WARSZAWSKIE CENTRUM NUMIZMATYCZNE. Warszawa, ul. Hoża 43/49 tel fax

Transkrypt

1 WARSZAWSKIE CENTRUM NUMIZMATYCZNE Warszawa, ul. Hoża 43/49 tel fax AUKCJA Nr 65 Sobota, 14 maja 2016 r. od godz Saturday, 14th May 2016 from 6 p.m. MIEJSCE AUKCJI Hotel NOVOTEL Warszawa, ul. Marszałkowska 94/98 LICYTACJA NA ŻYWO W INTERNECIE LIVE BIDDING IN THE INTERNET wcn.onebid.pl

2 Przedmioty wystawione na aukcję będą udostępnione do oglądania w biurze spółki przy ulicy Hożej 43/49 w Warszawie od do r. od godziny 10:00 do 18:00. W dniu aukcji w bardzo ograniczonym zakresie od godziny 9:00 w hotelu Novotel w Warszawie. Items set for sale on the auction will be availlable for viewing in our office iw Warsaw, Hoża street 43/49 from to in opening hours, from 10 a.m to 6 p.m. It will be also availlable in the day of the auction in reduced comfort and possibility from 9 a.m. in hotel Novotel in Warsaw. Tabela stanów zachowania Polska Niemcy USA St. Lustrz. Polierte Platte (PP) Proof (PF) I Stempelglanz (stgl.) Uncirculated (Unc) II Vorzüglich (vz.) Extremely Fine (XF) III Sehr Schön (s.sch.) Very Fine (VF) IV Schön (sch.) Fine (F) V Sehr Gut Very Good (VG) Tekst: Witold Garbaczewski Opis przedmiotów, wycena i układ katalogu: Ryszard Kondrat i Marek Kondrat Zdjęcia i skład komputerowy: Marek Kondrat i Piotr Zieliński Wszelkie prawa zastrzeżone Żadna część tej publikacji nie może być reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek postaci lub formie bez pisemnej zgody autora oraz wydawcy. Copyright by Warszawskie Centrum Numizmatyczne, Warszawa 2012 ul. Hoża 43/49, Warszawa tel , fax moneta@wcn.pl ISBN: Wszelkie prawa zastrzeżone naświetlanie i druk: Agpress, Nowa Biała 34, Biała k/płocka

3 REGULAMIN AUKCJI Warszawskiego Centrum Numizmatycznego 1. Aukcja odbywa się na zlecenie i rachunek właścicieli przedmiotów i w imieniu licytujących. 2. Opisy w katalogu są podane w dobrej wierze, a autentyczność przedmiotów jest zagwarantowana chyba, że stwierdzono w opisie iż jest inaczej. 3. Ceny w katalogu są cenami szacunkowymi a licytacja będzie się zaczynać o 20% niżej. 4. Warunkiem uczestnictwa w aukcji jest rejestracja (dla licytujących przez internet) lub wypełnienie akcesu uczestnictwa w aukcji i posiadanie numeru licytacyjnego (dla licytujących na sali aukcyjnej), co jest jednoznaczne z akceptacją niniejszego regulaminu. Chęć licytowania na żywo przez internet wymaga wcześniejszego zarejestrowania się w serwisie prowadzącym licytację online. 5. Klientowi licytującemu przez internet przyznawany jest kredyt wydatków na aukcję, powyżej którego nie może On licytować. 6. Klienci nie znani wcześniej firmie WCN, chcący wziąć udział w aukcji, zobowiązani są do wpłaty na konto bankowe WCN wadium w wysokości 25% żądanego kredytu wydatków. WCN może odstąpić od żądania wpłacenia wadium. 7. Uczestniczący w aukcji jest zobowiązany po wygraniu przetargu opłacić wylicytowany przedmiot gotówką lub przelewem na konto bankowe WCN w terminie 7 dni od daty zakończenia aukcji. Niedotrzymanie tego terminu spowoduje, że WCN będzie pobierać odsetki za każdy dzień zwłoki. Istnieje możliwość zmiany terminu zapłaty w wyniku umowy pomiędzy WCN a klientem. 8. Wszelkie koszty związane z wysyłką wylicytowanych przedmiotów oraz koszty płatności (w tym prowizje za przelewy bankowe oraz systemy płatności internetowych) ponosi kupujący. 9. Uczestniczący w aukcji będą traktowani tak jakby widzieli i studiowali stan przedmiotów. Wszelkie zastrzeżenia dotyczące określeń podanych w katalogu będą przyjmowane przez WCN wyłącznie na piśmie. 10. Klient ma prawo do odstąpienia od zakupu jedynie w przypadku znaczącej niezgodności wylicytowanego przedmiotu z opisem. 11. Zakończenie licytacji następuje po trzykrotnym wywołaniu ceny i jej przybiciu. Do wylicytowanej ceny WCN dolicza 12% opłaty aukcyjnej. Opłata aukcyjna zawiera podatek VAT. W kwestiach spornych licytator ma prawo powtórzyć licytację. 12. Przedmioty wpisane do Rejestru Zabytków lub o wartości powyżej zł mogą być wywiezione poza granice Polski tylko po uzyskaniu pozwolenia na wywóz. Tryb wywozu i zezwoleń na wywóz zabytków reguluje ustawa z dnia "O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami" wraz z nowelizacją z dnia Aukcję prowadzi licytator według następujących stopni przebicia: do 200 zł 10 zł 200 zł zł 20 zł 500 zł zł 50 zł zł zł 100 zł zł zł 200 zł zł zł 500 zł zł zł zł zł zł zł od zł zł 14. Moc prawną ma polski tekst regulaminu. 15. Miejscem rozstrzygania wszelkich sporów jest Sąd Rejonowy dla miasta st. Warszawy. 16. Należności w złotych polskich prosimy wpłacać na nasze rachunki bankowe: Citibank Handlowy w Warszawie S.A., nr konta: MultiBank, BRE Bank S.A., nr konta: Należności w innych walutach niż złote polskie prosimy wpłacać po uprzednim ustaleniu z WCN aktualnego kursu danej waluty, na rachunek bankowy: Citibank Handlowy w Warszawie S.A., ul. Chałubińskiego 8, Warszawa SWIFT / BIC: CITIPLPX IBAN: PL (dla płatności w USD) IBAN: PL (dla płatności w EUR)

4 TERMS OF AUCTION of Warsaw Numismatic Centre 1. The auction is conducted to order and for the account of the owners of items, and on the behalf of the bidders. 2. The auction lots are described in good faith and the authenticity of items is guaranteed, if not otherwise stated in the description. 3. The prices indicated in the catalogue are estimates and bidding will start at 20% lower prices. 4. The condition of participating in auction is fulfilling the registration process (for bidders on internet) or signing the registration card and accession to bidding (for room bidders). The registration process is unequivocal to the acceptance of this terms. The bidding live over internet requires pre-registrating in auction website. 5. During the auction to each buyer, bidding over internet, is given a credit to spend, and after spending it the bidding will be blocked. 6. Customers not known earlier to Warszawskie Centrum Numizmatyczne, who wish to participate in auction, are obliged to pay a deposit on WCN's bank account in amount of 25% of requested credit. WCN may retract from request of paying deposit. 7. The successful bidders are obliged to redeem the auction lots immediately after the auction in cash or money transfer to WCN's bank account within 7 days from the end of the auction. The breach of this condition will cause charging interest for every day of delay. There is a possibility of changing the term of payment by agreement concluded by WCN and purchaser. 8. All additional costs joined with shipping auction items and transferring payment (especially bank transfers provisions and charges of internet payment methods) are on buyer s side. 9. Bidders will be considered to have seen and studied the items. Any complaints concerning the items will be accepted by WCN only in writing. 10. The purchaser has the right to retract from purchase agreement only in case of important discrepancy the item with its description in catalogue. 11. The items are knocked down after the highest bid has been called for third time. To the knocked down price 12% buyer's fee will be added. Difference-VAT is included in buyer's fee. In case of any doubts the item will be called down once more. 12. Items inscribed to National Monuments Register or of amount greater than zlotys (about 4000 EURO) can be taken outside Poland only after receiving the permition for exportation. The procedure of exportation and receiving permissions is regulated by the act of lat from 23rd July 2003 entitled "On the protection and tutelage of National Monuments" with amendment from 18th March The bidding procedure is executed with rates of increase: up to 200 zł 10 zł 200 zł zł 20 zł 500 zł zł 50 zł zł zł 100 zł zł zł 200 zł zł zł 500 zł zł zł zł zł zł zł above zł zł 14. Only the Polish text of the terms of auction has a legal force. This is a free translation included only for guidance. 15. The District Court in Warsaw has jurisdiction in case of any litigations. 16. All money transfers in Polish Zlotys should be made to our bank accounts: Citibank Handlowy w Warszawie S.A., ul. Chałubińskiego 8, Warszawa, SWIFT: CITIPLPX, IBAN: PL Multibank, BRE Bank S.A., IBAN: PL Payments in other currencies should be payed after consultation with WCN about the exchange rate for payment currency to following account: Citibank Handlowy w Warszawie S.A., ul. Chałubińskiego 8, Warszawa SWIFT: CITIPLPX IBAN: PL (for payments in USD) IBAN: PL (for payments in EUR)

5 Witold Garbaczewski Piękno monety polskiej Opowieść o władcach, artystach i symbolach 5

6 Wykaz pozycji na 65. aukcji WCN 1. Bolesław Chrobry, denar typu crvx z lat ok , będących częścią łańcucha stempli z monety INCLITUS Bolesław Chrobry, naśladownictwo denara typu Otto-Adelheid-Pfennige (OAP) Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny jednopostaciowy, ok. 1136, Kraków lub Gniezno Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat 1146-ok Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat Mieszko III Stary, brakteat łaciński Mieszko III Stary, brakteat hebrajski, Gniezno? Leszek Biały, brakteat anonimowy, Kraków Dolny Śląsk; brakteat szeroki z 2. połowy XIII w Kazimierz III Wielki, grosz szeroki bez daty, Kraków Kazimierz III Wielki, denar z początku panowania, mennica na Kujawach Zygmunt I Stary, dukat 1532, Kraków Zygmunt II August, dukat 1563, Wilno Zygmunt II August, patak (półtalar) Filipa II, jako król Neapolu i Sycylii oraz książę Mediolanu w latach Stefan Batory, talar 1580, Olkusz Zygmunt III Waza, 3 dukaty 1612, Kraków Zygmunt III Waza, półtalar 1631, Bydgoszcz Zygmunt III Waza, dukat 1612, Gdańsk Zygmunt III Waza, dukat 1629, Gdańsk Władysław IV Waza, medal sygnowany S.D. (Sebastian Dadler) wybity w 1636 r. dla upamiętnienia uwolnienia Smoleńska z oblężenia Moskali, zawarcia pokoju z Turcją w 1636 r. oraz podpisania rozejmu ze Szwecją w Sztumskiej Wsi w 1635 r Władysław IV Waza, medal zaślubinowy z Ludwiką Marią, autorstwa Jan Höhna sen. wybity w Gdańsku w 1646 r Władysław IV Waza, talar 1642, Bydgoszcz Władysław IV Waza, dukat 1639, Gdańsk Jan II Kazimierz, talar 1649, Kraków Jan II Kazimierz, dwutalar 1650, Gdańsk Jan II Kazimierz, ort 1664, Toruń Jan II Kazimierz, dwudukat 1667, Toruń Michał Korybut Wiśniowiecki, dukat 1670, Gdańsk Jan III Sobieski, medal autorstwa Jana Höhna jun. wybity z okazji koronacji Jana III i małżonki w 1676 r Jan III Sobieski, talar koronny, bez daty, Bydgoszcz Jan III Sobieski, dukat 1676, Gdańsk August II, medal autorstwa Albrechta Kriegera (?) wybity w 1709 r. z okazji odzyskania tronu polskiego Stanisław Szembek - arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski, dukat 1721, Gniezno August III, ort 1755, Lipsk Stanisław August Poniatowski, trojak 1789, Warszawa Stanisław August Poniatowski, 3 dukaty (stanislaus d'or) 1794, Warszawa Stanisław August Poniatowski, talar historyczny zwany Targowickim 1793, Warszawa? Insurekcja Kościuszkowska, 50 złotych Zabór austriacki, emisja dla wojska cesarsko-królewskiego, trojak 1794, Wiedeń Izabela Fleming Czartoryska, dwudukat Izabella Fleming Czartoryska, dukat, odbitka w srebrze Księstwo Warszawskie, 5 talarów Oblężenie Zamościa, 6 groszy 1813, Zamość Królestwo Polskie, Aleksander I, 3 grosze polskie 1818, Warszawa Królestwo Polskie, Aleksander I, 3 grosze polskie 1819, Warszawa Królestwo Polskie, Mikołaj I, 25 złotych 1832, Warszawa Królestwo Polskie, Mikołaj I, 10 złotych 1823, Warszawa Zabór rosyjski, 3 ruble srebrem Powstanie Styczniowe, Pożyczka Ogólna Narodowa Polska,5% obligacja na złotych polskich Powstanie Styczniowe, płyta do druku strony odwrotnej banknotu 5 złotych z 1863 roku Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, marek polskich II Rzeczpospolita Polska, 10 złotych II Rzeczpospolita Polska, 2 złote 1927, Warszawa II Rzeczpospolita Polska 5 złotych 1925, Warszawa II Rzeczpospolita Polska, 10 złotych 1934, Warszawa II Rzeczpospolita Polska, 5 złotych 1936, Warszawa Polska Rzeczpospolita Ludowa, 2 złote 1958, Warszawa Polska Rzeczpospolita Ludowa, 100 złotych 1960, Warszawa Polska Rzeczpospolita Ludowa, złotych Polska Rzeczpospolita Ludowa, 500 złotych

7 1. Bolesław Chrobry, denar typu crvx z lat ok , będących częścią łańcucha stempli z monety INCLITUS; Aw: ÆĐELRÆD REX AIGO / ĐVRSTAN M-O EOFR; WN2009 str. 30 ryc. 1; Mateusz Bogucki i Jacek Magiera, New coins of Bolesław the Brave, [w: Wiadomości Numizmatyczne 2015 (z )], str. 123, ryc. 5, stemple 3-6; Frynas P.1.8 (ER); srebro 1.75 g, 19 mm, gięty, ale w pełni czytelny, ekstremalnie rzadki III ,- 2. Bolesław Chrobry, naśladownictwo denara typu Otto-Adelheid-Pfennige (OAP); Aw: Smukła kapliczka z pałąkami po bokach, wokoło imitacja napisu; Rw: Krzyż z kółkami w kątach, wokoło imitacja napisu; Wiadomości Numiznatyczne 2006, Mateusz Bogucki - Nieznana hybryda denara Princes Polonie i nowy typ monety Bolesława Chrobrego, typ stempli B-3, srebro 1.71 g, 21 mm, ciemna patyna nieco niedobity stemplami, ale w większości czytelny egzemplarz, bardzo rzadki III ,- 15

8 3. Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny jednopostaciowy, ok. 1136, Kraków lub Gniezno, Święty Wojciech stojący na wprost, trzymający pastorał i ewangeliarz w dłoniach, wokoło napis w większości lustrzany +SCSADELBERTASEPSCNIH; Frynas P.6.7 (ER), Gum.H. 81 (RR), Kop. 46 (R7), Such. XV/1; srebro 0.66 g, 27 mm, trzeci z dotychczas oferowanych na rynku egzemplarzy, wybity innym stemplem niż dwa pozostałe, minimalnie wykruszony, ale mimo to pięknie zachowany z zupełnie czytelnym pełnym napisem otokowym II ,- 4. Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny; Święty Wojciech stojący z pastorałem po prawej unosi rękę w geście opieki nad przyklękającym księciem, wokoło napis w większości lustrzany CVLEBRIZLIBEZLAV; Frynas P.6.6, Gum.H. 81, Gum.P. 58, Kop. 47 (R4), Str. t.xiii, Such. XV/2; srebro 0.76 g, 25 mm, duża ostrość rysunku i pełna czytelność napisów otokowych, jeden z najpiękniej zachowanych egzemplarzy spośród dotychczas oferowanych, bardzo rzadki w tym stanie III 3.000,- 19

9 czami (tu podkreślić można obecność Władysława II wraz z rodziną i dworem na ślubie jego syna Bolesława Wysokiego z księżniczką ruską Zwinisławą w Kijowie w 1142 r., co było okazją do wymiany darów, w tym bogato dekorowanych dzieł sztuki) dostarczają argumentów za opcją wschodnią, natomiast jak podkreśla zwłaszcza Stanisław Suchodolski możliwa jest także droga południowo-zachodnia, biorąc pod uwagę chociażby analogie ze sztuki monumentalnej i związki Piastów z Przemyślidami, za pośrednictwem których konkretne motywy trafiać mogły na piastowski dwór. Niezależnie jednak od tego, z którego kierunku przyszła inspiracja, wydaje się nie ulegać wątpliwości, że pojawienie się na stemplu takich a nie innych wyobrażeń było świadomie zaplanowaną manifestacją. Badacze zgodni są co do tego, że przywołanie tak agresywnej retoryki było skutkiem ówczesnej sytuacji politycznej. Ostatnie lata panowania Władysława to nasilający się konflikt z braćmi. Po śmierci Salomei z Bergu, drugiej żony Bolesława Krzywoustego i matki juniorów (Władysław był synem Zbysławy Kijowskiej), Mieszko i Bolesław zajęli jej oprawę wdowią, prawnie należną seniorowi, co gwałtownie zaostrzyło sytuację. Do załagodzenia konfliktu na pewno nie przyczynił się niefortunny epizod z Piotrem Włostowicem, po którym nastąpiła próba ostatecznej rozprawy Władysława z braćmi, zakończona klęską pod Poznaniem i ucieczką byłego już seniora via Praga do Niemiec. Specyficzny klimat polityczny ostatnich lat panowania Władysława odzwierciedlenie swoje znajduje na stemplach jego ostatniej monety, gdzie zacięta walka prowadzona jest niejako na dwa fronty. Sytuacji w świecie ludzi odpowiada zachowanie zwierząt (czy może na odwrót, bo to właśnie zachowanie zwierząt jak świadczą o tym rozmaite dzieła w typie Fizjologusa miało stanowić wzór dla postępowania ludzi). Tak jak zając nie umknie już swojemu prześladowcy, tak samo powalona postać nie ma większych szans na uniknięcie śmiertelnego ciosu. Wynik walki jest już przesądzony występujący przeciwko prawowitemu władcy bracia-juniorzy spodziewać się mogą rychłej klęski. Parząc na pierwsze egzemplarze swojej kombatanckiej emisji Władysław z pewnością nie przypuszczał, że wydarzenia potoczą się zupełnie inaczej. Na marginesie owej głównej linii interpretacyjnej poszu- 5. Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat 1146-ok.1152; Aw: Książę z mieczem trzymanym poziomo siedzący na tronie na wprost, wstecznie BOLE-SLAVS; Rw: Głowa w prostokątnej ramce, wstecznie S ADALBERIVS; Frynas P.8.1, Gum.H. 88, Str. 51, Such. XIX/1, Kop. 55 (R2); srebro 0.52 g, 17 mm, rzadki i ładnie zachowany II ,- 25

10 czego jednak nie można już powiedzieć o interpretacji owych enigmatycznych kulek w polu perełkowego prostokąta. Jeśli rozejrzymy się za analogiami, znajdziemy dwa bardzo podobne rozwiązania. Pierwszy to denar wrocławski z imieniem Bolesława i św. Jana Chrzciciela, z monogramem SI (Sanctus Iohannes?) w polu środkowym, wybity najprawdopodobniej przez Bolesława Ryc Denar Bolesława Krzywoustego (?), emisja: przełom XI i XII w., men. Wrocław, WCN 50/3 (400%) Krzywoustego na przełomie XI i XII stulecia (ryc.12). Drugi to denar księcia czeskiego Władysława I ( , ) z przedstawieniem modlącego się św. Wacława na rewersie. W obu przypadkach linia otoku wewnętrznego otaczającego wizerunki centralne zaopatrzona została w cztery kulki, usytuowane w przeciwległych punktach, a więc podobnie jak na naszym denarze, gdzie jednak forma koła zamieniona została stosownie do zamierzonych treści w prostokąt. Jak się zatem wydaje, owe cztery kulki nie mają bezpośredniego związku z relikwiarzem, ale wskazują najprawdopodobniej na uniwersalny wymiar postaci świętego, na jego partycypację równocześnie w rzeczywistości ziemskiej, jak i transcendentalnej, na specjalny status w niebiańskiej hierarchii, przekładający się na orędowniczą skuteczność. Inną możliwość odczytu rewersu zasugerował Stanisław Suchodolski, zwracając uwagę na fakt, że Bolesław objął rządy w Polsce w wyniku zamachu stanu. Umieszczenie na pierwszej jego emisji świętego orędownika mogło potwierdzać, że Wojciech zaakceptował nową sytuację i nadal wspiera z wysokości poczynania księcia, co stanowiło także wyraźną przestrogę dla opozycji. Jak by jednak nie było, następca Władysława II rozpoczął swoją działalność menniczą niezwykle interesującą pod względem przekazywanych treści monetą, a jego późniejsze emisje 6. Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat ; Aw: Cesarz siedzący na tronie na wprost, trzymający lilię w dłoni po prawej, po bokach półksiężyce; Rw: Napis poziomy w trzech liniach BOL / EZL / AVS; Frynas P.8.4 (R), Gum.H. 89, Kop. 58 (R5), Str. 55, Such. XX/2; srebro 0.40 g, 16 mm, rzadki, ładnie zachowany II ,- 27

11 7. Mieszko III Stary, brakteat łaciński; Postać na koniu w prawo, u góry zniekształcony napis ME[SCO]; Frynas P.9.10, Gum.H. 103, Kop. 69 (R4), Str. 103, Wyk. głębockie 12; srebro 0.15 g, 17 mm, ładnie i wyraźnie wybity, widoczny w pełni rysunek, rzadki II 3.000,- kie, srebrne blaszki, zwane obecnie brakteatami (w średniowieczu monety te nazywano po prostu denarami, a określenie brakteat upowszechniło się dopiero w XVII w., kiedy ten szczególny rodzaj środków płatniczych stał się obiektem naukowego zainteresowania). Wybijane one były tylko jednym stemplem na miękkiej podkładce, tak że z jednej strony pojawiał się wypukły pozytyw, z drugiej wklęsły negatyw obrazu. W okresie rządów tego władcy (prawdopodobnie jeszcze senioralnych) obok monet z legendami łacińskimi pojawiły się także brakteaty hebrajskonapisowe, niekiedy z bardzo oryginalnymi wyobrażeniami. Intensyfikacja systemu renovatio monetae, jak przyjęto powszechnie do trzech razy w roku (obecnie pojawiają się jednak propozycje, że monety wymieniano wówczas co sześć miesięcy lub nawet raz na rok), stała się jedną z przyczyn pozbawienia Mieszka senioralnego tronu. Przyniosła z sobą także niespotykaną wcześniej różnorodność motywów na jego monetach, gdyż wymuszała użycie takiego stempla nowej emisji, który diametralnie różnił się od stempla brakteatu właśnie wycofywanego (rozliczanie się z urzędnikami książęcymi pieniądzem pozbawionym ważności groziło wysokimi karami). Pośród wielu interesujących wyobrażeń obecnych na brakteatach łacińskich pojawia się także wizerunek konny (ryc.16 pozycja 7), któremu przyjrzymy się teraz bliżej. Od razu trzeba zaznaczyć, że poziom artystyczny brakteatów Mieszka (z kilkoma wyjątkami) nie był szczególnie wysoki. Wyraźnie zauważalny jest tutaj prymat treści nad formą, z czego wniosek, że senior nie przykładał do biegłości rytowników tak wielkiej wagi, jak np. książęta niemieccy czy czescy w tym czasie. Władca na koniu wyryty został nieporadnie, bez dążenia do zachowania proporcji czy poprawności anatomicznej. Ewenementem i to chyba na europejską skalę jest tutaj okoliczność, że Mieszko siedzi na idącym stępa koniu bez żadnych insygniów czy atrybutów w rękach sam fakt, że wyobrażony został na rumaku, w tym przypadku wystarczył. Kontrastuje to z innymi przedstawieniami konnymi w polskim mennictwie średniowiecznym (nie było ich jednak zbyt wiele, biorąc pod uwagę różnorodność typów), w tym z pierwszym wyobrażeniem tego rodzaju w Polsce, jakie pojawia się na denarze książęcym Bolesława Śmiałego, wybijanym w latach ok , gdzie książę występuje z tarczą i włócznią zaopatrzoną w proporzec (jest to jedno z najwcześniejszych wyobrażeń konnych na monetach europejskich) (ryc.17). Również późniejsze przedstawienia konne władców piastowskich (w tym i samego Mieszka, 32

12 8. Mieszko III Stary, brakteat hebrajski, Gniezno?, Książę z liściem palmowym po prawej stojący na wprost, w polu po lewej naśladownictwo liter hebrajskich ;רור. Frynas P.9.33, Str. 115, Gum. Hebr. 203; srebro 0.13 g, 16 mm, resztki patyny, rzadki III ,- była także atrybutem pielgrzyma, który do Palestyny wybierał się w jak najbardziej osobistych celach, aby podążając dosłownie drogą Zbawiciela wymodlić dla siebie Królestwo Niebieskie. Kiedy papież Urban II ( ), wygłaszając słynne kazanie w Clermont, zachęcające do podjęcia ślubu wyzwolenia grobu Chrystusa z rąk niewiernych, zrównał pojęcia pobożnej pielgrzymki i walki za wiarę, palma na stałe wrosła w ideę krucjatową, i to zarówno jeśli chodzi o wyprawy do Ziemi Świętej, jak i działania na skalę lokalną, czyli wojny z sąsiadami-poganami. Monety średniowieczne przynoszą nam stosunkowo liczne przykłady zobrazowania za pomocą palmy osobistej pielgrzymki do Palestyny, aby wymienić tu tylko brakteaty arcybiskupa magdeburskiego Wichmana von Seeburg ( ), czy księcia Stodoran Jaksy z Kopniku ( ). Z palmą często przedstawiany był także św. Maurycy jako patron wszystkich rycerzy-krzyżowców. Powracając do brakteatu Mieszka Starego należało by spytać, czy jego stempel również przenosić może symbolikę krucjatową? Jeśli skłonimy się ku takiej hipotezie, wówczas nie bardzo pasuje tutaj hebrajska legenda, gdyż Żydzi, jak wiadomo, niejednokrotnie sami stawali się ofiarami krzyżowców. Wycinający stempel Żyd (jeśli założymy, że stemple hebrajskonapisowe wykonywali właśnie oni, przy czym w tym wypadku mamy raczej do czynienia, jak była już o tym mowa, z imitacją liter) mógł oczywiście realizować polecenie księcia i bez szemrania przenieść na niewielki srebrny krążek żądane wyobrażenie. Trudno zatem dać tutaj jednoznaczną odpowiedź, mimo to wydaje się, że myślą przewodnią programu stempla było ukazanie księcia jako władcy zwycięskiego i sprawiedliwego, z oczywistym uwypukleniem jego pobożności. Wśród brakteatów polskich pozostałych książąt z ostatniej ćwierci XII stulecia, w których oryginalna treść łączy się z ponadprzeciętnym opracowaniem stempla, wymienić należy szczególnie dwie emisje, przypisywane obecnie księciu kujawsko-mazowieckiemu (w latach ) Leszkowi (Lestkowi), synowi Bolesława Kędzierzawego. Ten mało znany, chorowity książę przez karty wielkiej historii przeszedł niemal niezauważony. Po śmierci ojca, będąc wówczas najstarszym z żyjących jego synów (ale jeszcze małoletnim, bo urodzonym ok r.) przygotowywany był do objęcia rządów w wyznaczonych mu księstwach przez możnowładcę Żyrona. Ten ostatni dzierżył realną władzę w imieniu Leszka do roku 1177, po czym książę rozpoczął samodzielne rządy, sprawując je do śmierci w 1185 r. Borys Paszkiewicz, który dwie 37

13 9. Leszek Biały, brakteat anonimowy, Kraków; Popiersie biskupa z pastorałem i krzyżem, w mitrze na wprost nad tęczą, poniżej trójwieżowa budowla ze środkową bramną wieżą, na wale otokowym widoczna część napisu (znanego z innych zachowanych egzemplarzy C(?)SAXAT(?)I(?) (fragment napisu widoczny również na poz. WCN 20/79); Notae Numismaticae t.v, B. Haczewska, B. Paszkiewicz, poz. 5; srebro 0.14 g, 16 mm, pięknie wybity i wspaniale zachowany egzemplarz, duża rzadkość II 5.000,- wzorowanych jest na emisjach obcych, przede wszystkim niemieckich. Problem ten badała Bogumiła Haczewska, identyfikując tutaj m.in. wpływy mennic w Aschaffenburgu, Halberstadt, Nordhausen, Schongau czy Überlingen. Również moneta z biskupem nad łukiem bardzo podobna jest do jednego z brakteatów arcybiskupa magdeburskiego Wichmana von Seeburg ( ), przy czym możliwe są tu także wpływy północno-niemieckie w przypadku przedstawienia architektonicznego pod łukiem. Omawiana emisja małopolska reprezentuje zatem ważne zjawisko w mennictwie polskim końca XII i początku XIII w., a mianowicie falę zapożyczeń magdeburskich, wyraźnie rozpoznawalną wśród innych, nierzadko odległych, nawiązań formalnych. Kim jednak jest tajemniczy biskup na stemplu? Stanisław Suchodolski dopuszcza tutaj dwóch kandydatów: św. Wojciecha lub biskupa Stanisława, jeszcze formalnie nie wyniesionego na ołtarze, ale już otoczonego przedkanonizacyjnym kultem, o czym zaświadcza Kronika Mistrza Wincentego. W takim wypadku architektura pod łukiem to albo Niebieska Jerozolima, skąd obaj opiekunowie sprawują pieczę nad krajem, albo i taka interpretacja jest chyba bliższa prawdy symbol księstwa krakowskiego bądź nawet samego Krakowa jako siedziby władcy. Za te z mozołem dzisiaj odczytywane programy ideowe uwiecznione na monetarnych stemplach odpowiedzialni byli zapewne, według wspomnianego badacza, współpracujący z dworem książęcym intelektualiści z krakowskiego środowiska katedralnego w czasach pontyfikatu Wincentego Kadłubka i Iwona Odrowąża (o Żydach w tym kontekście będzie jeszcze mowa niżej). Zarówno omawiany brakteat, jak i cała grupa, jaką reprezentuje, charakteryzuje się znakomitym dostosowaniem skomplikowanych nieraz wizerunków do niewielkiego okrą- Ryc Rekonstrukcja napisu na wale otokowym brakteata Leszka Białego 41

14 10. Dolny Śląsk; brakteat szeroki z 2. połowy XIII w.; Głowa orła w koronie o trzech fleuronach oraz widocznym upierzeniu na szyi w lewo; Fbg 830 (209); srebro 0.68 g, 26 mm, moneta fantastycznej urody, ładniejszy egzemplarz niż prezentowany w katalogu kolekcji Ferdinanda Friedensburga (tamten egzemplarz miał wyszczerbienie), niebywała ostrość rysunku rzadko spotykana na brakteatach z tego okresu, patyna II 2.500,- cławskiej. Jedne z bardziej interesujących monet w tym typie wybił Bolesław Wysoki we Wrocławiu ok r., kontynuując formę brakteatów płaskich (wcześniej, przy końcu lat 70. XII w., brakteaty wybił w tym mieście najprawdopodobniej jego brat Mieszko Młodszy/Raciborski, rozpoczynając tym samym mennictwo dzielnicowe). Wygląd (dolno)śląskich brakteatów uległ zmianie około roku Stały się one nieco mniejsze, straciły za wyjątkiem kilku typów legendy, a poziom opracowania ich stempli gwałtownie spadł (co jednak nie znaczy, że stały się przez to mniej interesujące pod względem przenoszonych treści). Te tzw. brakteaty ratajskie (od znaleziska we wsi Rataje) łączone są głównie z dwoma władcami: Henrykiem Brodatym ( ) i jego synem Henrykiem Pobożnym ( ). Kilka lat po śmierci tego ostatniego nastąpiła kolejna reforma dolnośląskiego mennictwa brakteatowego. Wprowadzone zostały wówczas wybijane w kilkunastu mennicach przez okres około pięćdziesięciu lat tzw. brakteaty szerokie, a więc większe (sporadycznie z mniejszymi frakcjami), zaopatrzone w szeroki wał. Na ich stemplach umieszczano różnego rodzaju symboliczno-heraldyczne znaki w dość dużej rozmaitości, żeby przywołać tutaj tylko piękną głowę ukoronowanego Orła, wyobrażoną na egzemplarzu oferowanym na jubileuszowej aukcji WCN (ryc.26 pozycja 10). Trzeba tu zaznaczyć, że jest to jedno z pierwszych świadectw potwierdzających nałożenie korony na głowę naszego królewskiego ptaka. Podobne wyobrażenia pojawiają się także nieco później, bo na brakteatach guziczkowych z przełomu XIII i XIV stulecia oraz na śląskich kwartnikach, z kolei w polskiej sfragistyce ukoronowany orzeł przedstawiony został po raz pierwszy na pieczęci herbowej Kazimierza II bytomskiego, znanej w jednym egzemplarzu z 1282 r. Jedną z najbardziej interesujących a jednocześnie najbardziej enigmatycznych średniowiecznych monet śląskich jest brakteat z grupy ratajskiej (zwanej także ratajsko-marszowicką) z wyobrażeniem koncentrycznie rozchodzących się półokręgów (ryc.27). Najsensowniej dotąd brzmiące wyjaśnienie tego oryginalnego motywu zakładało jego identyfikację z tęczą, przy czym trudno było sprecyzować jej symbolikę w tym konkretnym przypadku. Badacze pomijali więc z reguły kwestię interpretacji, kontentując się określeniem wyobrażenie niezrozumiałe. Owa 45

15 11. Kazimierz III Wielki, grosz szeroki bez daty, Kraków; Aw: Korona z trzema fleuronami, między nimi krzyżyki, nad nią pierścień, w otoku wewnętrznym KAZIMIRVS:PRIMVS, w zewnętrznym DEI GRACIA REX POLONIE; Rw: Heraldyczny ukoronowany Orzeł z głową w lewo, wokoło GROSSI CRACOVIENSSE; BRP Kazimierz Wielki 15, Frynas P.12.1 (VR), Gum.H. 362, Karolkiewicz 2071, Kop. 344 (R5), WN 1973, R. Kiersnowski aw. 17 / rw. -; srebro 2.75 g, 29 mm, minimalne wyszczerbienia, ale czytelny egzemplarz, bardzo ładnie zachowany i bardzo rzadki, nienotowany rewers! II ,- nie do fontann podczas wycieczek), jest krańcowo zdegenerowaną formą niegdysiejszego króla rynku. U początków swojej kariery stał grosz na szczycie systemu pieniężnego w Polsce, będąc monetą, którą w normalnych warunkach stosunkowo trudno było zgubić (jego nazwa wywodziła się od łacińskiego słowa grossus, czyli gruby ). Najbardziej reprezentacyjną (i chyba najpiękniejszą) jednostkę monetarną jesieni polskiego średniowiecza wybił jeden z największych naszych monarchów Kazimierz Wielki ( ). Władca ten przeprowadził w Polsce szeroko zakrojoną reformę pieniężną, wpisującą się w ciąg wielkich reform, które przez XIII i XIV stulecie przetaczały się przez kraje Europy. Kazimierz Wielki, obejmując tron, bez wątpienia zdawał sobie sprawę, że głównym zadaniem, z jakim będzie się musiał zmierzyć na polu gospodarki, będzie przezwyciężenie skutków okresu rozbicia dzielnicowego. Konieczna była unifikacja pieniądza w państwie, które dzieliło się na trzy prowincje monetarne (czyli osobne strefy obiegu pieniężnego, których granice nie zawsze pokrywały się z granicami państw i dzielnic): małopolską (krakowską), wielkopolską i mazowiecko-kujawską. Różne okoliczności sprawiły, że do wprowadzania reform przystąpił król dopiero w ostatnim dziesięcioleciu rządów. 51

16 12. Kazimierz III Wielki, denar z początku panowania, mennica na Kujawach; Aw: Piastowski orzeł heraldyczny z trzema piórami w każdym skrzydle, z głową w prawo oraz zawiniętymi ku górze piórami ogona; Rw: Herb kujawski - półorzeł i półlew wspięty, powyżej niewielki zarys korony; brak analogii w literaturze; srebro 0.61 g, 14 mm, wyszczerbiony, ale bardzo czytelny, UNIKAT! Bardzo ciekawy rysunek orła piastowskiego oraz herb Kujaw w odbiciu lustrzanym - takie elementy nigdy nie pojawiły się w mennictwie notowanym dotychczas. Bardzo regularna perełkowa obwódka oraz styl wykonania, a w szczególności herb Kujaw wykazują podobieństwo do denarów gniewkowskich (patrz Borys Paszkiewicz - Denary gniewkowskie [w: Wiadomości Numizmatyczne 2005, z. 2, str. 155 i n.] III ,- przy czym w większości wypadków, pomimo niewielkiego pola stempla, zachowana została legenda otokowa (inna sprawa, że nie zawsze czytelna). Przykładem bardziej purystycznego ikonograficznie XIV-wiecznego denara jest egzemplarz, który pojawił się po raz pierwszy na aukcji Warszawskiego Centrum Numizmatycznego w ubiegłym roku i określony został jako emisja Kazimierza Wielkiego pochodząca z mennicy kujawskiej, zbliżona stylem do opisanych przez Borysa Paszkiewicza denarów gniewkowskich (ryc.33 pozycja 12). Po jednej stronie wyobrażono tutaj piastowskiego Orła, po drugiej herb Kujaw, ale w lustrzanym odbiciu. Moneta ta jest przykładem tendencji ikonograficznych dominujących w polskim mennictwie późnośredniowiecznym, od lat 70. XIV w. począwszy. Wszelkie elementy obrazowe i sceny o charakterze narracyjnym zeszły wówczas na margines (bądź zupełnie przestały się pojawiać), dominować natomiast zaczęły motywy heraldyczne, opracowane w sposób poprawny, ale raczej bez ambicji artystycznych, otoczone najczęściej legendami z imionami emitentów i nazwą kraju, którym władali. Aby zakończyć już epokę średniowiecza, kilka słów poświęcić trzeba również monetom epoki jagiellońskiej. Władysław Jagiełło początkowo kontynuował bicie wyłącznie denarów, podobnie jak Ludwik Węgierski ( ) oraz jego córka Jadwiga ( ), koronowana na króla Polski w 1384 r. Denary Jagiełły nie różnią się zbytnio swoją ikonografią od poprzedzających je emisji, gdyż na awersie podobnie jak Ludwik i Jadwiga umieścił on Orła, na rewersie natomiast koronę lub krzyż podwójny (jagielloński), które zastąpiły herb węgierskich Andegawenów. I właśnie te symbole stały się podstawowymi elementami obecnymi na monetach Władysława, pojawiając się powszechnie rów- Ryc Herb Kujaw wykonany w lustrzanym odbiciu na kujawskim denarze Kazimierza Wielkiego 55

17 13. Zygmunt I Stary, dukat 1532, Kraków, Aw: Popiersie króla w czepcu i w koronie, w otoku napis SIG I REX PO DO PRVSS 153Z, Rw: Tarcza herbowa, po jej bokach litery C-S, napis wokoł IVSTVS VT PALMA FLOREBIT, H-Cz. -, Kaleniecki s. 12, T. 1500, złoto 3,51 g, moneta znana jest ze zbiorów: Gabinetu Numizmatycznego we Wiedniu, kolekcji Potockich i Antoniego Czerwińskiego. Po wojnie w sprzedaży były dwa egzemlarze: pierwszy w 1962 roku w Coin Galleries w Nowym Yorku, drugim jest ten egzemplarz sprzedawny na 21 i 43 aukcji WCN, lekko pogięty i nieznacznie uszkodzony w tle, ekstremalnie rzadki III , r. Wydaje się jednak, że między tą monetą a dukatami koronnymi Zygmunta nie ma bezpośredniego związku, bo portugalski justo, ze stojącym lub tronującym en face królem, utrzymany jest jeszcze w późnośredniowiecznej konwencji. Świadczy to jednak o nośności hasła i jego użyteczności w ówczesnej szeroko pojętej propagandzie politycznej od zachodnich po wschodnie krańce Europy. Emisje z najszlachetniejszego kruszcu, mające zawsze w mniejszym lub większym stopniu charakter reprezentacyjny, były traktowane ze szczególnym pietyzmem, jeśli chodzi o jakość zwartego na ich stemplach przekazu (co zobaczymy niejednokrotnie później), chociaż na pierwszy rzut oka może się wydawać inaczej. Mennictwo złote kontynuowane było przez syna i następcę Zygmunta Starego na polskim tronie, Zygmunta Augusta (od 1529 r. wielki książę litewski, od 1530 król polski, panował samodzielnie od 1548 do 1572 r.). Charakteryzując postać tego władcy, uwypukla się najczęściej w literaturze jego polityczną dalekowzroczność, rozwagę w podejmowaniu decyzji, dążenie do wzmocnienia kraju zarówno gospodarczo, jak i militarnie czy rzadko spotykaną u monarchów tolerancję religijną. Zwraca się ponadto uwagę na umiłowanie króla tego typowego człowieka renesansu dla sztuki, literatury i historii, na jego intensywny patronat nad artystami czy zainteresowania kolekcjonerskie. Dla numizmatyków natomiast najważniejsza jest stosunkowo duża aktywność Zygmunta Augusta na polu finansów. Najpoważniejszą reformę pieniężną przeprowadził on, jak się przyjmuje, w 1565 r. Związana ona była z planowaną unią Polski i Litwy, która zakładała unifikację waluty na obu tych obszarach. Efektem podjętych w tym kierunku działań było pojawienie się w systemie pieniężnym państwa kilku nowych nominałów: oboli, dwudenarów (dwupieniędzy), dwugroszy i czterogroszówek (czworaków) litewskich, wybija- 65

18 14. Zygmunt II August, dukat 1563, Wilno, Aw: Popiersie w prawo, SIGIS AVG REX PO M D LIT, Rw: Tarcza herbowa i napis wokoło MONE AVRE MAG DVCA LI, złoto 3.45 g, H-Cz. - Ivanauskas 16SA8-3, Kaleniecki s. 44, T. 600, moneta sprzedana na 31 i 51 aukcji WCN, lekko gięty, bardzo rzadki III ,- się tutaj sześć herbów w następującej kolejności: Polski (Orzeł Biały), Litwy (Pogoń), Kijowa (św. Michał Archanioł), Żmudzi (Niedźwiedź) oraz Wołynia (Krzyż), w polu sercowym wyobrażono Węża Sforzów (zwanego też Smokiem lub Bazyliszkiem) herb macierzysty Zygmunta Augusta. Taka sama tarcza herbowa pojawia się jeszcze tylko na późniejszych, wybijanych w 1564 r. półkopkach (30-groszówkach, czyli złotych) (ryc.44) i ćwierćkopkach (15-groszówkach) tego władcy (użycie w przypadku dukatów, pomimo niewielkiego pola stempla, rozbudowanych elementów heraldycznych, stanie się cechą charakterystyczną mennictwa późniejszych władców Polski). I jeszcze jedna sprawa, jeśli chodzi o monety złote: zniknęły z nich fragmenty Psalmów, zapewne dlatego, że spełniły już swoje zadanie. Nie oznacza to jednak, że król zrezygnował zupełnie z tak inter e s u j ą c e g o sposobu komunikowania ważnych dla siebie treści. Chodzi tu o c z y w i ś c i e Ryc Zygmunt August, złotówka (30 groszy, czyli półkopek), 1564, men. Wilno (Tykocin?), WCN 50/20 (150%) 67

19 Ryc Kontrmarka Zygmunta Augusta na półtalarze króla neapolitańskiego Filipa II w dobrach królewskich, zaraz przy granicy z Koroną, Tykocin (jeśli oczywiście zgodzimy się, że tam właśnie interesujące nas trojaki ujrzały światło dzienne). Umiejscowienie oficyny monetarnej w takim miejscu, bezpośrednio pod warownym zamkiem, dawało królowi znacznie szersze pole manewru, jeśli chodzi o plany produkcji kontrowersyjnego, ze względu na przekaz, pieniądza. Pełne rozwiązanie zagadki szyderczej czy raczej, jak powinniśmy obecnie mówić, napomnieniowej trzygroszówki jest zatem jeszcze przed nami. Na jubileuszowej aukcji WCN pojawia się także moneta będąca bardzo cenną pamiątką historyczną, o której jednak niewiele da się powiedzieć jako o źródle do badań nad sztuką i kulturą polską (ryc.46 pozycja 15). W 1564 r. Zygmunt August dopuścił do obiegu zaopatrzone w kontramarkę pataki (srebrne półdukaty) oraz patakony (srebrne dukaty) Karola V ( ) i jego syna Filipa II (jako król Neapolu i Sycylii oraz książę Mediolanu w latach ). Z reguły mocno zużyte, zaopatrzone były w niewielki stempelek z ukoronowanym monogramem królewskim i datą Na rewersie znajdował się portret pierwotnego emitenta (jego rysy były 15. Zygmunt II August, patak (półtalar) Filipa II, jako król Neapolu i Sycylii oraz książę Mediolanu w latach , Aw: Popiersie i napis wokoło, Rw: Tarcza herbowa i napis, okrągła kontrmarka z ukoronowanym monogramem SA i datą po bokach, srebro g, Ivanauskas 14SA10-2 (RR), rzadki III ,- 70

20 16. Stefan Batory, talar 1580, Olkusz, Aw: Półpostać króla w prawo, po bokach data i napis wokoło STEPHANVS D G REX POLONIAE, Rw: Korona pomiędzy cyframi daty, niżej dwie tarcze herbowe, napis wokoło MAG DVX LITVA RVS PRVS MAS & C, poniżej herb Glaubicz (ryba w tarczy), srebro g, H-Cz. 637 (R7), T. 700, na otoku monety niewielkie zagłębienie (ślad po zawieszce?), egzemplarz z 53. aukcji WCN, stara patyna, bardzo rzadki III ,- 72

21 17. Zygmunt III Waza, 3 dukaty 1612, Kraków, Aw: Popiersie w prawo i napis w otoku SIGIS. III.D.G.-REX.POL.ET.SVEC, Rw: Czteropolowa tarcza herbowa ze Snopem (herbem Wazów) po środku, poniżej nominał III, całość otoczona orderem Złotego Runa, w otoku napis M.D.LITV.RVS.PRVS-MASO.SAM.LIVO.XC, złoto g, Kop.1415 (R8), H-Cz (R8), moneta z aukcji Sotheby,s ( ) a następnie z aukcji kolekcji H. Karolkiewicza poz. 2216, piękny egzemplarz i wielkiej rzadkości II ,- 77

22 18. Zygmunt III Waza, półtalar 1631, Bydgoszcz, Aw: Półpostać króla w otoku napis SIGIS.III.D.G.REX.POL.M.D.- LIT.RVS.PRVS.IMASO., Rw: Tarcza herbowa otoczona orderem Złotego Runa i napis wokoło SAM.LIV.NE.NO.SV-GOT.VAD.Q.HR.REX., srebro g, Kop (R5), Gum. - mennica Bydgoska 788 (podobny), H-Cz. - zanotował 3 odmienne egzemplarze z tego roku, rzadki i pięknie zachowany II ,- złotych monet krakowskich tego czasu), rytownik podjął udaną w sumie próbę plastycznego ukształtowania wizerunku pomimo płytkości reliefu, a uwypuklone, ściągnięte nad oczami brwi nadają twarzy nieco groźnego wyrazu. Zarost zaznaczony został zgodnie z modą, jakiej wówczas hołdował król długie, zawijające się lekko ku górze wąsy zakończone pojedynczymi kosmykami oraz równo przycięta bródka. Interesujący jest rewers tego numizmatu (jak się wydaje, cięty przez innego rytownika, być może pomocnika Mistrza Wyobrażeń Portretowych). Pojawiająca się tutaj ukoronowana (przy czym korona jest inna niż ta na skroniach Zygmunta), otoczona łańcuchem Orderu Złotego Runa tarcza herbowa, z herbami kolejno: Polski, Szwecji, Litwy, Gotlandii i Wazów (w polu sercowym), charakterystyczna jest dla złotych monet krakowskich i odpowiada tytulaturze na awersie, gdzie najpierw wymieniony jest tytuł króla Polski, a następnie Szwecji (reszta tytulatury została przeniesiona na rewers). Epoka Wazów rozpowszechniła w polskim mennictwie wyobrażenie królewskie w typie rex armatus z mieczem, które w całej swojej okazałości (czyli w półpostaci, niekiedy z uwidocznieniem fartucha zbroi) pojawiło się na wybijanych od 1618 r. talarach i ortach koronnych (a także półtalarach emitowanych od 1620 r.) Zygmunta III, występując także sporadycznie na półportugałach bydgoskich z 1623 r. i niedatowanych portugałach krakowskich. Taki typ ujęcia 79

23 19. Zygmunt III Waza, dukat 1612, Gdańsk, Aw: Popiersie króla w prawo i napis wokoło SIGIS 3 D G REX POL M D L R P, Rw: Herb Gdańska i napis wokoło MONE AVREA CIVI GEDANENSIS, złoto 3.47 g, H-Cz. 1290, Kaleniecki ss , T. 16, bardzo ładny z dużym blaskiem menniczym II/II ,- wyobrażenia portretowego jest wspomniany już łańcuch Orderu Złotego Runa obligatoryjny składnik monetarnego wizerunku królewskiego w epoce Wazów któremu teraz poświęcić trzeba nieco więcej uwagi. Było to jedno z najbardziej prestiżowych odznaczeń monarchów chrześcijańskiego świata, przeznaczone wyłącznie dla wysoko urodzonych katolików, legitymujących się nieskazitelnym pochodzeniem po mieczu i po kądzieli co najmniej przez osiem pokoleń. Order powstał w 1430 r. na dworze niepospolitego mecenasa sztuk i nauk Filipa III Dobrego ( ), na chwałę domu Burgundii, na cześć Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja, w celu obrony i rozpowszechniania wiary katolickiej, ku krzewieniu cnót i dobrego wychowania. Dwór Filipa, intensywnie zasilany idącymi z południa ideami renesansu, był miejscem, gdzie w sposób szczególny pielęgnowano późnośredniowieczne rycerskie tradycje. Źródłem inspiracji do rozkwitu ideologii monarszej były zarówno przeżywające swoje złote dni legendy (król Artur i rycerze Okrągłego Stołu), jak i grecko-rzymska mitologia, której epizody stanowiły nierzadko podstawy do rozwijania wysublimowanych porównań z bohaterami starożytności. Szczególnym upodobaniem Filipa cieszyła się saga o Argonautach, przy czym to nie Jazon, dowódca wyprawy po Złote Runo, był tutaj postacią faworyzowaną, ale jeden z jej uczestników Herakles, który uważany był za protoplastę dynastii burgundzkiej. Dlatego też fundując Order Złotego Runa burgundzki władca myślał zapewne przede wszystkim właśnie o synu Zeusa i Alkmeny, wówczas już mocno schrystianizowanym, który stanowić miał wzór dla kawalerów-katolików nie 86

24 20. Zygmunt III Waza, dukat 1629, Gdańsk, Aw: Popiersie króla w prawo i napis wokoło SIGIS III D G REX POL M D L R PR, Rw: Herb Gdańska i napis wokoło MONE AVREA CIVI GEDANENSIS, złoto 3.47 g, H-Cz (R1), Kaleniecki s.193, T. 20, lekko gięty, bardzo ładny, patyna II ,- cofających się przed żadnym niebezpieczeństwem. Okazją do fundacji zakonu stało się małżeństwo Filipa Dobrego z Izabelą portugalską. Prawo nadawania Orderu przeszło na Habsburgów w 1477 r. wraz z małżeństwem Marii, wnuczki Filipa Dobrego i ostatniej przedstawicielki dynastii burgundzkiej, z arcyksięciem Maksymilianem, późniejszym władcą Imperium Rzymskiego. Pierwszym monarchą polskim wyróżnionym tym prestiżowym Orderem został Zygmunt I Stary w 1519 r. (posłowie Karola V dostarczyli mu go dopiero w październiku 1525 r.), co jednak ciekawe, na monetach tego władcy Złote Runo nie pojawia się. Zygmuntowi III Order ten przyznany został przez Filipa III Habsburga w styczniu 1600 r. (w lutym tegoż roku został polskiemu monarsze dostarczony) i odtąd polski monarcha prezentował je dumnie na swoich numizmatach. Upodobanie do tej prezentacji przeszło następnie na jego synów Władysława IV i Jana Kazimierza. Fakt otoczenia łańcuchem orderowym tarczy herbowej Rzeczypospolitej pomijając fakt, że takie zakomponowanie pojawiało się już wcześniej na monetach cesarskich mógł także oznaczać, że Zygmunt i jego następcy w tym właśnie odznaczeniu widzieli upostaciowanie swoich podstawowych obowiązków względem powierzonego im we władanie kraju, pojmowali je jako symbol wszystkich przynależnych im cnót, jako jasne wyznanie wiary, a jednocześnie swoisty amulet znak apotropaiczny zapewniający Rzeczypospolitej absolutną ochronę. Powiedzmy teraz kilka słów o monetach gdańskich Zygmunta, do czego pretekst dają dwa interesujące dukaty (z 1612 i 1629 r.), oferowane na jubileuszowej aukcji (ryc pozycje 87

25 21. Władysław IV Waza, medal sygnowany S.D. (Sebastian Dadler) wybity w 1636 r. dla upamiętnienia uwolnienia Smoleńska z oblężenia Moskali, zawarcia pokoju z Turcją w 1636 r. oraz podpisania rozejmu ze Szwecją w Sztumskiej Wsi w 1635 r., Aw: Władysław IV przyjmuje kapitulację armii moskiewskiej, w tyle Smoleńsk i obóz wojskowy, Rw: Król w towarzystwie armii przyjmuje poselstwa tureckie i szwedzkie, nad głową króla aniołek z wieńcem i gałązką palmową, wokół napis: ET BELLO ETPACE COLENDVS TVRCAE PACEM FERENTES ET SVECI (godni szacunku zarówno w wojnie jak i pokoju Turcy i Szwedzi ofiarują pokój), srebro g, 80 mm, H-Cz.1766 (R5), Racz.113, Maue 38, jeden z najbardziej efektownych medali XVII-wiecznych z ładną patyną II ,- swoistą zachętą do działań mających na celu podtrzymanie pokoju, zapewniającego rozkwit gospodarczy całego kraju. Jeszcze niedawno uważano, że za projekt donatywy odpowiedzialny był Samuel Ammon. Jednak Jacek Tylicki odkrył, że w przypadku wielu numizmatów gdańskich tego typu artysta z Schaffhausen tylko rytował kompozycje, które obmyślał wybitny gdański malarz Hermann Han ( /28). Tak też się stało w przypadku naszej donatywy, gdzie w fibuli spinającej płaszcz królewski pojawia się sygnatura AVHh, czyli A[bgerissen] V[on] H[ermann[ h[an] (Zaprojektowane przez Hermanna Hana). Dzieło to powstało w okresie, kiedy urząd burmistrza sprawował w Gdańsku Johann von der Linde (w latach ), który, jak pisze wspomniany badacz, starał się uczynić z Gdańska ośrodek prawdziwego chrześcijańskiego ładu. I taki właśnie ład wyrażony został za pomocą zróżnicowanych symboli na stemplu rewersu arcydzieła z 1614 r. Jak zauważa Bogumiła Haczewska, poprzez napisy na stronie herbowej donatywa przekazuje program ideowy protestanckiego miasta, w którym panuje zgoda i sprawiedliwość, a cnoty obywatelskie zyskują doczesną pomyślność. Z kolei Maria Stahr zauważa, że program rewersu odczytywać należy na dwóch poziomach publicznym i prywatnym, gdyż z jednej strony można tu wyodrębnić sferę postulatów dotyczących funkcjonowania dobrej władzy, z drugiej zaś nakazów etycznych odnoszących się do obywateli. W pozornie tradycyjnej kompozycji za- 91