana partycypacja wyborcza zdecydowanie przewyższyła rzeczywistą frekwencję. Gdyby deklaracje ankietowanych były zgodne z prawdą w wyborach parlamentarnych wzięłoby udział 65% Polaków, w pierwszej i drugiej turze wyborów prezydenckich po 66%. Jak jednak wiadomo do urn udało się odpowiednio 41%, 50% i 51% wyborców. Z wyżej przytoczonych statystyk widać zatem, iż rodzaj wyborów może różnicować partycypację, nie różnicuje jednak tendencji do ukrywania absencji wyborczej. Zatajanie faktu nieuczestniczenia w wyborach stanowi odrębny problem, nie będący przedmiotem niniejszych rozważań. W badaniu powiązań między cechami społeczno-demograficznymi i przekonaniami jednostek a ich zachowaniami politycznymi opierać się możemy jednak wyłącznie na deklaracjach, które nieraz odbiegają od rzeczywistości. Przechodząc do omówienia zmiennych uwzględnionych w badaniu, należy zauważyć, że zgromadzone dane posłużą głównie do zbadania wpływu różnego rodzaju charakterystyk jednostki na jej deklarowane zachowania wyborcze. Przebadane zostaną zasadniczo dwa zestawy zmiennych. Pierwszy z nich uwzględniać będzie cechy tradycyjnie uznawane za determinanty partycypacji wyborczej, to znaczy cechy społecznodemograficzne, takie jak: płeć, wiek, wykształcenie, wielkość miejscowości zamieszkania, dochód 4, status zawodowy oraz grupa społeczna, a także zmienne mówiące o deklarowanym zainteresowaniu respondenta polityką, regularnym oglądaniu programów informacyjnych w telewizji, słuchaniu wiadomości nadawanych w radiu oraz lekturze codziennej prasy ogólnopolskiej i lokalnej. Niestety, w tym bloku zabraknie zmiennych opisujących grupowe afiliacje jednostki. W kwestionariuszu nie znalazły się bowiem pytania dotyczące praktyk religijnych, przynależności do związków czy organizacji pozarządowych. Do bloku zmiennych tradycyjnie stosowanych do przewidywania partycypacji wyborczej należy również zaliczyć aktywność wyborczą w przeszłości. Druga grupa zmiennych posłuży natomiast do oszacowania wpływu czynników związanych z teorią instrumentalnej partycypacji wyborczej. Uwaga zostanie skupio- 4 Zmienna dochód posiada duży odsetek odmów odpowiedzi. 51

12 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... na na kosztach wzięcia udziału w głosowaniu, postrzeganych szansach wpłynięcia na wynik wyborów oraz posiadaniu preferencji co do wyniku wyborów. adanymi zmiennymi zależnymi będą indeks partycypacji wyborczej, stanowiący sumę wyborów, w których respondent uczestniczył w zeszłym roku i przyjmujący wartości od 0 do 3, 5 a także deklarowana partycypacja wyborcza w ubiegłorocznych wyborach parlamentarnych... Czynniki indywidualne Począwszy od badań o charakterze ekologicznym prowadzonych przez Gosnela (194) przyczyn absencji wyborczej upatrywano w społeczno-ekonomicznych charakterystykach jednostki. Pochodzenie etniczne czy społeczne, status ekonomiczny, wiek czy poziom wykształcenia determinować miały skłonność do aktywności wyborczej. Wskazywano również na wagę zainteresowania jednostki polityką oraz zaangażowania w życie społeczne, wyrażającego się nie tylko przez przynależność do różnego rodzaju związków i organizacji społeczno-politycznych, ale również przez częstość praktyk religijnych, czy też stan cywilny. Jak opisuje Radosław Markowski (199, 1993), badania przeprowadzone na początku lat 90. pokazują, że nawet w sytuacji młodej polskiej demokracji na aktywność wyborczą obywateli wpływały bardzo podobne czynniki jak w krajach zachodnich. Uogólniając, absencji wyborczej sprzyja deprywacja zarówno materialna, jak i kulturowa, a więc niski poziom wykształcenia, dochodów oraz niski status społeczny, a także niewielkie zaangażowanie w życie społeczne (wyrażane przez rzadkie uczestnictwo w praktykach religijnych, brak przynależności do związków zawodowych oraz fazę życia jednostki, w której występuje niewielkie zaangażowanie w życie rodzinne). Również późniejsze badania wskazują na wagę czynników społeczno-ekonomicznych w kształtowaniu aktywności wyborczej Polaków (Raciborski, 1996; Cześnik, 003). Analizując dane z 005 r. należy zauważyć, iż występuje pewna ciągłość w porównaniu z wynikami badań z początku lat 90. Średnia indeksu partycypacji dla wszystkich badanych wyniosła 1,97 przy odchyleniu standardowym równym 1,7. Ponownie okazało się, że w grupach w pewnym stopniu upośledzonych społecznie pod względem poziomu wykształcenia, dochodów czy pozycji zawodowej, indeks partycypacji wyborczej przyjmuje niższe wartości niż w grupach pod tym względem zasobnych. W ten sposób na jednym biegunie znajdują się ludzie z wyższym wykształceniem (,51), z dużych miast (,15), najbogatsi (,14), z drugiej zaś osoby najuboższe (1,53), z wykształceniem podstawowym (1,6), ze wsi i średniej wielkości miast (odpowiednio 1,84 i 1,83). Ważną 5 Odmowa odpowiedzi na pytanie dotyczące uczestniczenia w choć jednym przypadku powodowała przypisanie braku danych zmiennej indeks partycypacji wyborczej. 5

13 Wirginia Aksztejn rolę odgrywa także pozycja społeczno-zawodowa oraz wiek. Istotny okazuje się nie tyle sam fakt zatrudnienia, ale jego specyfika. Podczas gdy różnica w średniej wartości indeksu wyborczego w przypadku zatrudnionych i niezatrudnionych wynosi 0,, to w przypadku bezrobotnych i zatrudnionych w strefie budżetowej różnica ta sięga 0,96. iorąc pod uwagę przynależność do grup społeczno-zawodowych, znów większą wyborczą aktywność przejawiają respondenci postawieni wyżej w hierarchii przedstawiciele kadry zarządzającej (,63), pracownicy umysłowi (,4) oraz właściciele zakładów usługowych i wytwórczych (,3). Na drugim krańcu continuum lokują się natomiast robotnicy niewykwalifikowani (1,39), gospodynie domowe (1,69) oraz rolnicy (1,7). Tabela 3. Średnie w grupach wyróżnionych ze względu na zmienne społeczno-demograficzne (w nawiasach podano odchylenie standardowe) kobieta mężczyzna powyżej 60 miasto powyżej 00 tys. miasto tys. miasto poniżej 50 tys. wieś podstawowe zawodowe średnie wyższe tak nie przedsiębiorstwo państwowe przedsiębiorstwo prywatne sfera budżetowa gospodarstwo rolne emeryci i renciści bezrobotni niepracujący kadra zarządzająca pracownicy umysłowi handel robotnicy wykwalifikowani robotnicy niewykwalifikowani rolnicy właściciele gospodynie domowe uczniowie, studenci inni do 300 zł zł zł zł powyżej 700 zł 1,95 (1,7) 1,99 (1,8) 1,75 (1,30) 1,9 (1,7) 1,96 (1,6),16 (1,1),0 (1,31),15 (1,3),4 (1,16),07 (1,) 1,99 (1,4) 1,39 (1,39) 1,7 (1,3),3 (1,) 1,69 (1,4) 1,78 (1,31) 1,7 (1,35) 1,53 (1,35) 1,74 (1,30) 1,84 (1,7),11 (1,4) 1,83 (1,30) 1,6 (1,36) 1,84 (1,31),09 (1,3),08 (1,) 1,88 (1,31),16 (1,0) 1,93 (1,9) 1,96 (1,3) 1,97 (1,30) 1,65 (1,34) 1,8 (1,7),1 (1,18) 1,99 (1,3),14 (1,),51 (0,90),61 (0,77),63 (0,8) 0 0,5 1 1,5,5 3 płeć miejsce zamieszkania zatrudnienie grupa społeczno-zawodowa wiek wykształcenie charakter zatrudnienia dochód 53

14 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... Młody wiek również nie sprzyja partycypacji wyborczej. Najmłodsi respondenci rzadziej niż dojrzalsi (szczególnie w wieku lat) deklarowali uczestniczenie w zeszłorocznych wyborach (1,75 vs,16). Tabela 4. Średnie w grupach wyróżnionych ze względu na zainteresowanie polityką (w nawiasach podano odchylenie standardowe; pominięto odpowiedzi trudno powiedzieć ) nie tak nie tak nie tak codziennie lub prawie codziennie klika razy w tygodniu raz w tygodniu lub rzadziej nie oglądam w ogóle codziennie lub prawie codziennie klika razy w tygodniu raz w tygodniu lub rzadziej nie słucham w ogóle zdecydowanie tak raczej tak raczej nie zdecydowanie nie Zawsze chodzę na wybory Prawie zawsze chodzę na wybory Raz idę raz nie Prawie nigdy nie chodzę na wybory Z zasady nie chodzę na wybory 0,39 (0,87) 0,46 (1,03) 1,11 (1,8) 1,3 (1,31) 1,19 (1,19) 1,53 (1,37) 1,43 (1,40) 1,84 (1,31) 1,73 (1,7) 1,74 (1,34) 1,73 (1,9) 1,89 (1,30) 1,83 (1,9),08 (1,4) 1,98 (1,3),14 (1,0),04 (1,4),06 (1,3),08 (1,5),34 (1,08),1 (1,10),57 (0,98),8 (0,58) 0 0,5 1 1,5,5 3 czytelnictwo codziennych gazet ogólnopolskich nieczytanie żadnej pracy (także kolorowej) częstość słuchania progr. inf. w radiu deklarowana częstość uczestniczenia w wyborach czytelnictwo codziennych gazet lokalnych częstość oglądania programów informacyjnych w telewizji deklarowane zainteresowanie polityką Na uwagę zasługują także zachowania, które wskazywać mogą na zainteresowanie bieżącymi wydarzenia politycznymi i społecznymi. Pierwszorzędne znaczenie ma tutaj deklarowane zainteresowanie polityką. Wraz ze zmniejszaniem się stopnia zainteresowania sprawami politycznymi, maleje średnia indeksu partycypacji w zeszłorocznych wyborach. Mniejsze różnice występują, jeśli weźmiemy pod uwagę deklaracje zachowań. Czytający jakąkolwiek prasę wyraźnie częściej deklarują udział w wyborach niż nieczytający (różnica 0,53). Najwyższą średnią indeksu wyborczego osiągnęli natomiast respondenci czytający codzienne gazety ogólnopolskie (,14). W przypadku innych mediów telewizji i radia zauważyć można, iż ankietowani codzien- 54

15 Wirginia Aksztejn nie śledzący bieżące wiadomości mieli wyższą średnią indeksu wyborczego niż osoby śledzące je mniej regularnie. adanie potwierdziło od dawna znaną prawidłowość, że jednym z najlepszych predyktorów partycypacji wyborczej jest pytanie o uczestniczenie w wyborach w przeszłości (różnica w średniej wartości indeksu partycypacji między skrajnymi kategoriami wyniosła,41). Na tle tych wyników czynniki związane z instrumentalną teorią głosowania okazują się mieć całkiem znaczącą moc predykcyjną. Pierwszym z branych pod uwagę czynników, który w świetle instrumentalnej teorii głosowania wpływa na absencję wyborczą, jest subiektywnie postrzegane prawdopodobieństwo wpływu na wynik wyborów. Teoria zakłada, że racjonalna jednostka dostrzegając znikomość szansy oddania rozstrzygającego głosu, powstrzyma się od udziału w wyborach (oczywiście jeśli pominiemy inne korzyści, które jednostka może czerpać z faktu oddania głosu).odwracając jednak tok rozumowania, obywatel przekonany o znaczeniu swojego głosu, powinien z dużym prawdopodobieństwem brać udział w wyborach. Istnieją koncepcje psychologiczne, które przyczyn niewystępowania 100% absencji wyborczej upatrują właśnie w przeszacowywaniu znaczenia pojedynczego głosu. W myśl tych teorii (Acevedo i Krueger, 004) to błędne przewidywanie wynikać może z dwóch fenomenów określanych jako złudzenie wyborcy (voter s illusion) oraz wiara w osobiste znaczenie (belief in personal relevance). Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, w której wyborca dokonuje atrybucji własnych motywów podobnym innym (na przykład zwolennikom tej samej partii), spodziewając się, że podejmą oni taką samą decyzję odnośnie głosowania co on. Wzbudza to w jednostce wiarę, że jeśli weźmie udział w wyborach, podobną decyzję podejmą również inni zwolennicy preferowanej przez niego partii, co w ostatecznym rozrachunku doprowadzi do jej sukcesu wyborczego. Drugi mechanizm psychologiczny zakłada natomiast wiarę w znaczenie pojedynczego głosu bez względu na jego wartość predykcyjną dla zachowania innych. Jak zatem powszechnym zjawiskiem jest przeszacowywanie wagi własnego głosu? Ze stwierdzeniem: Nie widzę potrzeby głosowania w wyborach ponieważ mój jeden głos i tak niczego nie zmieni zdecydowanie lub raczej zgodziło się 9% badanych, przeciwnego zdania było natomiast aż 68% respondentów. Wpływ opinii w tej sprawie na zachowania wyborcze jest zgodny z oczekiwaniami im mniejsza wiara w znaczenie swojego głosu, tym rzadszy udział w wyborach. Mogłoby się wydawać, że tendencję do przeszacowywania znaczenia pojedynczego głosu będą miały osoby gorzej wykształcone, mniej obeznane ze światem polityki. Dane nie potwierdzają jednak tych hipotez. Wśród osób z wykształceniem podstawowym 4% wyraziło opinię, że ich głos niewiele znaczy, podczas gdy analogiczny odsetek wśród osób z wykształceniem wyższym wyniósł 1%. Podobnie osoby deklarujące zainteresowanie polityką zdecydowanie rzadziej niż osoby niezainteresowane polityką były przekonane, że ich 55

16 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... głos nic nie zmieni (5% w porównaniu z 55%). Jak widać już z tych pierwszych analiz wiara w wagę pojedynczego głosu współwystępuje z cechami warunkującymi wysoką frekwencję, które świadczą o posiadanych przez jednostkę zasobach poznawczych. Rodzi to podejrzenie, że pytanie o to, jakie znaczenie ma pojedynczy głos, nie stanowiło dla respondentów pytania o prawdopodobieństwo wpływu na wynik wyborów, ale raczej pytanie o postawę obywatelską. Inny sposób weryfikacji występowania instrumentalnej motywacji w zachowaniach polskich wyborców, stanowi odwołanie się do pojęć absencji płynącej z indyferencji oraz alienacji. Lapidarnie przedstawiając te koncepcje można powiedzieć, że są to sytuacje, w których dla wyborcy wszyscy kandydaci/partie są tak samo dobre lub tak samo złe. W przypadku absencji z indyferencji wyborca wiąże taką samą użyteczność ze wszystkimi rywalizującymi podmiotami politycznymi. Absencja alienacyjna zakłada natomiast, że istnieje pewna krytyczna wartość, po przekroczeniu której wszyscy kandydaci są przez wyborcę odrzucani, jako zbyt odlegli od niego światopoglądowo. W tej sytuacji obywatel nie widzi odpowiedniej reprezentacji politycznej dla swoich przekonań, dlatego też wstrzymuje się od głosowania. Pomimo znaczącej różnicy w motywacji prowadzącej do absencji wyborczej w przypadku indyferencji i alienacji oraz konsekwencji tych motywów dla systemu politycznego 6, przejawem obu tych czynników stanowi przekonanie, że nie jest ważne, kto wy- Tabela 5. Średnie w grupach wyróżnionych ze względu na cechy związane z motywacją instrumentalną (w nawiasach podano odchylenie standardowe; pominięto odpowiedzi trudno powiedzieć ) całkiem blisko dosyć daleko poza miejscem stałego zameldowania w miejscu stałego zameldowania zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam jest mi wszystko jedno jest to dla mnie ważne 1,09 (1,30) 1, (1,3) 1,1 (1,8) 1,76 (1,33) 1,67 (1,31),06 (1,3) (1,7),1 (1,0),5 (0,95),4 (1,01) 0 0,5 1 1,5,5 3 położenie lokalu wyborczego miejsce zamieszkania a miejsce zameldowania Nie widzę potrzeby głosowania w wyborach, ponieważ mój jeden głos i tak niczego nie zmieni posiadanie preferencji co do wyniku wyborów parlamentarnych 6 Absencję płynącą z indyferencji należy uznać na znacznie bezpieczniejszą dla systemu niż absencję alienacyjną. Pierwsza oznacza bowiem jednakową akceptację dla oferty programowej różnych partii, druga natomiast jednakową dezaprobatę i odrzucenie. 56

17 Wirginia Aksztejn gra wybory. Intencją jednego z pytań zadanego jesienią 005 r. było wykrycie takich właśnie nastrojów. Jak się okazało dla niemal co trzeciego respondenta jest obojętne, kto wygra wybory parlamentarne. Posiadanie bądź nie preferencji wyborczych istotnie różnicuje też zachowania wyborcze osoby, dla których nie jest ważne, kto zwycięży, rzadziej niż uznający konkretne rozstrzygnięcie wyborcze za sprawę dla siebie istotną uczestniczyli w zeszłorocznych wyborach (wartość indeksu partycypacji wyniosła odpowiednio 1,1 i,4)..3. Czynniki instytucjonalne Wedle wywodzącej się z teorii racjonalnego wyboru koncepcji partycypacji wyborczej na decyzję o wzięciu udziału w głosowaniu znaczący wpływ mają koszty związane z oddawaniem głosu. Wiele z tych kosztów wynika z uregulowań instytucjonalnych, które trudno jest uchwycić za pomocą wywiadu kwestionariuszowego. Znalazły się jednak dwie zmienne zdające sprawę z wysokości kosztów dotarcia do lokalu wyborczego. Respondenci zostali zapytani, czy mieszkają w miejscu zameldowania. Jak wiadomo, takie osoby, jeśli chcą wziąć udział w wyborach, muszą albo odbyć podróż do przypisanego sobie lokalu wyborczego, albo też starać się o dokument pozwalający na uczestniczenie w głosowaniu poza miejscem stałego zameldowania. Oba rozwiązania uznać należy za okoliczności podwyższające koszt partycypacji. Świadczyć może o tym chociażby fakt, że spośród respondentów, którzy mieszkają poza miejscem stałego zameldowania, jedynie 14% ubiegało się o taki dokument. Hipoteza badawcza będzie zatem taka, że osoby mieszkające poza miejsce stałego zamieszkania rzadziej będą uczestniczyć w wyborach. Zmienną, która mierzyć będzie podobne zjawisko, stanowi bliskość lokalu wyborczego. Zakładamy, że respondenci, którzy mieszkają blisko lokalu wyborczego, częściej będą skłonni oddać głos niż ci, którzy mają dłuższą drogę do przemierzenia. Opierając się na zebranych danych, można stwierdzić, że obie wyróżnione zmienne istotnie, choć niezbyt silnie różnicują zachowania wyborcze (eta wynosi odpowiednio 0,09 i 0,08 por. tabela 6). Trudności związane z dotarciem do lokalu wyborczego nie są zatem na pewno decydującym czynnikiem, jeśli chodzi o partycypację wyborczą, różnicują ją jednak w sposób zgodny z postawionymi hipotezami. Ze względu na tendencję ankietowanych do ukrywania absencji wyborczej, różnice we frekwencji w różnych typach wyborów przedstawione zostaną w oparciu o rzeczywiste dane PKW. W odniesieniu do wyborów w Polsce nie sprawdziła się prawidłowość mówiąca, że im większa proporcjonalność wyborów, tym wyższa frekwencja. Obie tury wyborów prezydenckich przyciągnęły do urn więcej obywateli niż wybory parlamentarne (o około 10 punktów procentowych). Co więcej, wybory parlamentar- 57

18 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... ne są w Polsce ważniejsze niż prezydenckie z punktu widzenia wpływu na władzę. Nie znajduje też zatem potwierdzenia teza, że frekwencja rośnie wraz z wysokością stawki, o którą toczą się wybory. W tym przypadku trzeba być może wziąć pod uwagę inne aspekty, wpływające na koszt uczestniczenia w wyborach. Głosowanie na konkretnych kandydatów, a w drugiej turze podejmowanie decyzji między dwoma kandydaturami jest łatwiejsze poznawczo niż wybory parlamentarne, których wynik jest rezultatem dość skomplikowanej dla wyborcy metody przeliczania głosów na mandaty. yć może zatem właśnie te względy okazały się ważniejsze niż prawdopodobieństwo zmarnowania głosu czy waga wyborów..4. Czynniki kontekstowe Za czynniki kontekstowe będą uważane cechy charakterystyczne dla omawianych właśnie wyborów, które nie wynikają z obowiązujących ram instytucjonalnych. Za takie uznać można niewątpliwie dane o zaciętości rywalizacji politycznej. Nawiązując w tym miejscu również do rzeczywistej frekwencji wyborczej, warto zwrócić uwagę na dystans między partiami wedle sondaży wyborczych, które stanowią dla obywateli prognozę rzeczywistego rozstrzygnięcia. iorąc pod uwagę wyniki w sondażach głównych ośmiu ugrupowań, widoczne jest, iż wraz ze zbliżaniem się do dnia wyborów dystans między dwoma głównymi ugrupowaniami malał. Powinno to spowodować wysoką frekwencję poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa oddania rozstrzygającego głosu. Jak wiadomo, zjawisko takie nie miało miejsca 7. Tabela 6. Zależności między wybranymi charakterystykami jednostki a wartością indeksu wyborczego płeć 0,014 0,658 wiek 0,109 0,015 miejsce zamieszkania 0,115 0,003 wykształcenie 0,3 0,000 zatrudnienie 0,075 0,015 charakter zatrudnienia 0,160 0,000 grupa zawodowa 0,38 0,000 dochód 0,18 0,001 czytelnictwo codziennych gazet ogólnopolskich 0,115 0,000 czytelnictwo codziennych gazet lokalnych 0,058 0,063 nieczytanie żadnej prasy (także kolorowej) 0,159 0,000 częstość oglądania programów informacyjnych w telewizji 0,165 0,000 Eta P 7 Choć oczywiście nie można wykluczyć możliwości, że frekwencja byłaby niższa, gdyby sondażowe wyniki partii nie zbliżyły się tak to siebie. 58

19 Wirginia Aksztejn Tabela 6. cd. Zależności między wybranymi charakterystykami jednostki a wartością indeksu wyborczego częstość słuchania programów informacyjnych w radiu 0,110 0,000 deklarowane zainteresowanie polityką 0,393 0,000 deklarowana częstość uczestniczenia w wyborach 0,681 0,000 położenie lokalu wyborczego 0,086 0,006 miejsce zamieszkania a miejsce zameldowania 0,077 0,014 wiara w znaczenie pojedynczego głosu 0,453 0,000 preferencje co do wyniku wyborów parlamentarnych 0,480 0,000 Eta P Warto się może zatem pokusić o inną interpretację, która znajduje zastosowanie w odniesieniu np. do Szwajcarii, a mianowicie przekonanie, że bez względu na to, kto zwycięży w wyborach, rządy obejmie i tak ta sama koalicja (Franklin, 1996:1). Między sytuacją polityczną Szwajcarii i Polski zachodzi oczywiście szereg daleko idących różnic. W odniesieniu do specyficznej sytuacji zeszłorocznych wyborów dość prawdopodobne wydaje się jednak, iż przynajmniej część obywateli była przeświadczona, iż bez względu na to czy zwycięży PO, czy PIS, partie te utworzą koalicję rządową. Poczucie, że karty są już rozdane i że scenariusz jest jasny bez względu na oddanie głosu i związany z tą czynnością wysiłek, mogło zniechęcić wielu wyborców do uczestnictwa w wyborach. 3. Podsumowanie Podsumowując, warto przyjrzeć się sile zależności między powyżej opisanymi zmiennymi a indeksem wyborczym przedstawionym w tabeli 6. Jak można zauważyć, najsilniejszy związek z partycypacją wyborczą wykazuje deklaracja zwyczajów związanych z uczestnictwem w głosowaniu. Kolejne zaś miejsca zajmują zmienne zidentyfikowane jako elementy instrumentalnej motywacji wyborczej posiadanie preferencji co do wyniku oraz waga przypisywana pojedynczemu głosowi. Mniejszą rolę odgrywają natomiast tradycyjne zmienne społeczno-demograficzne, wśród których znaczenie zdają się mieć jedynie składniki osiągniętego statusu grupa zawodowa, wykształcenie oraz dochód 8. 8 Zbudowany dla omawianych zmiennych (z pominięciem dochodu, ze względu na braki danych, oraz czytelnictwa prasy ogólnopolskiej i lokalnej, ze względu na korelację z nieczytaniem prasy) wstępny model regresji logistycznej potwierdził znaczenie motywacji instrumentalnej. Model trafnie przewidywał 83% odpowiedzi. W ostatecznym rozrachunku okazało się jednak, że istotny wpływ na partycypację wywierały zmienne zdające sprawę z przeszłych zachowań wyborczych, posiadania preferencji wobec wyniku wyborów parlamentarnych, wykształcenia oraz postrzeganego prawdopodobieństwa wpływu na zachowania wyborcze. 59

20 RACJONALNOŚĆ WYORCY A PARADOKS PARTYCYPACJI... Czynniki indywidualne przemawiające na korzyść modelu związanego z instrumentalną motywacją zachowań wyborczych okazały się zatem posiadać znaczącą moc predykcyjną. Szczególnie ważny okazał się obojętny stosunek do wyniku wyborów. Przedmiotem dalszych badań powinno być zbadanie, czy u podstaw tak istotnej dla zachowań wyborczych postawy leży indyferencja czy alienacja. Pogłębionych analiz wymaga także interpretacja, jaką ludzie nadają stwierdzeniu, że pojedynczy głos niczego nie zmieni czy rozumieją je w kategoriach probabilistycznych czy obywatelskich. Mniej przekonujące okazały się dane na temat kosztów związanych z dotarciem do lokalu wyborczego. Zmienne te oddziałują słabo, aczkolwiek trudno wyobrazić sobie sytuację, w której obywatel posiadający bardzo silną preferencję polityczną rezygnuje z oddania głosu, ponieważ musi pokonać kilka kilometrów, żeby dotrzeć do swojej obwodowej komisji wyborczej. yć może zatem odległość do lokalu wyborczego odgrywa rolę jedynie w sytuacji, gdy dyferencjał partyjny postrzegany przez wyborcę jest dość niewielki. Jakie są możliwe przyczyny niskiej frekwencji wyborczej w zeszłorocznych wyborach? Ogólnie można powiedzieć, że ordynacja wyborca w Polsce, fundująca ramy instytucjonalne dla zachowań, nie stwarza zbyt wielu udogodnień dla wyborców. Choć możliwe jest głosowanie poza miejscem stałego zameldowania, nie przewiduje się głosowania za pośrednictwem poczty czy przez reprezentanta. W polskim systemie brakuje również takiego bodźca jak nakładanie obowiązku uczestniczenia w wyborach. Instytucjonalnie nie wprowadza się zatem zbyt wielu możliwości obniżenia kosztów oddania głosu, ani nie podwyższa kosztów absencji. Przyglądając się motywacji polskich obywateli do udziału w głosowaniu, zauważyć warto szczególną sytuację zeszłorocznych wyborów, którym towarzyszyło poczucie rozczarowania i spadku zaufania do świata polityki. Mimo iż nie posiadamy wglądu w motywy przekonań ankietowanych, aż dla 30% z nich wynik wyborów był obojętny. Dla części z badanych przyczynę udzielenia takiej odpowiedzi stanowić mogła alienacja pojmowana jako brak wystarczająco dobrej reprezentacji dla swoich poglądów lub wręcz jako poczucie wyobcowania z systemu i braku możliwości wpływu na tok wydarzeń politycznych. Posiadanie bądź nie preferencji co do rozstrzygnięcia wyborczego stanowi drugi pod względem ważności czynnik różnicujący frekwencję wyborczą. Ze względu na niewielką rolę większości zmiennych społeczno-demograficznych, wydaje się zatem, że indyferencja oraz alienacja powinny przyciągnąć uwagę badaczy jako determinanty absencji wyborczej. 60