Diagnoza aktualnego stanu gospodarki wodnej

Transkrypt

1 Diagnoza aktualnego stanu gospodarki wodnej Załącznik 1 Do Projektu Polityki wodnej państwa 2030 (z uwzględnieniem etapu 2016) KRAJOWY ZARZĄD GOSPODARK WODNEJ 2010

2 SPS TREŚC. STAN ZASOBÓW WODNYCH ORAZ EKOSYSTEMÓW WODNYCH OD WODY ZALEŻNYCH POTRZEBY WODNE OCENA ZAGROŻENA ORAZ STAN ZABEZPECZENA PRZED POWODZĄ SUSZĄ V. OCENA STANU REGULACJ PRAWNYCH V. OCENA STANU ZARZĄDZANA V. OCENA STANU FNANSOWANA V. TABELE RYSUNK DO ZAŁĄCZNKA

3 . Stan zasobów wodnych oraz ekosystemów wodnych i od wody zależnych 1. Klimat Polski cechuje duża zmienność charakterystyk meteorologicznych w cyklu rocznym i wieloletnim. Suma opadów w roku średnim wynosi nieco powyżej 600 mm i waha się od 500 mm w pasie nizin do około 1100 mm w rejonach górskich i podgórskich. 2. Zasoby wodne to wody powierzchniowe w rzekach, jeziorach i zbiornikach wodnych oraz wody podziemne. Zasoby wodne Polski obejmują zarówno zasoby własne kraju, których źródłem są opady na jego obszarze, jak i zasoby pochodzące z dopływu wód spoza granic Polski (ok. 13% zasobów całkowitych). Całkowite zasoby wód płynących Polski wynoszą średnio 61,9 mld m 3 /rok, z czego zasoby własne wynoszą 54,3 mld m 3 /rok, co odpowiada odpływowi jednostkowemu 5,0 l/s km 2, przy średniej europejskiej 9,5 l/s km 2 (Tabele i rysunki, tab. Z.1). Na obszarze kraju znajduje się 2856 jezior o powierzchni ponad 10 ha (sumaryczna pojemność ok. 18,2 mld m 3 ) oraz 99 zbiorników retencyjnych o pojemności całkowitej ponad 2 mln m 3 (sumaryczna pojemność ok. 3,5 mld m 3 ). Objętość zmagazynowanych słodkich wód podziemnych w obszarze kraju szacuje się na około mld m 3. Niemal połowa (49,4%) średniego odpływu rzecznego z obszaru kraju pochodzi z drenażu wód podziemnych. Druga połowa to szybki spływ powierzchniowy powodujący zagrożenia powodziowe. 3. Wielkość zasobów wód płynących charakteryzuje się dużą nierównomiernością (zmiennością) przestrzenną. Obszarem najmniej zasobnym w wodę jest pas środkowej Polski, obejmujący obszary RZGW Poznań i Warszawa (rys. 1). Zasoby wód płynących charakteryzują się także dużą zmiennością czasową wartości średnich rocznych (Tabele i rysunki, rys. Z.1 i rys. Z.2) oraz rozkładu wielkości zasobów w poszczególnych latach. W okresach mokrych prowadzi to do występowania powodzi i podtopień, a w suchych powoduje występowanie niedoborów wody, co jest przyczyną strat gospodarczych. 4. Z punktu widzenia zachowania różnorodności biologicznej, zmienność przepływów w ciągu roku jest zjawiskiem pozytywnym. Występujące w rzekach wezbrania i niżówki warunkują zróżnicowanie biologiczne ekosystemów wodnych i od wód zależnych oraz decydują o ich prawidłowym funkcjonowaniu. 5. Po uwzględnieniu wymagań przepływu nienaruszalnego wg kryterium hydrobiologicznego (ok. 15 mld m 3 /rok) zasoby dyspozycyjne wód płynących (o gwarancji 95%) szacuje się na ok. 10 mld m 3 /rok, czyli ok. 260 m 3 na mieszkańca na rok. Przyjęty w tym szacunku przepływ nienaruszalny nie odzwierciedla jednak w pełni potrzeb środowiska przyrodniczego (m.in. zachowania reżimu hydrologicznego zbliżonego do naturalnego).

4 Rys. 1. Zasoby własne RZGW w 2006 r. a) w milimetrach, b) w tys. m 3 na mieszkańca na rok. 6. Stosunkowo niewielka całkowita pojemność zbiorników retencyjnych w Polsce, wynosząca ok. 4 mld m 3 (przy pojemności użytkowej wynoszącej niespełna 1%), stanowiąca niespełna 6% objętości średniego rocznego odpływu z wielolecia nie daje pełnej możliwości ochrony przed powodzią i suszą, a także nie gwarantuje odpowiedniego zaopatrzenia w wodę. Możliwości retencyjne sztucznych zbiorników wodnych w Polsce są zatem bardzo niewielkie. Warunki fizyczno-geograficzne w Polsce stwarzają możliwość zmagazynowania 15% średniego rocznego odpływu. Większość wód jest retencjonowana w zbiornikach o pojemności powyżej 3 mln m 3. Największy udział mają zbiorniki o pojemności powyżej 100 mln m 3 (10 zbiorników), których łączna pojemność wynosi ponad mln m Dostępne do zagospodarowania zasoby wód podziemnych określa się jako zasoby dyspozycyjne lub przy braku dostatecznego rozpoznania metodami uproszczonymi, jako zasoby perspektywiczne. Zasoby dyspozycyjne wód podziemnych ustalono dla 44,1% powierzchni kraju i wynoszą one 15,2 mln m 3 /dobę (5,6 mld m 3 /rok) wg stanu udokumentowania na dzień r. Zasoby perspektywiczne określone dla pozostałej części kraju (55,9%) wynoszą 22,5 mln m 3 /dobę (8,2 mld m 3 /rok). Sumaryczna ilość zasobów wód podziemnych dostępnych do zagospodarowania wynosi 37,7 mln m 3 /dobę (13,8 mld m 3 /rok), co w przeliczeniu na 1 mieszkańca daje 1,0 m 3 wody na dobę (360 m 3 na mieszkańca na rok). Zasoby te są w niewielkim stopniu wykorzystywane dla celów gospodarczych. 8. Użytkowe poziomy wodonośne o jakości i zasobności zaspakajającej wymagania zbiorowego zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia występują na obszarze 96% powierzchni kraju. W strukturach hydrogeologicznych o znaczeniu regionalnym i zasobności umożliwiającej eksploatację z dużych ujęć (o wydajności ponad 10 tys. m 3 /dobę) wydzielono łącznie 162 główne zbiorniki wód podziemnych. Obszary, na których występujące warstwy wodonośne nie spełniają kryteriów użytkowych, skoncentrowane są w Sudetach i w Zapadlisku Przedkarpackim. 9. O możliwości wykorzystania zasobów wodnych, oprócz ich przestrzennej i czasowej zmienności, w dużej mierze decyduje jakość wód. Zanieczyszczenie wód oddziałuje także na stan ekosystemów wodnych i od wody zależnych, powodując zmiany struktury gatunkowej zasiedlających je organizmów, a w szczególności zanikanie niektórych z nich. Od 1980 r. obserwuje się systematyczne zmniejszanie ilości ścieków ze źródeł komunalnych i przemysłowych (Tabele i rysunki, tab. Z.2 i rys. Z.3) odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wyraźnie wzrosła liczba ludności korzystającej z kanalizacji i oczyszczalni ścieków (Tabele i rysunki, tab. Z.3). Jednakże Polska nadal znajduje się na jednym z ostatnich miejsc w Europie pod względem procentowego udziału ludności 4

5 korzystającej z kanalizacji (57%). Niewiele lepsza jest sytuacja pod względem udziału ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków (60%). Ponadto wiele starszych oczyszczalni ścieków wymaga modernizacji, głównie w zakresie usuwania związków azotu i fosforu. 10. W wyniku działań podejmowanych dla ochrony wód od wielu lat obserwuje się stopniową poprawę ich jakości. Maleją również ładunki zanieczyszczeń, w szczególności metali ciężkich, odprowadzanych rzekami do Morza Bałtyckiego. Pomimo to stan jakościowy wód w rzekach i jeziorach jest nadal niezadowalający: wyniki monitoringu diagnostycznego rzek z 2006 r. wskazują, że w żadnym z 1544 punktów pomiarowo-kontrolnych nie stwierdzono wód klasy jakości, w 34 punktach (2%) wody spełniały wymagania klasy, w 548 (36%) klasy, w 662 (43%) V klasy, a w 300 punktach (19%) wody należały do V klasy. na podstawie monitoringu 122 jezior w 2006 r., do klasy jakości zaliczono zaledwie 9 jezior (7%), do klasy 45 jezior (37%), do klasy 53 jeziora (44%), w 14 jeziorach (12%) stwierdzono wody pozaklasowe, w wyniku analizy tendencji zmian jakości wód jezior w okresie ostatnich 15 lat stwierdzono, że wśród 78 jezior badanych więcej niż jednokrotnie, 45 nie zmieniło klasy jakości, 25 uzyskało ocenę lepszą, a tylko w 8 jakość wód się pogorszyła. 11. Jednym ze źródeł zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych jest rolnictwo. Główne źródła związków biogennych (azot, fosfor) to hodowla zwierząt (bydło, trzoda chlewna, drób) oraz niewłaściwe przechowywanie nawozów organicznych i często nieprawidłowe nawożenie pól nawozami organicznymi mineralnymi. W zlewniach małych rzek, znaczący wpływ na jakość wód mogą wywierać także zrzuty ze stawów rybnych. Potencjalnym zagrożeniem dla jakości wód może być również sukcesywne uwalnianie azotu i fosforu w wyniku postępującej mineralizacji torfu na odwodnionych torfowiskach. 12. Liczącym się źródłem zanieczyszczeń są również niekontrolowane zrzuty ścieków bytowych z małych osad oraz pojedynczych zabudowań (np. nieszczelne szamba, nieczynne studnie kopane, wykorzystywane jako odbiorniki ścieków i odpadów). 13. Dodatkowy problem dla gospodarki wodnej stanowią skutki powierzchniowej erozji wodnej. Szacuje się, że taką erozją zagrożone jest 28,5% powierzchni kraju (11% w stopniu średnim, 3,7% w stopniu silnym). Najbardziej narażone na erozję są obszary górskie i wyżynne. 14. Zakończona w 2007 r. analiza presji i oddziaływań na środowisko wodne dla scalonych części wód powierzchniowych (SCWP), jednolitych części wód przejściowych, przybrzeżnych i podziemnych wykazała, że ok. 75% spośród nich zagrożonych jest nieosiągnięciem dobrego stanu do 2015 r. (Tabele i rysunki, tab. Z.4). Stwierdzono również, że ok. 50% jednolitych części wód jezior zagrożone jest nieosiągnięciem celów środowiskowych RDW do 2015 r. W 2007 r. dokonano również ostatecznego wyznaczenia sztucznych i silnie zmienionych części wód rzecznych, dla których należy do 2015 r. osiągnąć dobry potencjał ekologiczny. Przeprowadzona w 2007 r. ocena stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) wskazuje, że na ogólną liczbę 161 JCWPd wydzielonych w kraju, 121 JCWPd charakteryzuje się dobrym stanem chemicznym, 19 JCWPd słabym stanem oraz 21 stanem potencjalnie słabym. Ocena stanu ilościowego wód podziemnych w aspekcie oceny ryzyka nieosiągnięcia celów RDW wykazała, że zagrożenie słabym stanem JCWPd w 2015 r. występuje w 33 JCWPd, obejmujących obszary o łącznej powierzchni ,3 km 2, co stanowi 14,2% terenu kraju. 5

6 15. Specyfiką środowiska wód przybrzeżnych i przejściowych jest podleganie presji wynikającej zarówno z gospodarczej działalności prowadzonej na lądzie, jak i na morzu. Dla porównania, zanieczyszczenia powstające na lądzie stanowią 97% zanieczyszczeń wprowadzanych do Bałtyku, a wynikające z działalności na morzu mają w nich tylko 3% udziału. Na wody przybrzeżne oddziałują zanieczyszczenia pochodzące ze źródeł punktowych i obszarowych odprowadzane z obszarów gmin zlokalizowanych wzdłuż wybrzeża Bałtyku oraz zanieczyszczenia wprowadzane z wodami rzek wpływających. 16. Stan ekosystemów wodnych i od wody zależnych obok jakości wód kształtują również czynniki związane z morfologią koryt cieków i jezior oraz ilością wody dostępnej dla tych ekosystemów. Do czynników negatywnie oddziałujących na stan ekosystemów wodnych należą w szczególności: zmiany reżimu przepływów, w szczególności eliminacja występowania wezbrań wiosennych, spowodowane działaniami hydrotechnicznymi i zmianami w zagospodarowaniu obszaru zlewni (wzrost powierzchni uszczelnionych), nadmierne pobory wody, nadmierne obniżenie poziomu wody w dolinach rzecznych przez odwadniające systemy melioracyjne, zaburzenia ciągłości cieków przez urządzenia piętrzące, obwałowania utrudniające lub przerywające łączność ekosystemów rzecznych i nadrzecznych z ekosystemami dolinowymi, przekształcenia linii brzegowej umocnienia, zabudowa i pozbawienie roślinności przybrzeżnej i brzegowej, regulacja rzek prowadząca do ujednolicenia warunków hydraulicznych i morfologii koryt, nadmierna lub niewłaściwie prowadzona eksploatacja kruszywa. 17. Duży wpływ na stan zasobów wodnych wywiera rolnictwo i związane z nim systemy melioracyjne. Uregulowanych zostało ok. 40 tys. km małych rzek, a zabiegi melioracyjne wykonano na obszarze ponad 6 mln ha, tj. 36% użytków rolnych (18% powierzchni kraju). Systemy melioracyjne umożliwiły intensyfikację rolnictwa, ale poprzez zmianę stosunków wodnych spowodowały niekorzystne zmiany w środowisku przyrodniczym. 18. stotne są związki między zasobami wodnymi a lasami. Zalesienie górnych części zlewni ma wpływ na kształtowanie się reżimu odpływu (zmniejsza prawdopodobieństwo stanów ekstremalnych). Lasy przyległe do akwenów są kluczowe dla zachowania tych wód w dobrym stanie ekologicznym, a lasy porastające mokradła (w szczególności lasy na torfowiskach oraz lasy na terenach zalewowych) są ekosystemami od wody zależnymi. 19. W blisko połowie nadleśnictw Polski obserwuje się obniżanie poziomu wód gruntowych, czego skutkiem jest m.in. zanik śródleśnych bagien i drobnych akwenów naturalnych, oraz pogorszenie funkcjonowania ekosystemów leśnych. Nie oszacowano dotąd kompleksowo wpływu negatywnych zmian warunków wodnych na produkcyjność lasów w skali kraju, wyrywkowe obserwacje wskazują jednak, że może on być znaczny. Występujące w lasach masowe zjawiska zamierania niektórych gatunków drzew (jesion, dąb) wiązane są m. in. ze zmianami warunków wodnych (niedostatkiem wody). Ponad 80% lasów na siedliskach hydrogenicznych funkcjonuje 6

7 w antropogenicznie zmienionych warunkach wodnych (systemy odwodnień lub zmieniony reżim zalewów). 20. Według stanu na koniec 2009 roku, 21% powierzchni Lasów Państwowych, tj tys. ha ma formalny status lasów wodochronnych. Gospodarkę w tych lasach należy prowadzić z uwzględnieniem priorytetu ich funkcji wodochronnej, w praktyce jednak w niewielkim stopniu różni się od gospodarki w pozostałych lasach. 21. Wśród ekosystemów od wody zależnych kluczowe znaczenie dla różnorodności biologicznej mają obszary mokradłowe. W Polsce zajmują one ok. 4,4 mln ha (ok. 14% powierzchni kraju), z czego 30% stanowią torfowiska. Praktycznie 100% torfowisk w Polsce nosi ślady odwodnienia, a ok. 80% torfowisk wykazuje symptomy istotnej degradacji wskutek tego odwodnienia. Spośród 1,3 mln ha torfowisk zaledwie 202 tys. ha (ok. 15%) to torfowiska żywe, na których zachodzi proces akumulacji torfu. 22. W Lasach Państwowych prowadzi się szerokie działania na rzecz zwiększenia tzw. małej retencji. W latach wybudowano ponad 1120 małych zbiorników wodnych i ponad drobnych budowli piętrzących. Większość tych przedsięwzięć korzystnie wpłynęło zarówno na stan ekosystemów leśnych, jak i śródleśnych ekosystemów wodno-błotnych oraz na różnorodność biologiczną lasów. Nie zawsze jednak te działania były oparte na podejściu systemowym i są w pełni zharmonizowane z kompleksową gospodarką zasobami wodnymi zlewni. 23. Według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski, lista zagrożonych gatunków roślin naczyniowych, licząca 504 gatunki, obejmuje aż ok. 150 gatunków, dla których zmiany stosunków wodnych są istotnym czynnikiem zagrożenia. 24. Analiza trendów zmian liczebności populacji 234 gatunków ptaków lęgowych w kraju na przestrzeni ostatniej dekady XX wieku wykazała, że gatunki związane z zalewowymi łąkami w dolinach zmniejszyły liczebność o 8%, podczas gdy gatunki związane ze zbiornikami wodnymi wykazywały wzrost o 12%. 25. W śródlądowych wodach Polski bytuje 58 rodzimych gatunków ryb i minogów. Według Polskiej czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, ponad 50% rodzimych gatunków ryb i minogów w dorzeczach Odry i Wisły jest zależne od ochrony lub narażone na wyginięcie. Ze względu na przegrodzenie budowlami hydrotechnicznymi historycznych szlaków migracji zagrożone są zwłaszcza gatunki ryb dwuśrodowiskowych oraz ryb jednośrodowiskowych daleko wędrujących. Zły stan ichtiofauny związany jest dodatkowo z występowaniem aż 32 gatunków obcych, zawleczonych do naszych wód.. Potrzeby wodne 1. Podstawowymi zadaniami gospodarki wodnej są: zaspokajanie racjonalnych potrzeb ludności i gospodarki oraz zapewnienie bezpieczeństwa w sytuacjach nadzwyczajnych przy uwzględnieniu potrzeb ekosystemów wodnych i od wody zależnych. 2. Zaspakajanie zapotrzebowania społeczeństwa i gospodarki narodowej na wodę odbywa się z wykorzystaniem zasobów wód powierzchniowych i wód podziemnych. Wody opadowe i wody poprodukcyjne są wykorzystywane w niewielkim stopniu. W ostatnim 25-leciu zdecydowana większość poborów (ok. 83%) była realizowana z wód powierzchniowych. W 2006 r. 83,8% poborów dokonano z wód powierzchniowych, 15,5% z wód podziemnych, zaledwie 0,8% poborów stanowiły wody z odwadniania zakładów górniczych oraz obiektów budowlanych (Tabele i rysunki, tab. Z.5). Około 85% pobieranej wody wraca z powrotem do wód powierzchniowych w postaci mniej lub bardziej zanieczyszczonych ścieków. Nie dotyczy to rolnictwa 7

8 i środowiska przyrodniczego, gdzie większość wody jest zużywana w procesie transpiracji. 3. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej w 2006 r. wyniósł 11,8 mld m 3, z czego 72,7% stanowiły pobory dla przemysłu (w tym 87% stanowiły pobory sektora energetycznego), 18% dla gospodarki komunalnej (68% z ujęć wód podziemnych i 32% z ujęć wód powierzchniowych), 2,3% dla nawodnień rolniczych oraz 7% dla stawów rybnych. W ostatnim 10-leciu całkowite pobory wody wahały się w niewielkim zakresie od 10,9 do 12,1 mld m 3 /rok (Tabele i rysunki, tab. Z.5 i rys. Z.4). Rozkład wielkości poborów dla poszczególnych działów gospodarki narodowej również nie ulegał istotnym zmianom, kształtując się na poziomie ok. 70% dla przemysłu, 20% dla gospodarki komunalnej i 10% dla rolnictwa (9% stawy rybne, 1% nawodnienia). 4. Poza tą statystyką pozostaje jeden z istotnych składników bilansu wodnego, jakim jest wykorzystanie wody przez ekosystemy. Pobór i transpiracja wody przez ekosystemy rolne i leśne jest warunkiem produkcji rolnej i leśnej zwiększając się wraz ze wzrostem tej produkcji. 5. Analiza wskaźnika ilości wody zużywanej na wytworzenie euro produktu krajowego brutto (PKB) wskazuje na dużą wodochłonność polskiej gospodarki (rys. 2, Tabele i rysunki, tab. Z.6) i związaną z tym konieczność podjęcia działań mających na celu poprawę struktury bilansu wodnego poprzez racjonalizację potrzeb wodnych i wdrażanie nowoczesnych technologii wodooszczędnych Belgia Bułgaria Czechy Wodochłonność [m 3 /tysiąc euro] Dania Niemcy Estonia Hiszpania Francja Włochy Litwa Łotwa Węgry Holandia Austria Polska Portugalia Rumunia Słowenia Słowacja Finlandia Szwecja Wielka Brytania slandia Norwegia Szwajcaria Rys. 2. Wodochłonność gospodarki narodowej w wybranych krajach europejskich wg Eurostat

9 6. stotnym problemem gospodarki wodnej są straty wody, definiowane jako różnica między wodą wyprodukowaną przez ujęcia a wodą sprzedaną, w tym straty w sieciach wodociągowych. W wielu przypadkach te straty mogą dochodzić do kilkudziesięciu procent wyprodukowanej wody. ch głównymi przyczynami są wycieki i kradzieże. 7. W ostatnich latach wystąpiła tendencja zmniejszania ogólnego zużycia wody, zwłaszcza na cele produkcyjne oraz w ramach istniejącego zbiorowego zaopatrzenia mieszkańców. W niektórych przypadkach prowadzi to do problemów z utrzymaniem jakości wody dostarczanej i nie powoduje zmniejszenia ilości wody pobieranej (konieczność przepłukiwania sieci). Jednocześnie zwiększa się zasięg nowych obszarów objętych zbiorowym zaopatrzeniem w wodę z sieci wodociągowych, co powoduje wzrost poboru wody szczególnie na terenach wiejskich. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera wykorzystywanie instrumentów ekonomicznych i stymulowanie działań dla wdrażania oszczędnego gospodarowania zasobami wodnymi, w szczególności wprowadzanie wodooszczędnych technologii oraz zmniejszenie strat w systemach wodociągowych. 8. Rolnictwo w Polsce zużywa na cele nawodnień relatywnie małe ilości wody (ok. 0,1 mld m3). stotnym problemem jest stały i znaczący wzrost niekontrolowanego poboru wód podziemnych do nawodnień rolniczych. Mały (wg danych oficjalnych) pobór wody związany jest ze znaczącym zmniejszeniem obszaru gruntów nawadnianych z ok. 340 tys. ha (1,8% użytków rolnych) w 1980 r. do ok. 76 tys. ha (0,4%) w 2006 r. Dla porównania, w krajach europejskich o większych opadach (Niemcy, Dania, Francja) nawadniane jest 5-20% powierzchni użytków rolnych. Obecnie produkcja roślinna w Polsce opiera się głównie na wodach opadowych i retencji glebowej wód pozimowych, a nawodnienia, uzupełniające niedobory wodne, są prowadzone w ograniczonym zakresie. 9. Oddzielnym problemem jest nawodnienie użytków zielonych, bardzo często położonych na utworach torfowych (ok. 2 mln ha). Większość tych torfowisk wymaga nawodnień dla powstrzymania procesu degradacji torfu. 10. Wielkości poborów wody do nawodnień upraw polowych i sadowniczych w najbliższej przyszłości będą zależały od przyjętego scenariusza rozwoju rolnictwa. W scenariuszu intensyfikacji rolnictwo krajowe będzie musiało sprostać konkurencji europejskiej, niezależnie od warunków klimatycznych danego sezonu wegetacyjnego, co spowoduje wzrost obszarów nawadnianych. W scenariuszu zrównoważonym, w którym zakłada się, że istotną funkcją rolnictwa będzie kształtowanie krajobrazu i środowiska, część areału będzie wykorzystywana ekstensywnie i zużycie wody będzie zdecydowanie mniejsze. 11. stotnym sposobem korzystania z wód są pobory dla stawów rybnych. Całkowita powierzchnia stawów dla ryb karpiowatych wynosi ok. 70 tys. ha, z czego w użyciu jest około 50 tys. ha. Brak jest wiarygodnych szacunków powierzchni stawów pstrągowych. Roczny pobór wody do stawów ocenia się na ok. 1 mld m 3. Oddziaływanie stawów na środowisko zależy od technologii produkcji. Stawy karpiowe, napełniane w okresie wiosennym i opróżniane jesienią, odprowadzają tylko 30% pobranej wody, reszta zużywana jest na parowanie, zasilanie retencji glebowej i uwilgotnienie okolicznych terenów. Stawy takie często tworzą korzystne siedliska dla wielu gatunków zwierząt. Stawy pstrągowe, pracujące na wodzie przepływowej, odprowadzają prawie całą pobraną wodę. Niekorzystne oddziaływanie stawów polega na odprowadzaniu wód pohodowlanych zanieczyszczonych zawiesinami mineralnymi i biogenami. 12. Zasoby wód powierzchniowych i ich wykorzystywanie w celu zabezpieczenia odpowiedniej ilości wody dla wszystkich użytkowników, wymagają odpowiednich

10 urządzeń technicznych stanowiących majątek Skarbu Państwa. Na rzekach Polski znajduje się kilkadziesiąt tysięcy różnych budowli hydrotechnicznych. W większości są to obiekty będące w administracji wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, służące produkcji rolnej, a część z nich jest wpisana do rejestru zabytków. Zalicza się do nich m.in.: 3 tys. przepustów i śluz wałowych, ponad 6 tys. stacji pomp i 138 zbiorników wodnych. W administracji regionalnych zarządów gospodarki wodnej znajduje się kilkaset obiektów, w tym 27 dużych zbiorników retencyjnych, 12 suchych zbiorników przeciwpowodziowych, 137 jazów i 111 śluz żeglugowych. Niektóre rzeki są całkowicie lub prawie całkowicie skanalizowane tzn. zabudowane budowlami piętrzącymi, np.: Bóbr, Nysa Łużycka, Nysa Kłodzka, Soła, Radunia, Gwda. Na Wiśle zbudowano 7 stopni piętrzących, z czego 6 na Wiśle Górnej na odcinku od Oświęcimia do Krakowa i stopień Włocławek na Środkowej Wiśle. Odra jest skanalizowana od Koźla do Brzegu Dolnego na długości 187 km. Większość dużych rzek jest częściowo uregulowana, po roku 1990 praktycznie zaprzestano wykonywania nowych budowli regulacyjnych. 13. Majątek gospodarki wodnej służy spełnieniu społecznych i gospodarczych funkcji rzek zapewniając niezbędną ilość wody o oczekiwanej jakości, chroniąc przed powodzią i skutkami suszy, a także warunkując wykorzystanie wód do celów transportowych, energetycznych i turystycznych. Prawidłowe funkcjonowanie posiadanego majątku Skarbu Państwa, uzależnione jest od utrzymywania go w dobrym stanie technicznym i na wysokim poziomie bezpieczeństwa poprzez wykonywanie remontów, modernizację i odtwarzanie, a także budowę nowych obiektów, co wymaga odpowiednich nakładów finansowych. Dotychczasowe trudności finansowe nie pozwalały na realizację pełnego zakresu tych działań, przyczyniając się do systematycznej dekapitalizacji majątku Skarbu Państwa. 14. Stan posiadanego przez RZGW majątku Skarbu Państwa i utrzymywanego w ramach statutowych obowiązków, jest niezadowalający. Wszystkie obiekty wymagają systematycznej konserwacji, wiele budowli hydrotechnicznych wymaga stałych remontów, co wynika z ich wieku (ponad 50% budowli przekroczyło 50 lat). Od kilku już lat obserwowane jest stałe zwiększanie się liczby zagrożonych obiektów hydrotechnicznych. Oznacza to, że są trudności z realizacją zaleceń wynikających z raportów Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego oraz Ośrodka Technicznej Kontroli Zapór MGW. Szczególnie ważne jest zapewnienie bezpieczeństwa istniejących budowli piętrzących, w tym tych, na których występują uszkodzenia które zagrażają lub mogą zagrażać wystąpieniem awarii. Z raportu GUNB z 2008 r. wynika, że spośród 1800 obiektów stale piętrzących wodę 68 może stwarzać zagrożenie, a 16 zagraża bezpieczeństwu. Natomiast z Raportu Ośrodka Technicznej Kontroli Zapór MGW wynika, że spośród 167 zbadanych budowli, dwa obiekty zagrażają bezpieczeństwu, natomiast 34 mogą zagrażać bezpieczeństwu. Obiektem najgroźniejszym z punktu widzenia bezpieczeństwa (wymienionym w obydwu raportach) jest stopień wodny we Włocławku, dla którego najkorzystniejszym rozwiązaniem jest podniesienie poziomu dolnej wody. 15. Długość śródlądowych dróg wodnych w Polsce wynosi ok km, z czego przeznaczonych do przewozu ładunków jest 2575 km. Pozostałe drogi wodne o długości 1085 km dostosowane są wyłącznie do uprawiania turystyki wodnej i przewozów pasażerskich. Długość dróg wodnych o znaczeniu międzynarodowym wynosi 214 km. Przewóz ładunków kształtuje się na poziomie 9,5 mln ton, a liczba przewiezionych pasażerów ok. 1 mln (dane wg GUS, za 2007 r.). Przewozy ograniczają się przede wszystkim do łatwych technologicznie transportów materiałów wydobywanych z dna rzeki (piasek, żwir) oraz węgla, które w sumie stanowią ok. 70% ogółu przewożonych towarów. 10

11 16. Produkcja brutto energii elektrycznej w elektrowniach wodnych w Polsce wyniosła w 2005 r. ok. 3,7 TWh (szczytowo pompowe 1,5 TWh i przepływowe 2,2 TWh), co stanowi ok. 2,3% całkowitej produkcji energii, przy średniej w krajach UE wynoszącej 11%. Potencjał energetyczny rzek w Polsce wykorzystywany jest w ok. 12%. Ocenia się, że istnieje ponad potencjalnych lokalizacji nowych elektrowni wodnych, które mogłyby przyczynić się do poprawy udziału energii ze źródeł odnawialnych. W praktyce możliwości rozwoju energetyki wodnej są silnie ograniczane przez uwarunkowania środowiskowe, niemniej jednak w ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania małą energetyką wodną (elektrownie, których moc nie przekracza 5 MW). 17. Prezentowane stanowiska, dotyczące wpływu energetyki wodnej na stan środowiska przyrodniczego, są bardzo często odmienne. Z jednej strony wskazuje się energetykę wodną jako alternatywę dla konwencjonalnych źródeł energii, niepowodującą emisji zanieczyszczeń do środowiska i zużywania paliw naturalnych, z drugiej zaś strony wskazuje się na ingerencję energetyki wodnej w stan ekologiczny wód zmiany charakteru siedlisk, niepożądane zmiany hydromorfologiczne zachodzące w korytach cieków, akumulację zanieczyszczeń. 18. Niewątpliwie energetyka wodna może wywierać niekorzystny wpływ na stan ekologiczny rzek, poprzez tworzenie barier dla migracji organizmów w górę i w dół cieku, niepożądane procesy erozji i akumulacji w korycie cieku, zakłócenie reżimu przepływu, śmiertelność zwierząt (głównie ryb) w turbinach. Skala tych zmian oraz ich charakter zależą m. in. od wielkości przedsięwzięcia (w tym wysokości piętrzenia) zastosowanych w nich urządzeń, warunków terenowych (ukształtowania doliny cieku), zasobów wodnych cieku.. Ocena zagrożenia oraz stan zabezpieczenia przed powodzią i suszą 44. Obecnie Prawo wodne definiuje powódź jako wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub na morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagrożenie dla ludności lub mienia (art. 9, ust.1, pkt 10). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (2007/60/WE) rozszerza znaczenie pojęcia powódź, definiując je jako czasowe pokrycie wodą terenu, który normalnie nie jest pokryty wodą. Ta definicja obejmuje powodzie wywołane przez rzeki, potoki górskie oraz powodzie sztormowe na obszarach wybrzeża, natomiast może nie uwzględniać powodzi wywołanych przez systemy kanalizacyjne (art.2, pkt 1). Ryzyko powodziowe wiąże się więc z podatnością terenu na szkody i straty powodziowe na skutek wezbrań i sztormów, a także podtopień oraz spływów stokowych i związanych z nimi osuwisk. Ta podatność jest określana na podstawie zdarzeń historycznych oraz potencjalnych o określonym prawdopodobieństwie wystąpienia. Dyrektywa Powodziowa definiuje ryzyko powodziowe jako kombinację prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi i związanych z powodzią negatywnych konsekwencji dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej (art. 2, pkt 2). 45. W latach przyczyną powstawania 59% powodzi w Polsce były opady letnie. W oczach zimowych (od listopada do kwietnia) najczęściej występowały powodzie sztormowe (13%), zatorowe (10%), roztopowe (8%) i roztopowo-opadowe (5%). Awarie urządzeń wodnych były przyczyną co dwudziestej powodzi (5%). Osuwiskami powstającymi na skutek nawodnienia gruntu są zagrożone górskie rejony Polski 11

12 południowej, szczególnie w obszarach fliszu karpackiego. Specyficznym obszarem są także tereny depresyjne, występujące w Delcie Wisły, gdzie charakterystyka powodzi przejawia się tym, że woda po przerwaniu wału (zalaniu terenu depresyjnego) nie wraca z powrotem do koryta Wisły i musi być wypompowana z polderów. Przyjęte dla innych regionów wodnych schematy rozpoznań i działań są dla tego regionu nieprzystające i zawodne. Zasięg genetycznych rodzajów powodzi na obszarze kraju przedstawiono w Tabelach i rysunkach na rys. Z Powodzie w Polsce przynoszą dotkliwe szkody. Odnotowuje się również ofiary śmiertelne. W katastrofalnej powodzi 1997 r. zginęły 54 osoby, uszkodzeniu lub zniszczeniu uległo ok. 72 tys. budynków, 14 tys. km dróg, 4 tys. mostów, 3 mln ha gruntów ornych. Zagrożenie oraz straty i szkody powodziowe obejmują obszar całej Polski. W okresie 53 lat ( ) wystąpiło ogółem 590 przypadków powodzi, z których 15, ze względu na ofiary śmiertelne i wielkość szkód gospodarczych, miało charakter powodzi katastrofalnych (rys. 3). Znaczące powodzie w okresie ostatnich piętnastu lat wystąpiły w latach 1997 i 2001, powodzie o mniejszym zasięgu pojawiały się w każdym roku (Tabele i rysunki, tab. Z.8). Wielkość strat powodziowych w poszczególnych latach jest bardzo zróżnicowana. Największe straty powodują najczęściej występujące powodzie opadowe. Straty powodowane przez największe powodzie dochodzą do 1% PKB. Roztopowa 1979 Zatorowa Sztormowa Opadowa Opadowo roztopowa 2001 Rys. 3. Powodzie katastrofalne o zasięgu regionalnym w Polsce w latach

13 47. Obok przyczyn naturalnych, wzrost zagrożenia powodziowego i wielkości strat powodziowych wynika z: rosnącego zainwestowania terenów podatnych na zagrożenie (wzrost wartości istniejącego majątku, rozbudowa infrastruktury oraz intensyfikacja trwałej zabudowy terenu), uszczelnienia powierzchni terenu zlewni rzecznych przez zabudowę i zmianę użytkowania terenu, co powoduje zwiększenie i przyspieszenie odpływu powierzchniowego na skutek obniżenia infiltracji i retencji terenowej, intensywnego rozwoju społeczno-gospodarczego przybrzeżnego pasa nadmorskiego, narażonego na skutki sztormów. 48. Niewystarczające narzędzia służące egzekucji obowiązków wynikających z przepisów prawa dotyczących planowania przestrzennego skutkują postępującym rozwojem zabudowy i infrastruktury na obszarach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi. 49. Ochrona przed powodzią jest realizowana poprzez działania techniczne, obejmujące m.in.: środki ograniczające wielkość wezbrania (zbiorniki retencyjne ze sterowaną rezerwą powodziową, suche zbiorniki przeciwpowodziowe, poldery i zbiorniki małej retencji) oraz środki ograniczające zasięg powodzi (wały przeciwpowodziowe i kanały ulgi), a także zmniejszające skutki na terenach przybrzeżnych (regulacja rzek i zabudowa potoków górskich). Ważnym elementem czynnej ochrony przed powodzią w okresie zimowego zalodzenia rzek są lodołamacze, które szczególnie na dolnych odcinkach głównych rzek kraju stanowią jedyne skuteczne narzędzie. Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej nie posiadają własnych lodołamaczy i wynajmują je na okres zimy od przedsiębiorstw armatorskich, głównie spółek Skarbu Państwa oraz prywatnych właścicieli lodołamaczy. Koszty prowadzenia akcji są w związku z tym bardzo wysokie i znacznie obciążają budżet RZGW. Ponadto stan techniczny flotylli jest bardzo zły i pogarsza się z każdym rokiem. Wiek lodołamaczy sugeruje, że w każdej chwili armatorzy mogą uznać, iż remont najstarszych jednostek jest ekonomicznie nieuzasadniony. Oznacza to wyłączenie z eksploatacji w nieodległej przyszłości blisko 10 z 23 lodołamaczy (w wieku ponad 35 lat). Biorąc to pod uwagę niewydolny staje się obecny system ratownictwa, jakim jest zapobieganie powodziom zatorowym. Dyrektor RZGW, odpowiedzialny za przeprowadzenie akcji lodołamania, nie ma pewności, że uda mu się wynająć zespół lodołamaczy niezbędnych do efektywnej i bezpiecznej akcji łamania lodu i usuwania zatorów. 50. W systemie ochrony przed powodzią wykorzystuje się blisko 100 dużych zbiorników retencyjnych o łącznej pojemności całkowitej ok. 3,5 mld m 3 oraz ok. 0,3 mld m 3 pojemności zbiorników małej retencji. Większość zbiorników retencyjnych to obiekty wielofunkcyjne, a ochrona przed powodzią jest tylko jednym z ich zadań. Wały przeciwpowodziowe, których całkowita długość w Polsce wynosi ok km (Tabele i rysunki, tab. Z.7), chronią obszary o powierzchni ponad 1,0 mln ha. Tereny chronione wałami obejmują zarówno obszary zurbanizowane, jak i użytkowane rolniczo. 51. Dolina Odry chroniona jest przez zbiorniki retencyjne, poldery powodziowe, obwałowania oraz kanały ulgi. 52. Zbiorniki retencyjne zlokalizowane w górnej części zlewni Wisły stanowią jej ochronę przeciwpowodziową. Natomiast Delta Wisły, w tym około 120 tys. ha terenów depresyjnych i przydepresyjnych, chronione jest systemem polderów, kanałów i 106 pompowni odwadniających oraz wałów przeciwpowodziowych. 13

14 53. Wały przeciwpowodziowe znajdują się w zarządzie jednostek nadzorowanych przez: Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi wały użytkowane przez Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych (WZMiUW) ok. 94 %, Ministra Środowiska wały użytkowane przez Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej i przez Lasy Państwowe ok. 4,5 %, Wojewodów i Samorządy wały użytkowane przez zakłady gospodarki komunalnej, energetykę ok. 1,5 %. Według Raportu rocznego o ilościowym i jakościowym stanie wałów przeciwpowodziowych wykonanym przez MUZ w 2008, obwałowania w Polsce eksploatowane są od bardzo wielu lat. Obwałowań o czasie eksploatacji do 20 lat jest zaledwie 19% w skali całej Polski, a eksploatowanych w okresie lat - 22%. Większość obwałowań, bo aż 59% ich łącznej długości jest eksploatowana ponad 40 lat, w tym w przedziale lat - 16%, lat - 22%, lat - 8% i ponad 100 lat 13%. Po przeprowadzonej szczegółowej weryfikacji przez MUZ oceniono, że łączna długość odcinków obwałowań, administrowanych przez WZMiUW, w całej Polsce w 2007 roku o stanie zagrażającym bezpieczeństwu wynosiła blisko 686,3 km, co stanowi 8% łącznej długości wałów, a o stanie mogącym zagrażać bezpieczeństwu około 2331,9 km, co stanowi około 27% łącznej długości wałów. Obwałowań w dobrym stanie niezagrażającym bezpieczeństwu jest łącznie około 1553,1 km, co stanowi zaledwie 18% łącznej długości wałów w Polsce. Do najczęściej występujących przyczyn złego stanu technicznego obwałowań można zaliczyć: niedostateczne wzniesienia korony wałów ponad zwierciadło wody miarodajnej (przelanie się wody przez koronę wału w czasie powodzi łączy się najczęściej z jego przerwaniem), brak szczelności korpusu i podłoża wału (powodujący przesiąki w czasie wezbrań) na skutek złego wykonania, szczególnie zagęszczenia gruntu, bądź rozgęszczenia gruntu przez korzenie krzaków bądź drzew rosnących na wale lub u jego podstawy, zjawiska filtracyjne w postaci sufozji lub przebić hydraulicznych, erozję powierzchniową skarp wałów, odkształcenia korpusu, pęknięć podłużnych i poprzecznych, przesiąki wody przy budowlach i urządzeniach wbudowanych w wały (przepusty, śluzy, przewody cieczy i gazów, przewody energetyczne) i nieodpowiednio zabezpieczonych, zły stan brzegów rzek oraz budowli regulacyjnych linii brzegowych, zabudowę i zadrzewienie terenów międzywala, powodujące zawężenie koryta rzeki, zabudowę zawala w bezpośrednim sąsiedztwie stopy wału, niezabezpieczone starorzecza i oczka wodne w pobliżu wału stanowiące uprzywilejowane drogi filtracji w czasie powodzi, 14

15 brak lub zły stan dróg dojazdowych i komunikacyjnych wzdłuż wału, przez co utrudniony jest lub niemożliwy dojazd do wału w czasie prowadzenia akcji przeciwpowodziowej, stare obiekty wyłączone z eksploatacji np. stare pompownie, bunkry, destrukcyjne działanie gryzoni. Na stan techniczny obwałowań niewątpliwy wpływ ma ich utrzymanie. Utrzymanie obwałowań przeciwpowodziowych polega na wykonywaniu bieżących prac konserwacyjnych. Koszt tych prac pokrywany jest głównie ze środków budżetowych. Niedostateczna ilość środków finansowych przekazywana zarządcom przyczynia się do dalszej degradacji tych budowli. 54. Krajowy system zabezpieczenia przed powodzią obejmuje także systemy i elementy nietechniczne, jeszcze niekompletne, w fazie budowy i integracji, ukierunkowane na: system informacyjny o przyczynach, źródłach i poziomie zagrożenia powodziowego, a także na zmniejszanie zagrożenia powodziowego poprzez ograniczanie zabudowy w terenach narażonych na zalanie, monitoring powodziowy i system ostrzeżeń oparte na współczesnych technologiach, zarządzanie kryzysowe, do którego należą: reagowanie w okresie zagrożenia i wystąpienia powodzi oraz odbudowa po powodzi, rekompensatę utraty naturalnej retencyjności w terenach poddanych urbanizacji (np. zielone dachy i parkingi dostosowane do infiltracji wód opadowych, zbiorniki retencjonujące wody opadowe przed wprowadzeniem ich do kanalizacji, systemy odwodnienia autostrad), zapobieganie utracie retencyjności terenów niezurbanizowanych (renaturalizacja torfowisk i zapobieganie ich degradacji, zapobieganie zagrożeniu rozpadem sztucznych drzewostanów świerkowych w zlewniach górskich, optymalizacja struktury lasów z punktu widzenia ich retencyjności, wzmocnienie retencji gruntowej na terenach rolniczych i leśnych). stniejące środki techniczne, m.in. ze względu na ich zły stan oraz niewystarczające nakłady finansowe na utrzymanie, nie stanowią wystarczającego zabezpieczenia przed powodzią, a środki nietechniczne (np. system monitoringu i ostrzegania, edukacja, ubezpieczenia oraz retencja dolin rzecznych i systemów melioracyjnych) są stosowane w zbyt małym zakresie. 55. Edukacja powodziowa nie jest realizowana w wystarczającym wymiarze, chociaż zauważa się ciągły wzrost zainteresowania tą tematyką. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej corocznie organizuje krajowe szkolenie Ochrona przed powodzią, którego celem jest propagowanie wiedzy o zagrożeniu powodziowym, w tym także o roli edukacji w ochronie przeciwpowodziowej, szerokiemu gronu osób zajmujących się tematyką związaną z ochroną przeciwpowodziową w Polsce. W 2007 i 2008 roku, na zlecenie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej Biuro ds. Współpracy z Samorządami MGW rozwinęło i przetestowało pilotażową koncepcję modelowego systemu edukacji opartą na założeniu, że edukację powodziową należy rozpocząć już w szkole podstawowej i że skuteczną metodą edukacji dorosłych jest 15

16 edukacja poprzez dzieci. W ramach tego systemu zrealizowany został pilotażowy projekt dotyczący m.in. konkursu na "Rodziny plan powodziowy. Problemem jest brak środków finansowych, materiałów edukacyjnych i sprawdzonych przykładów skutecznych metod edukacji. Brakuje także mechanizmów, zarówno na szczeblu lokalnym, jak i krajowym ułatwiających i stymulujących tego typu działania wśród władz samorządowych. 56. Skutki powodzi, wywołanych wylewami rzek na zagospodarowane tereny przybrzeżne, sztormami morskimi na wybrzeżu oraz oddziaływaniem przepływu wielkiej wody na infrastrukturę hydrotechniczną i obiekty inżynierskie w korycie są zidentyfikowane, rozpoznane i opisane. Natomiast nie oblicza i nie szacuje się szkód w majątku ruchomym indywidualnym oraz instytucji. Brak jest zasad szacowania szkód i strat pośrednich, wynikających m.in. z utrudnień w funkcjonowaniu służby zdrowia, szkół, zakładów, braku możliwości dojazdu, przerw w zaopatrzeniu w wodę, zanieczyszczeń nadzwyczajnych i powiązanych z nimi strat w produkcji rolnej w dłuższym okresie czasu. Opis i rachunek szkód i strat jest prowadzony w układzie administracyjnym dla strat społecznogospodarczych w majątku należącym do społeczności, gmin, powiatów i województw, a straty w majątku obejmującym zabudowę hydrotechniczną są liczone i opisywane w układzie hydrograficznym, z odpowiednim przypisaniem do administratora. Te odrębne rachunki i wykazy są łączone jedynie na poziomie zbiorczym (wojewódzkim), co nie daje możliwości ich bezpośredniego powiązania w układzie zlewniowym i hydrograficznym. 57. Brakuje także numerycznej bazy danych o szkodach i stratach, która umożliwiałaby analizę i ocenę skutków jednorazowych zdarzeń powodziowych. 58. Ponadto brakuje: regionalnych analiz w zakresie jednoznacznego powiązania źródeł i przyczyn skutków powodzi z ich rodzajami i wielkością, a także analiz i powiązań struktury i wielkości opadu ze skutkami nim wywołanymi w zlewni cząstkowej, wydzielonym obszarze małego układu hydrograficznego czy w obszarze lokalnego drenażu, rozpoznania i opisu skutków powodzi wywołanych osuwiskami oraz podtopieniami w obszarach zurbanizowanych, brakuje w tym zakresie odpowiedniej dokumentacji dla takiego rozpoznania źródeł i przyczyn tego zagrożenia, aby można było na jego podstawie podjąć środki zaradcze i profilaktyczne. 59. Poziom skuteczności obiektów powinien być oceniany w stosunku do aktualnych zadań, wynikających z zarządzania ryzykiem powodziowym. Na skuteczność ochrony przeciwpowodziowej podstawowy wpływ mają nie tylko parametry obiektów, ale ich stan techniczny, ostatecznie decydujący o realnym poziomie ochrony. Wszystkie obiekty ochrony przeciwpowodziowej powinny mieć określone lub zaktualizowane obszary oddziaływania, powiązane z poziomem ochrony przeciwpowodziowej, charakteryzowanym wartością przepływów maksymalnych o określonym prawdopodobieństwie przewyższenia. Aktualnie w większości przypadków brakuje takiej oceny. Funkcjonalność obiektów pracujących w systemie nie jest dostatecznie skoordynowana. Głównym tego powodem jest fakt, że obiekty są zarządzane przez różnych administratorów, reprezentujących własne interesy. Należy podkreślić także, że nie ma ogólnych zaleceń, instrukcji i ocen skuteczności funkcjonowania systemów lokalnych, regionalnych i ponadregionalnych, opartych na dostępnej technologii i wiedzy, umożliwiających ocenę skuteczności systemu dla różnych scenariuszy zagrożeń. 16

17 60. Niejednolite priorytety i kryteria ochrony obszarów o zróżnicowanym zagospodarowaniu i zainwestowaniu powodują, że problemem jest ustalenie hierarchii zadań i skupienie się na tych, które zapewnią i poprawią efektywność systemu. Jest to związane także z brakiem systemu ubezpieczeń przeciwpowodziowych, ekonomicznego regulatora efektywności działań lub podejmowania innych decyzji w zakresie statusu terenu zagrożonego. 61. W świetle prognoz zmian klimatu przewiduje się nasilenie intensywności przede wszystkim krótkich opadów nawalnych, których wysokość w środkowej i południowej części kraju może wzrosnąć nawet o mm, co może spowodować zwiększenie częstości występowania powodzi lokalnych. Najniebezpieczniejsze skutki tych powodzi obserwuje się w obszarach zurbanizowanych, a także w terenach podatnych na osuwiska (południe Polski). Biorąc pod uwagę zagrożenie innymi rodzajami powodzi (w tym o zasięgu regionalnym i krajowym) należy liczyć się z eskalacją wielkości i częstotliwości zagrożenia powodziowego w Polsce. 62. Susza definiowana jest w trzech kategoriach, opisujących hierarchicznie wzrost jej oddziaływania: susza atmosferyczna, susza glebowa i susza hydrologiczna. Okresowo występujące w Polsce susze powodują znaczące straty gospodarcze, głównie w rolnictwie i leśnictwie, oraz utrudnienia w zaopatrzeniu w wodę gospodarki komunalnej i przemysłu. Susze mogą powodować również dotkliwe straty w środowisku przyrodniczym. W ostatnim 25-leciu trzynastokrotnie wystąpiły susze obejmujące co najmniej 75% powierzchni kraju. Szczególnie ostro ujawniły się niedobory zasobów wodnych w skali lokalnej. Na rys. 4 przedstawiono liczbę wystąpień susz hydrologicznych w Polsce w latach Prognozowane zmiany klimatyczne mogą spowodować wzrost częstotliwości i zasięgu susz. Przewiduje się, że do 2020 r. częstotliwość występowania suszy może wzrosnąć dwukrotnie. Susze, obok powodzi, mogą stać się jednym z ważniejszych problemów naszego kraju i dlatego już teraz należy rozpocząć prace nad łagodzeniem ich skutków w przyszłości. Rys. 4. Obszarowy rozkład występowania susz hydrologicznych, których wynikiem były niżówki wód powierzchniowych w latach

18 64. Suszom można przeciwdziałać poprzez zwiększanie retencyjności zarówno obszarów rolniczych i leśnych (techniczne i nietechniczne działania z zakresu małej retencji), jak i obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych (zagospodarowanie wód opadowych). Bardzo istotnym elementem jest zmniejszenie wodochłonności gospodarki narodowej poprzez racjonalizację potrzeb wodnych (wprowadzanie nowoczesnych technologii wodooszczędnych w przemyśle i gospodarce komunalnej, zmianę struktury upraw rolniczych). V. Ocena stanu regulacji prawnych 65. Regulacje prawne w zakresie gospodarki wodnej wymagają nowelizacji. Jako zasadnicze problemy prawne wymagające rozwiązania należy wskazać: łączenie (w praktyce działania podmiotów wykonujących prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych) zarządzania zasobami wodnymi z zadaniami związanymi z zarządzaniem majątkiem gospodarki wodnej, niewystarczający poziom integracji systemu gospodarowania i zarządzania zasobami wodnymi oraz nieodzwierciedlenie uwarunkowań wynikających ze stanu i celów gospodarowania wodami w politykach, planach, programach, politykach i regulacjach prawnych z dziedzin: przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, rolnictwa, rybactwa i akwakultury, gospodarki komunalnej i turystyki, wysoce niewystarczający poziom integracji dokumentów planowania w gospodarowaniu wodami, w tym w sferze ochrony przed powodzią oraz ochrony głównych zbiorników wód podziemnych, z dokumentami z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego, nieuwzględnienie uwarunkowań wynikających ze stanu i celów gospodarowania wodami w reformach legislacyjnych planowania i zagospodarowania przestrzennego, w tym w planowanych regulacjach dotyczących obszarów metropolitalnych oraz prawa budowlanego, niepełną transpozycję Ramowej Dyrektywy Wodnej do ustawy Prawo wodne, niewystarczające określenie roli, zadań i kompetencji organów administracji z zakresu gospodarowania wodami w stanach klęski żywiołowej, powodzi oraz w systemie zarządzania kryzysowego, nieuregulowana sytuacja prawna znacznej części nieruchomości pokrytych wodami płynącymi, przejętymi na własność państwa na podstawie ustaw Prawo wodne z 1962 i 1974 r., niewystarczające uregulowanie zasad lokalizacji, utrzymania, korzystania i finansowania urządzeń wodnych na wodach publicznych, eksploatowanych przez innych użytkowników wód niż Skarb Państwa. V. Ocena stanu zarządzania 66. Obecnie gospodarkę wodną traktuje się jako dyscyplinę zintegrowaną, obejmującą wykorzystanie zasobów wodnych oraz ich ochronę. Takie podejście do gospodarki wodnej implikuje istotne zmiany w ocenie stanu zasobów wodnych, ich eksploatacji, działaniach inwestycyjnych oraz w zarządzaniu. Konieczność zapewnienia 18

19 bezpieczeństwa ludności i podstaw dla cywilizacyjnego rozwoju przy uwzględnieniu wymagań przyrodniczych stawia przed jednostkami zarządzającymi zasobami wodnymi zadania, których właściwe rozwiązanie wymaga nie tylko sprawnej i wykwalifikowanej kadry, lecz również odpowiednich instrumentów prawnych i ekonomicznych, umożliwiających sterowanie procesem zarządzania zasobami wodnymi. Prace nad zreformowaniem zarządzania gospodarką wodną, rozpoczęte w Polsce w 1991 r., nie zostały w pełni zrealizowane, a w rezultacie powstał złożony system zarządzania, w którym funkcjonuje kilku administratorów wód, a ich zadania i kompetencje nie zawsze są określone dostatecznie precyzyjnie. 67. Wody stanowią własność Skarbu Państwa oraz osób prawnych i fizycznych. Wody podziemne, powierzchniowe wody płynące oraz wody morza terytorialnego i morskie wody wewnętrzne stanowią własność Skarbu Państwa. Administrowanie (sprawowanie funkcji właścicielskiej) wodami należącymi do Skarbu Państwa należy do kompetencji różnych organów. Minister właściwy do spraw gospodarki morskiej, działający poprzez urzędy morskie, wykonuje zadania związane z utrzymaniem portów morskich, morskich wód wewnętrznych i ochrony brzegów morskich. Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej administrują wodami podziemnymi, większymi rzekami, potokami górskimi, śródlądowymi drogami wodnymi, wodami granicznymi oraz częścią związanych z nimi obiektów hydrotechnicznych. Marszałkowie administrują rzekami i kanałami o mniejszych przepływach, w tym wodami istotnymi dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, a także m.in. większością wałów przeciwpowodziowych wraz z ich urządzeniami, takimi jak np. pompownie czy przepusty. Dyrektorzy parków narodowych utrzymują cieki znajdujące się na ich obszarach (ale bez dróg wodnych i wód granicznych). W zakresie gospodarowania wodami organami zarządzającymi są: minister właściwy ds. gospodarki wodnej, Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, dyrektorzy Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej oraz organy jednostek samorządu terytorialnego. RZGW mają niewystarczający wpływ na rozdysponowanie i wykorzystanie zasobów wodnych. Skutkiem takiej organizacji jest łączenie w poszczególnych jednostkach funkcji, które z punktu widzenia czytelności systemu administrowania i zarządzania winny być rozdzielone. 68. Nadzór nad gospodarką rybacką na wodach śródlądowych znajduje się w gestii dwóch resortów: rolnictwa i środowiska. Gospodarka rybacka regulowana jest Ustawą o rybactwie śródlądowym z 1985 r., której zapisy nie korespondują z wymaganiami RDW. 69. Resort środowiska, w przeszłości odpowiedzialny za kompleksową ochronę przeciwpowodziową, obecnie realizuje zadania z zakresu planowania, zarządzania i ochrony przeciwpowodziowej. Natomiast całość spraw związanych z operacyjną ochroną przeciwpowodziową przejęło MSWiA oraz wydziały zarządzania kryzysowego urzędów wojewódzkich. Z powodu niedostatecznego finansowania, Ośrodki Koordynacyjno-nformacyjne ochrony przeciwpowodziowej, które w zamyśle miały być głównym, merytorycznym wsparciem w podejmowaniu decyzji dla decydentów, zostały w większości RZGW sprowadzone do roli skromnych komórek organizacyjnych. Obserwacje, prognozy i ostrzeżenia hydrologiczne i meteorologiczne prowadzi nstytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w ramach państwowej służby hydrologicznometeorologicznej. Po 1997 r. wyposażono ją w najnowocześniejsze technologie i sprzęt kosztem 55 mln USD. Środki przeznaczane na ich utrzymanie i systematyczne odtwarzanie są niewystarczające, co nasuwa obawę o sprawność systemu w przyszłości. 70. Gospodarka wodna nie posiada jednolitego, spójnego systemu informacyjnego. Efektem jest brak kompatybilności oraz brak aplikacji, pozwalających na jednolite gromadzenie 19

20 i analizowanie danych oraz jednolite raportowanie. Zawarty w ustawie zakres merytoryczny katastru wodnego wymaga zmiany i adaptacji do zmieniających się wymagań wynikających z RDW, DP oraz innych aktów prawnych. V. Ocena stanu finansowania 71. Działania w zakresie gospodarki wodnej realizowane są zarówno przez jednostki administracji rządowej, jak i samorządowej (w ramach kompetencji wynikających z obowiązujących przepisów) oraz inne podmioty, których działalność związana jest z gospodarką wodną - korzystanie z wód. 72. Zadania administracji rządowej, związane z utrzymaniem wód i urządzeń wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa jak również inwestycje Skarbu Państwa w zakresie gospodarowania wodami, realizowane są przez podmioty wykonujące, na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa. 73. Zadania administracji rządowej w zakresie zarządzania zasobami wodnymi realizowane są przez Prezesa KZGW i dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej. 74. Zadania administracji rządowej finansowane są z: Budżetu Państwa: - cz. 22 gospodarka wodna (Minister Środowiska minister właściwy do spraw gospodarki wodnej, Prezes KZGW, dyrektorzy RZGW, PSHM, PSH), - cz. 21 gospodarka morska (Minister nfrastruktury minister właściwy do spraw gospodarki morskiej, urzędy morskie), - cz. 83 rezerwy celowe (m.in. Program dla Odry , środki na przeciwdziałanie i usuwanie skutków klęsk żywiołowych, kredyty na przeciwdziałanie i usuwanie skutków klęsk żywiołowych, środki na utrzymanie urządzeń melioracji wodnych podstawowych i wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa), - cz. 85 zbiorczy budżet wojewodów (marszałkowie województw - WZMiUW), - cz. 41 ochrona środowiska (minister właściwy do spraw środowiska, parki narodowe). Środków UE, w tym: 1. Sektorowe Programy Operacyjne: - PO nfrastruktura i Środowisko, - Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , - POG (nnowacyjna Gospodarka), - EWT (Europejska Współpraca Transgraniczna), 2. Regionalne Programy Operacyjne. Środków pomocowych, w tym: 1. Mechanizm Finansowy EOG, 2. Norweski Mechanizm Finansowy, 3. Szwajcarski Mechanizm Finansowy. Funduszy celowych: 1. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), 20

21 2. Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW), Udziałów i partycypacji użytkowników wód. Schemat przepływu środków na zadania rządowe związane z gospodarowaniem wodami w latach , realizowane przez Prezesa KZGW, dyrektorów RZGW i marszałków województw (WZMiUW) Fundusze UE Fundusze pomocowe Kredyty z międzynarodowych instytucji finansowych BUDŻET PAŃSTWA PSHM PSH KZGW MARSZAŁKOWE WOJEWÓDZTW - WZMiUW RZGW NFOŚiGW WFOŚiGW PFOŚiGW GFOŚiGW PARTYCYPANC przedsiębiorcy, gminy 75. Zadania własne administracji samorządowej związane z gospodarką wodną i wodnościekową, realizowane są z budżetów samorządów, wspomaganych środkami Budżetu Państwa (np. usuwanie skutków powodzi), ze środków UE, środków pomocowych, funduszy celowych oraz kredytów i pożyczek z instytucji finansowych. Środki te przeznaczane są na zapewnienie zbiorowego zaopatrzenia w wodę oraz zbiorowego odprowadzania ścieków, utrzymanie majątku samorządu związanego z gospodarką wodną, zadania związane z ochroną przed powodzią i suszą. 76. Środki własne przedsiębiorców, prowadzących działalność związaną z korzystaniem z wód przeznaczane są na utrzymanie majątku przedsiębiorstwa, związanego z gospodarowaniem wodami (urządzenia wodne), jak również na utrzymanie urządzeń wodnych i wód - w ramach partycypacji w kosztach lub jako obowiązek wykonania robót - na podstawie obowiązków wynikających z pozwoleń wodnoprawnych oraz odrębnych umów cywilnych. 77. W 2008 r. wydatki budżetu Państwa na działalność KZGW i RZGW, PSHM i PSH wyniosły ok. 400 mln zł., z czego: 21

22 - na zadania inwestycyjne (86 mln zł) oraz utrzymanie wód i urządzeń wodnych (68 mln zł), wydatkowano łącznie ponad 154 mln zł ( z tego z rezerw celowych 67 mln zł - Program dla Odry mln zł oraz rezerwa na przeciwdziałanie i usuwanie skutków klęsk żywiołowych 20 mln zł) - na działalność państwowej służby hydrologiczno-meteorologicznej (PSHM) - 41 mln zł, - na działalność państwowej służby hydrogeologicznej (PSH) - 2,5 mln zł, Pozostałe wydatki ponoszone były na utrzymanie jednostek (m.in. wynagrodzenia z pochodnymi, zakup materiałów i wyposażenia), na działania związane z zarządzaniem zasobami wodnymi, opłaty związane z podatkami i składkami, koszty postępowań sądowych, kary i odszkodowania itp. Część zadań realizowana była przy wsparciu środkami z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (m.in. dofinansowanie: działalności PSHM, budowy stopnia wodnego Malczyce, działalności PSH). Dodatkowo, na utrzymanie wód i urządzeń wodnych w ramach partycypacji (nakłady poniesione przez współkorzystających z majątku SP) i udziałów (nakłady poniesione przez inne jednostki na zadanie realizowane we współpracy z RZGW) wydatkowano 9,3 mln zł. W 2007 r. wydatki z budżetu Państwa na działalność KZGW i RZGW, PSHM i PSH wyniosły ok. 530 mln zł (na inwestycje 245 mln zł, z czego na budowę Zbiornika Wodnego Świnna Poręba 212,6 mln zł), dodatkowo wydatkowano środki pozabudżetowe (NFOŚiGW i WFOŚiGW). Środki otrzymywane na zadania związane z gospodarowaniem wodami, a szczególności na utrzymanie wód i urządzeń wodnych są dalece niewystarczające, pozwalają jedynie na realizację najpilniejszych zadań. 78. Zadania związane z gospodarowaniem wodami realizowane są przez marszałków województw, w ramach utrzymania wód i urządzeń wodnych oraz działań inwestycyjnych, w odniesieniu do cieków, wobec których wykonują oni prawa właścicielskie w imieniu Skarbu Państwa. Zadania te realizowane są jako zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, a środki na ich realizację budżet Państwa przekazuje marszałkom poprzez budżety wojewodów w cz. 85 budżetu państwa. W 2008 r. na melioracje wodne oraz utrzymanie wód istotnych dla rolnictwa w ustawie budżetowej zaplanowano 172 mln zł. 79. Według informacji Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz marszałków województw, w 2007 r., na zadania związane z utrzymaniem wód i urządzeń wodnych (w tym mających wpływ na poprawę bezpieczeństwa powodziowego) przeznaczono 166 mln zł. Na inwestycje melioracyjne w roku 2007 r. przeznaczono kwotę 433 mln zł. nwestycje z zakresu melioracji wodnych od 2006 r. są finansowane z publicznych środków wspólnotowych oraz środków krajowych, w tym w ramach: Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich , a następnie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata W skład poniesionych nakładów weszły również środki przekazane z rezerwy celowej na realizację Programu dla Odry Utrzymywanie morskich wód wewnętrznych polegające na budowie, utrzymywaniu i ochronie umocnień brzegowych oraz utrzymywaniu zabudowy ochronnej w obrębie pasa technicznego, ustanowionego przepisami ustawy o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej, realizowane jest przez urzędy morskie 22

23 ze środków budżetu państwa w cz. 21 gospodarka morska. Według informacji Ministerstwa nfrastruktury i urzędów morskich, w roku 2007 wydatki na te cele wyniosły 20 mln zł. Na realizację zadań inwestycyjnych, w ramach wykonywania praw właścicielskich w stosunku do wód morza terytorialnego, morskich wód wewnętrznych wraz z wodami Zatoki Gdańskiej w latach wydatkowano kwotę 81 mln zł. 81. Parki narodowe administrują ciekami znajdującymi się w ich granicach, poza wodami granicznymi oraz śródlądowymi drogami wodnymi. Nakłady na utrzymanie wód i urządzeń wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa ponoszone są przez parki narodowe w ramach cz. 41 budżetu Państwa środowisko - w latach wydatki wyniosły 0,77 mln zł. Parki narodowe w latach na inwestycje związane z wykonywaniem praw właścicielskich do wód publicznych wydatkowały 1,7 mln zł. 82. Według GUS, w 2007 roku wydatki na prowadzone przez gminy inwestycje związane z zapewnieniem zbiorowego zaopatrzenia wodę (ujęcie i doprowadzanie wody, stacje uzdatniania itp.) wyniosły około 735 mln zł. Gminy na inwestycje związane ze zbiorowym odprowadzaniem ścieków (sieci kanalizacyjne, oczyszczalnie ścieków itp.) wg Sprawozdania z wykonania KPOŚK za lata w 2007 r. wydatkowały ponad mln zł. Budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury gospodarki wodno-ściekowej należy do zadań własnych gmin, finansowanych z ich budżetów z możliwością wsparcia ze środków Unii Europejskiej. Środki własne samorządów gmin pokrywają 25-60% kosztów. Zadania inwestycyjne gmin w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków są w większości związane z realizacją Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych, którego koszty na lata szacuje się obecnie na 55,9 mld zł, z tego 43,5 mld zł na rozbudowę sieci kanalizacyjnych, a 12,4 mld zł na budowę, rozbudowę i modernizację oczyszczalni ścieków. W porównaniu do 2003 r. prognozowane koszty wzrosły o ok. 60%, głównie ze względu na znaczny wzrost kosztów budowy sieci kanalizacyjnych (o 81%), przy czym jednostkowy koszt inwestycyjny oczyszczania ścieków wzrósł z 863 zł/rm do 1498 zł/rm. Prognozowana wysokość niezbędnych nakładów inwestycyjnych stawia pod dużym znakiem zapytania realizację KPOŚK do 2015 r., a tym samym wywiązanie się z zobowiązań Traktatu Akcesyjnego. 83. Według GUS, w 2007 r. na zadania inwestycyjne związane z gospodarką wodną (tj. m.in. infrastrukturę związaną z zaopatrzeniem w wodę, zbiorniki retencyjne, stopnie wodne, jazy, wały przeciwpowodziowe, stacje pomp na zawalach i obszarach depresyjnych, regulację rzek i zabudowę potoków) wydatkowano łącznie kwotę mln zł. Na inwestycje związane z gospodarką ściekową i ochroną wód (tj. m.in. oczyszczalnie ścieków, kanalizacja sanitarna odprowadzająca ścieki oraz wody opadowe) wydatkowano łącznie mln zł. 84. Środki przeznaczane na zadania rządowe związane z gospodarowaniem wodami (kształtowanie zasobów wodnych, utrzymanie powierzonego majątku SP oraz ochrona przeciwpowodziowa), a więc zadania, które stwarzają warunki do racjonalnego korzystania z wód przez użytkowników i służą zapewnieniu bezpieczeństwa powodziowego, stanowią niewielką część ogółu wydatków przeznaczanych na szeroko rozumianą gospodarkę wodną. Wartość tych wydatków wynosi niespełna 0,15 PKB, a w przeliczeniu na jednego mieszkańca 30,7 zł/rok. Kwoty te są o wiele mniejsze niż wielkości środków przeznaczanych na zadania związane z zbiorowym zaopatrzeniem w wodę i odprowadzaniem ścieków (0,5 PKB i 102,5 zł/rok/mieszkańca). 23

24 85. Jak wynika z szacunkowych ocen, budżet państwa pokrywa tylko ok. 20% (dotyczy RZGW) zgłaszanych potrzeb w zakresie finansowania bieżących zadań w gospodarce wodnej. Szczególnie widoczny jest brak środków na utrzymanie wód i urządzeń wodnych Skarbu Państwa. 86. Niewystarczające finansowanie zadań gospodarki wodnej prowadziło na przestrzeni ostatnich 15 lat do konieczności podejmowania realizacji wyłącznie najpilniejszych zadań. Podejmowanie takich działań przynosi efekty doraźne, natomiast w dłuższym okresie czasu powoduje szereg negatywnych zjawisk. Znaczna dekapitalizacja majątku prowadzi do zwiększenia zagrożenia powodziowego, pogorszenia stanu infrastruktury technicznej (mosty, drogi, urządzenia kanalizacyjne itp.), to z kolei powoduje lawinę roszczeń ze strony społeczności lokalnych i władz samorządowych, a także może doprowadzić do realnego zagrożenia katastrofą budowlaną obiektów hydrotechnicznych. 87. Niedostateczne finansowanie inwestycji powoduje stopniową dekapitalizację wcześniej wykonanych obiektów. Z przedłużającej się w czasie realizacji podjętych zadań wynikają znaczne niedogodności dla społeczności lokalnych i faktyczny wzrost nakładów na realizowane przedsięwzięcia. 88. Opłaty w gospodarce wodnej podzielić można na dwie grupy: - opłaty wynikające z ustawy Prawo ochrony środowiska (art. 273), tj. opłaty za korzystanie ze środowiska ponoszone przez podmioty pobierające wodę i odprowadzające ścieki (tzw. opłaty środowiskowe), - opłaty i należności wynikające z ustawy - Prawo wodne (art. 142) związane z użytkowaniem gruntów pokrytych wodami, rybackim korzystaniem z wód, należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych oraz urządzeń wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa, usytuowanych na śródlądowych wodach powierzchniowych, opłaty za przygotowanie i udostępnianie danych z katastru wodnego, stanowiące instrumenty ekonomiczne służące gospodarowaniu wodami, przeznaczane na konkretne działania określone w art. 152 ustawy. 89. Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska (POŚ), podmioty korzystające ze środowiska ponoszą opłaty środowiskowe, do których należą opłaty za szczególne korzystanie z wód w zakresie ich poboru i odprowadzania ścieków. 90. Podmiot, który posiada pozwolenie na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii (jeżeli w danym przypadku pozwolenie jest wymagane, zgodnie z przepisami Prawa wodnego) ponosi opłatę w tzw. podstawowej wysokości. Wyjątek dotyczy osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami, które ponoszą opłaty za korzystanie ze środowiska jedynie w zakresie, w jakim korzystanie wymaga pozwolenia na wprowadzanie substancji lub energii do środowiska oraz pozwolenia wodnoprawnego na pobór wód w rozumieniu przepisów ustawy - Prawo wodne. 91. POŚ wprowadziło zasadę, że w razie korzystania ze środowiska z przekroczeniem lub naruszeniem warunków określonych w pozwoleniu, podmiot korzystający ze środowiska ponosi oprócz opłaty - administracyjną karę pieniężną. Jeśli natomiast podmiot nie posiada wymaganego pozwolenia wodnoprawnego nie ponosi kary tylko opłatę podwyższoną. 92. Podmioty korzystające ze środowiska ustalają we własnym zakresie wysokość należnej opłaty i wnoszą ją na rachunek urzędu marszałkowskiego właściwego ze względu na miejsce korzystania ze środowiska. 24

25 93. POŚ zawiera generalne zwolnienie z obowiązku ponoszenia opłat, jeżeli należna opłata jest niska - nie przekracza wysokości określonej w ustawie. Obecnie nie ma obowiązku wnoszenia opłaty, gdy jej oczna wysokość za poszczególne rodzaje korzystania nie przekracza 400 zł. Ponadto ustawa POŚ przewiduje zwolnienia z opłat za wprowadzanie ścieków oraz pobór wody (art. 294): dokonywany na potrzeby przerzutów wody, na potrzeby energetyki wodnej, pod warunkiem zwrotu takiej samej ilości wody, co najmniej nie gorszej jakości, powierzchniowej na potrzeby związane z wytwarzaniem energii cieplnej lub elektrycznej w części odpowiadającej ilości tej wody odprowadzanej do odbiornika, pod warunkiem, że pobór ten oraz odprowadzanie wód chłodniczych i wód pochodzących z obiegów chłodzących są zgodne z pozwoleniem, na potrzeby funkcjonowania pomp cieplnych oraz geotermii, wykorzystujących energię wody podziemnej, pod warunkiem zwrotu do wód podziemnych takiej samej ilości wody co najmniej nie gorszej jakości, na potrzeby wykonywania odwiertów lub otworów strzałowych do badań sejsmicznych przy użyciu płuczki wodnej, na potrzeby chowu i hodowli ryb oraz innych organizmów wodnych, pod warunkiem że pobór ten oraz odprowadzenie wykorzystanej wody jest zgodne z pozwoleniem, na potrzeby nawadniania wodami powierzchniowymi użytków rolnych i gruntów leśnych, pochodzącej z odwodnienia gruntów, obiektów lub wykopów budowlanych i zakładów górniczych. 94. Wpływy z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska stanowią przychody funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej w następujących proporcjach: 20% wpływów stanowi przychody Gminnych Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, 10% wpływów stanowi przychody Powiatowych Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Pozostałe wpływy stanowią w 35% przychody Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a w 65% - Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Jak wynika z opracowania pt. Analiza polityki opłat za wodę, w 2007 r., opłaty wniesione do urzędów marszałkowskich, z tytułu opłat środowiskowych, kształtowały się następująco: opłaty za pobór wody 180,6 mln zł, opłaty za zrzut zanieczyszczeń (zrzut ścieków) 201,7 mln zł. 25

26 Tab Rozkład wpływów z tytułu opłat na poszczególne fundusze (obliczenia na podstawie danych z opracowania pt. Analiza polityki opłat za wodę ). Wyszczególnienie Opłaty za pobór wód w mln zł Opłaty za zrzut ścieków w mln zł GFOŚiGW 36,12 40,34 PFOŚiGW 18,06 20,17 WFOŚiGW 82,17 91,77 NFOŚiGW 44,25 49,42 Łącznie 180,6 201,7 95. Jednym ze źródeł finansowania zadań administracji rządowej w zakresie zarządzania zasobami wodnymi są opłaty i należności wynikające z ustawy - Prawo wodne (art. 142), stanowiące instrumenty ekonomiczne służące gospodarowaniu wodami. Są to zobowiązania powstałe na skutek zawarcia umów pomiędzy użytkownikiem a administratorem gruntu (umowa oddania w użytkowania gruntów pokrytych wodami, umowa z tytułu oddania w użytkowanie obwodu rybackiego) oraz opłaty i należności z tytułu korzystania ze śródlądowych dróg wodnych i urządzeń wodnych będących w administracji RZGW (tj. uiszczane za: żeglugę oraz przewóz ludzi i towarów obiektami pływającymi, holowanie lub spław drewna, korzystanie ze śluz i pochylni), jak również z tytułu przygotowania i udostępnienia informacji z katastru wodnego. Stanowią one przychód NFOŚiGW. W 2008 r. największy udział w środkach przekazywanych do NFOŚiGW miały przychody z tytułu: opłat rocznych za oddanie w użytkowanie obwodu rybackiego tys. zł, należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych tys. zł. 96. Ze względu na niepełne oszacowanie kosztów zasobowych i środowiskowych, dotychczas nie można było precyzyjnie ocenić stopnia pokrycia tych kosztów przez opłaty za pobór wody i wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, pobierane od użytkowników. Na podstawie wyrywkowych informacji można jedynie postawić tezę, że poszczególni operatorzy i użytkownicy partycypują w niewielkim stopniu (albo wcale) w pokryciu kosztów usług wodnych. Rolnicy gospodarujący na zmeliorowanych gruntach nie pokrywają kosztów tzw. melioracji podstawowych ani inwestycyjnych i operacyjnych kosztów pompowni. Operatorzy elektrowni wodnych w niewielkim stopniu uczestniczą w kosztach utrzymania, remontów piętrzeń i zbiorników, z których korzystają, armatorzy żeglugi nie partycypują w kosztach utrzymywania dróg wodnych ani w kosztach inwestycyjnych. Zdarzają się także sytuacje wnoszenia przez użytkowników rybackich zaniżonych opłat za użytkowanie obwodów rybackich. 26

27 V. Tabele i rysunki do załącznika Tabela Z.1. Charakterystyka zasobów wodnych Polski w latach Lp. Wskaźnik Wielkość Wielkość Wielkość Wielkość Część [mld m 3 ] [mm] [l/s km 2 ] [tys. m 3 /M rok] zasobów całkowitych [%] 1 opady atmosferyczne dopływ z krajów sąsiednich odpływ do krajów sąsiednich zasoby całkowite zasoby własne a zasoby całkowite na 1 mieszkańca b zasoby własne na 1 mieszkańca Rys. Z.1. Zmienność zasobów wodnych Polski w okresie Odpływ z obszaru Polski w latach Odpływ całkowity Średnia Średnia [mld m 3 ]

28 Rys. Z.2. Zmienność zasobów rocznych przypadających na 1 mieszkańca w latach Zasoby na 1 mieszkańca [tys. m 3 /M rok] 3,0 2,5 2,57 2,0 1,5 1,14 1,0 0,5 0, Rys. Z.3. Oczyszczanie ścieków 28

29 Tabela Z.2. lości ścieków odprowadzanych do wód i ziemi wg GUS 2007 Ścieki [mld m 3 ] komunalne i przemysłowe łącznie ogółem wymagające oczyszczania oczyszczane, w tym: mechanicznie chemicznie biologicznie z podwyższonym usuwaniem biogenów nieoczyszczane Przemysłowe ogółem przemysłowe bez wód chłodniczych wody chłodnicze wymagające oczyszczania oczyszczane, w tym: mechanicznie chemicznie biologicznie z podwyższonym usuwaniem biogenów nieoczyszczane Komunalne Ogółem wymagające oczyszczania oczyszczane, w tym: mechanicznie chemicznie biologicznie z podwyższonym usuwaniem biogenów nieoczyszczane Tabela Z.3. Ludność korzystająca z oczyszczalni wg GUS 2007 Wyszczególnienie Ludność korzystająca z oczyszczalni w % ludności ogółem Ludność w miastach korzystająca z oczyszczalni w % ludności miast Ludność wsi korzystająca z oczyszczalni w % ludności wsi

30 Tabela Z.4. Zbiorcza ocena stopnia zagrożenia wód powierzchniowych nieosiągnięciem celów środowiskowych do 2015 roku (Na podstawie Opracowania analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych dla potrzeb opracowania programów działań i planów gospodarowania wodami, MGW, PG, OŚ, 2007) Scalone części wód powierzchniowych (SCWP) Ogółem Niezagrożone Zagrożone ze względu na 1 wskaźnik Źródła punktowe Reżim hydrologiczny Morfologia Czynniki sprawcze Zagrożone ze Zagrożone ze Zagrożone ze względu na 2 wskaźniki względu na 3 wskaźniki względu na 4 wskaźniki Liczba SCWP Udział procentowy Jednolite części wód - jeziora Ogółem Niezagrożone Zagrożone Liczba jezior Udział Jednolite części wód - wody przejściowe Ogółem Niezagrożone Zagrożone Liczba Udział t Jednolite części wód - wody przybrzeżne Ogółem Niezagrożone Zagrożone Liczba Udział t

31 Rys. Z.4. Pobory wody według działów gospodarki narodowej wg GUS 2007 Pobór wody według działów gospodarki narodowej [mld m 3 ] gospodarka narodowa cele produkcyjne wraz z wodami chłodniczymi eksploatacja sieci wodociągowej nawodnienia w rolnictwie leśnictwie stawy rybne

32 Tabela Z.5. Pobór wody w mld m 3 na potrzeby gospodarki narodowej i ludności wg GUS 2007 Lata Zasoby wodne [mld m 3 ] zasoby całkowite zasoby własne Pobory według działów gospodarki narodowej [mld m 3 ] gospodarka narodowa cele produkcyjne wraz z wodami chłodniczymi nawodnienia w rolnictwie i leśnictwie stawy rybne eksploatacja sieci wodociągowej Pobory wody według źródeł [mld m 3 ] Ogółem Wody powierzchniowe Wody podziemne Wody z odwadniania zakładów górniczych oraz obiektów budowlanych Pobory wody według źródeł [% całkowitego poboru] Ogółem Wody powierzchniowe Wody podziemne Wody z odwadniania zakładów górniczych oraz obiektów budowlanych Pobory według działów gospodarki narodowej [% całkowitego poboru] gospodarka narodowa cele produkcyjne wraz z wodami chłodniczymi nawodnienia w rolnictwie i leśnictwie stawy rybne eksploatacja sieci wodociągowej Pobory według działów gospodarki narodowej [% zasobów całkowitych] gospodarka narodowa cele produkcyjne wraz z wodami chłodniczymi nawodnienia w rolnictwie i leśnictwie stawy rybne eksploatacja sieci wodociągowej Pobory według działów gospodarki narodowej [% zasobów własnych] gospodarka narodowa cele produkcyjne wraz z wodami chłodniczymi nawodnienia w rolnictwie i leśnictwie stawy rybne eksploatacja sieci wodociągowej

33 Tabela Z.6. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w wybranych krajach europejskich wg Eurostat 2007 Udział poborów wód powierzchniowych w zasobach Lp. Kraj wód powierzchniowych wytworzonych na obszarze Lp. Kraj Pobór wody na 1 mieszkańca [m 3 /M rok] kraju [%] 1 Węgry Węgry Holandia Estonia Belgia Hiszpania Bułgaria Bułgaria Hiszpania Włochy Niemcy Łotwa Polska Belgia Francja Holandia Łotwa slandia Rumunia Francja Czechy Niemcy Estonia Austria Słowacja Finlandia Austria Szwajcaria Szwajcaria Polska Finlandia Szwecja Portugalia Rumunia Szwecja Słowacja Litwa Czechy Słowenia Słowenia Dania Dania slandia Portugalia Norwegia 23 Litwa Wielka Brytania 24 Norwegia 25 Włochy 25 Wielka Brytania 33

34 Tabela Z.7. Stan melioracji podstawowych [wg GUS 2007] Rok długość Rzeki i kanały Wały przeciwpowodziowe Pojemność Stacje pomp odwadniających użytkowa W tym rzeki uregulowane długość zbiorników wodnych liczba w km Obszar chroniony w tys. ha w tys. m 3 Obszar oddziaływania w tys. ha Tabela Z.8. Szkody powodziowe w ostatnim 15-leciu (GUS, Ochrona środowiska) Rok Uszkodzone nfrastruktura komunikacyjna Zalane tereny rolnicze [ha] lub zniszczone budynki [szt.] drogi [km] mosty [szt] grunty orne użytki zielone brak danych 2003 brak danych

35 Rys. Z.5. Przestrzenny zasięg genetycznych typów powodzi w Polsce 35

36 Reforma gospodarki wodnej Załącznik 2 Do projektu Polityki wodnej państwa do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2016) Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej 2010