Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu

Transkrypt

1 A. Nowosad Aleksandra Nowosad Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu Streszczenie Przedmiotem artykułu jest problematyka związku przyczynowego przy kwalifikowanych przez następstwo typach przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu. Autorka wskazuje najczęstsze przyczyny kwalifikującego następstwa bójki i pobicia. Zwraca takŝe uwagę na specyfikę, jaką wykazuje zagadnienie związku przyczynowego przy omawianym przestępstwie, ze szczególnym uwzględnieniem braku konieczności ustalenia związku przyczynowego między działaniem określonego uczestnika bójki lub pobicia a skutkiem z art i 3 k.k. oraz moŝliwości zastosowania kwalifikacji z art i 3 k.k. w sytuacji, gdy kwalifikujące następstwo jest skutkiem działań ustalonego uczestnika bójki lub pobicia. Uwagi wstępne W literaturze i orzecznictwie często podkreśla się, Ŝe przestępstwo udziału w bójce lub pobiciu ma swoistą, nietypową konstrukcję 1. Specyfika omawianego przestępstwa wynika z faktu, Ŝe zarówno bójka, jak i pobicie to zdarzenia o charakterze zbiorowego działania sprawców, z udziałem co najmniej trzech osób 2. Bójka to starcie, zwada przynajmniej trzech uczestników, z których kaŝdy jest jednocześnie atakującym i atakowanym. Pobicie polega na ataku dwóch lub większej ilości osób na jedną lub większą liczbę osób, przy czym występuje tu wyraźny podział ról na napastników i napadniętych. Wyjątkowość przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu uwidacznia się między innymi na tle problematyki związku przyczynowego. Zagadnienie związku przyczynowego wykazuje pewien związek z problemem ratio legis przepisu art. 158 k.k. W piśmiennictwie dominuje pogląd, Ŝe odrębna od spowodowania uszczerbku na zdrowiu penalizacja udziału 1 Z. K u b e c, B. H o ł y s t, Bójka i pobicie (problemy dogmatyki prawa, kryminologii i kryminalistyki), Warszawa 1962, s Odosobniony pogląd, jakoby bójką w rozumieniu k.k. była takŝe zwada między dwiema osobami, wygłosił S. Ś l i w iński; zob. t e g oŝ, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 1948, s i Prawo 11, 2011

2 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu w bójce lub pobiciu uzasadniona jest potrzebą ominięcia trudności dowodowych w ustaleniu przebiegu zajść zbiorowych 3. Przepisy o bójce i pobiciu stanowią uproszczone formy penalizacji. Pozwalają na rezygnację z ustalania dokładnych ról uczestników i ograniczenie się do stwierdzenia, Ŝe brali oni udział w bójce określonego typu lub połączonej z pewnymi skutkami 4. Odpowiedzialność za bójkę i pobicie obejmuje kaŝdego z uczestników, niezaleŝnie od stopnia przyczynienia się do skutku. Wydaje się jednak, Ŝe potrzeba ominięcia trudności dowodowych nie jest jedynym uzasadnieniem istnienia przepisów o bójce i pobiciu. Gdyby tak było, przepis nie znajdowałby zastosowania do stanów faktycznych, w których moŝna dokładnie określić role uczestników zajścia i skutki ich zachowań. Przemawia za tym takŝe wykładnia prawnoporównawcza. Wskazać moŝna ustawodawstwa, które ograniczają odpowiedzialność za udział w bójce lub pobiciu do sytuacji, gdy niemoŝliwe jest ustalenie sprawcy określonego w przepisie skutku 5. Penalizacja udziału w bójce lub pobiciu uzasadniona jest takŝe niebezpiecznym charakterem zajść zbiorowych. KaŜde działanie w ramach bójki kryje w sobie nieprzewidywalne skutki, poniewaŝ nie jest wyizolowane i po- 3 Zob. A. Z o l l, (w:) A. B a r c z a k - O p l u s t i l, M. B r z e s k i, G. B o g d a n, Z. Ć w ią k a l s k i, P. K a r d a s, J. R a g l e w s k i, M. S z e w c z y k, W. W r ó b e l, A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II, Warszawa 2008, wyd. 3, s. 328; L. G a r d o c k i, Bójka i pobicie, (w:) System prawa karnego, t. 4: O przestępstwach w szczególności, pod red. I. A n d r e j e w a, L. K u b i c k i e g o, J. W a s z c z yńskiego, Wydawnictwo Ossolineum 1985, s Zob. L. G a r d o c k i, ibidem. 5 Tak jest np. w wielu kodeksach iberoamerykańskich, gdzie występują konstrukcje słuŝące przede wszystkim wyeliminowaniu trudności dowodowych w zajściach zbiorowych, w których karalność tego typu przestępstw uzaleŝniona jest od spowodowania w wyniku bójki lub pobicia cięŝkich skutków, których sprawca nie jest znany, a odpowiedzialność za spowodowanie tych skutków przypisywana jest tym uczestnikom zajścia, którzy stosowali przemoc wobec pokrzywdzonego. Przedstawionemu schematowi, z mniejszymi lub większymi odchyleniami, odpowiadają uregulowania dotyczące bójki przyjęte w następujących krajach Ameryki Łacińskiej: Argentynie art. 95 i 96 Kodeksu karnego z dnia 21 grudnia 1984 r., Brazylii art. 137 Kodeksu karnego z dnia 7 grudnia 1940 r., Chile art. 392 Kodeksu karnego z dnia 12 listopada 1874 r., Panamie art. 140 Kodeksu karnego z dnia 22 września 1982 r., Boliwii art. 259º Kodeksu karnego z dnia 23 sierpnia 1972 r., Kostaryce art. 139 Kodeksu karnego z dnia 4 maja 1970 r., na Kubie art. 262 Kodeksu karnego z dnia 23 grudnia 1987 r., w Ekwadorze art. 461 i 470 Kodeksu karnego z dnia 22 stycznia 1971 r., Gwatemali art. 125, 141 i 149 Kodeksu karnego z dnia 27 lipca 1973 r., Hondurasie art. 119 i 137 Kodeksu karnego z dnia 26 września 1983 r., Meksyku 129, 133, 136 i 137 Kodeksu karnego z dnia 16 lipca 2002 r., Nikaragui art. 158 Kodeksu karnego z dnia 13 listopada 2007 r. Uzupełnić trzeba, Ŝe nowy Kodeks karny Panamy z dnia 18 maja 2007 r., który uchylił moc obowiązującą kodeksu z 1982 r., nie zawiera, według mojej oceny, przepisu o bójce, dlatego poddano analizie przepis poprzedniego kodeksu, gdyŝ chodzi o ukazanie modelu odpowiedzialności za udział w bójce, wypracowanego na gruncie ustawodawstwa państw Hispanoameryki. Teksty wymienionych kodeksów karnych dostępne są na stronie internetowej: derechopenal. i Prawo 11,

3 A. Nowosad jedyncze, lecz wywołuje reakcje innych uczestników. W grupie słabną indywidualne zahamowania i poczucie odpowiedzialności 6, zanika świadomość własnej odrębności, a pojawia się poczucie wspólnoty, solidarności, siły 7. Poszczególni uczestnicy zbiorowego zajścia mają wraŝenie, Ŝe trudno ich zidentyfikować, Ŝe późniejsze udowodnienie ich roli w zdarzeniu będzie niemal niemoŝliwe. Wpływa to na zmniejszenie lęku przed odpowiedzialnością karną oraz na zwiększenie gotowości do działania z uŝyciem przemocy. Pojedynczy sprawca dopuszcza się zachowań, które poza grupą stanowiłyby zbyt wielkie ryzyko, mając wraŝenie, Ŝe odpowiedzialność za popełnione czyny zostaje scedowana na grupę 8. Wraz z liczebnością grupy oprócz pewności bezkarności wzrasta takŝe nabywane przez jednostki poczucie niezwycięŝonej potęgi, brutalnej (nietrwałej, ale za to potęŝnej) siły, co pozwala na upust namiętności, którą indywidualnie jednostki z pewnością by stłumiły 9. Jako Ŝe zajścia mają najczęściej charakter publiczny, bijący się działają ze szczególną bezwzględnością i nieustępliwością, aby podnieść swój autorytet lub przynajmniej nie stracić twarzy 10. Wszystkie wymienione zjawiska grupowe powodują, Ŝe jednostka dopuszcza się działań, jakich nie popełniłaby indywidualnie 11. Wydaje się, Ŝe potrzeba przeciwdziałania niebezpieczeństwu, jakie powstaje w związku z tą szczególną sytuacją grupową, dodatkowo uzasadnia karalność udziału w bójce lub pobiciu. Artykuł i 3 k.k. zawiera typy przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu kwalifikowane z uwagi na następstwa. Oba typy są identyczne pod względem konstrukcyjnym i róŝnią się tylko rodzajem skutku, stanowiącego znamię kwalifikujące 12. Typ przestępstwa opisany w art k.k. nie stanowi typu kwalifikowanego w stosunku do typu z art k.k. Są to dwie równoległe, odrębne kwalifikacje W. S t r e e, Beteiligung an einer Schlägerei BGHSt 16, 130, Jus 1962, s Zob. M. S a a l, Die Beteiligung an einer Schlägerei ( 231 StGB). Ein Plädoyer für die S t r e ichung der schweren Folge, Frankfurt am Main 2005, s. 7. G. L e B o n wskazywał, Ŝe w tłumie powstaje jakby zbiorowa dusza, która kaŝe jednostkom inaczej myśleć, działać i czuć, aniŝeli myślała, działała i czuła kaŝda jednostka z osobna. Dodajmy, Ŝe Autor uwa- Ŝał, Ŝe tłum psychologiczny moŝe tworzyć nawet kilka jednostek; zob. G. L e B o n, Psychologia tłumu, Kęty 2007, s M. S a a l, ibidem, s Autor powołuje się na W. S c h u m a c h e r, Gruppendynamik und Strafrecht Ein Beitrag zur Integration von Strafrecht und empirischer Wissenschaft, NJW 1980, s G. L e B o n, Psychologia, op. cit., s. 18 i M. S a a l, ibidem. Autor powołuje się na: W. R e g e n d a n z, Beiträge zur Lehre von der Beteiligung am gefährlichen Raufhandel, Tübingen 1906, s Ibidem, s Autor powołuje się na: W. S c h u m a c h e r, Gruppendynamik, op. cit., s L. G a r d o c k i, Bójka, op. cit., s. 458; uwagi Autora są aktualne w obecnym stanie prawnym. 13 W. W o l t e r, (w:) I. A n d r e j e w, W. Ś w i d a, W. W o l t e r, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s i Prawo 11, 2011

4 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu WyŜsza karalność przestępstw kwalifikowanych przez następstwa uzasadniona jest wystąpieniem elementu dynamicznego dalszego skutku, określonej zmiany w świecie zewnętrznym, wynikłej po realizacji znamion typu podstawowego, pozostającej w związku przyczynowym z czynem wyjściowym sprawcy 14. Jako Ŝe typ podstawowy moŝe być juŝ przestępstwem skutkowym, naleŝy rozróŝniać pojęcie następstwa od skutku. Skutek to oddzielająca się od samego czynu zmiana w obiektywnej rzeczywistości 15. Następstwem zaś jest szczególny rodzaj skutku, od którego zaleŝy surowsza odpowiedzialność karna 16. Skutek z 2 i 3 art. 158 k.k. musi być następstwem niebezpiecznej bójki (pobicia), określonej w typie podstawowym przestępstwa 17. Przestępstwa z art i 3 k.k., jako przestępstwa kwalifikowane, zawierają w sobie równieŝ znamiona przestępstwa typu zasadniczego określonego w art k.k. 18. Dlatego zajście, którego następstwem są opisane w 2 i 3 skutki, musi charakteryzować się cechami określonymi w 1 art. 158 k.k. JeŜeli śmierć lub cięŝki uszczerbek na zdrowiu jest następstwem bójki lŝejszej niŝ określona w 1 art. 158 k.k., wykluczona jest kwalifikacja na podstawie art lub 3 k.k. 19. Następstwo z 2 art. 158 k.k. zostało określone jednoznacznie. Jest to spowodowanie skutków, o których mowa w art k.k. 20. W 3 art. 158 k.k. znamieniem kwalifikującym jest śmierć człowieka. W przestępstwie udziału w bójce lub pobiciu, jak we wszystkich przestępstwach materialnych, niezbędne jest ustalenie powiązania między określonym zachowaniem sprawców i skutkiem, jednak w przypadku omawianego występku zagadnienie związku przyczynowego wykazuje pewną złoŝoność. Mianowicie, określone w ustawie kwalifikujące następstwo musi być kauzalnie powiązane z bójką lub pobiciem, to znaczy niezbędne jest ustalenie, Ŝe cięŝki uszczerbek na zdrowiu lub śmierć ofiary jest skutkiem bójki lub pobicia jako pewnej całości 21, jako całokształtu działań jej uczestników, aktu zbiorowego. Do ponoszenia odpowiedzialności z art i 3 k.k. nie jest z kolei konieczne ustalenie związku przyczynowego pomiędzy określonym w usta- 14 A. Wą s e k, Kodeks karny. Komentarz, t. I, Gdańsk 2000, s W. W o l t e r, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s J. P i ó r k o w s k a - F l i e g e r, Przestępstwa kwalifikowane przez następstwa, (w:) T. B o - j a r s k i, K. N a z a r - G u t o w s k a, A. N o w o s a d, A. M i c h a l s k a - W a r i a s, J. P i ó r - k o w s k a - F l i e g e r, A. S oś n i c k a, M. S z w a r c z y k, D. F i r k o w s k i (red.), Rozwój nauk penalnych w sześćdziesięcioleciu Wydziału Prawa i Administracji UMCS, Lublin 2009, s I. A n d r e j e w, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1973, s Wyrok SN z dnia 19 października 1977 r., sygn. Rw 303/77, OSNKW 1977, nr 12, poz L. G a r d o c k i, Bójka, op. cit., s A. Z o l l, (w:) A. B a r c z a k - O p l u s t i l i in., Kodeks, op. cit., s Zob. L. G a r d o c k i, ibidem; zob. takŝe np. wyrok SA w Łodzi z dnia 22 lipca 2007 r., sygn. II AKa 3/07, Prok. i Pr. 2008, dodatek Orzecznictwo, nr 5, poz i Prawo 11,

5 A. Nowosad wie skutkiem a zachowaniem danego uczestnika bójki (pobicia) 22, którego to związku nieraz nie sposób ustalić 23. Jednocześnie trzeba dodać, Ŝe kwalifikacja z art i 3 k.k. znajduje zastosowanie takŝe w sytuacji, gdy kwalifikujące następstwo jest skutkiem działań konkretnego uczestnika bójki lub pobicia. Na szerszą analizę zasługują dwie z ostatnich przytoczonych tez. Brak konieczności ustalenia związku przyczynowego między działaniem uczestnika bójki (pobicia) a następstwem z art i 3 k.k. Do przypisania uczestnikowi bójki (pobicia) odpowiedzialności za kwalifikowany przez następstwo typ czynu zabronionego nie jest niezbędne ustalenie związku przyczynowego pomiędzy jego zachowaniem a skutkiem w postaci śmierci lub cięŝkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka. Uczestnik bójki lub pobicia moŝe ponosić surowszą odpowiedzialność za udział w kwalifikowanej przez następstwo bójce (pobiciu) takŝe wtedy, gdy jego osobisty udział nie przyczynił się bezpośrednio do określonego skutku, gdy np. w ogóle w czasie bójki (pobicia) nie miał kontaktu z osobą, którą dotknęło jedno z kwalifikujących następstw, gdy jego udział polegał na uderzeniu innej osoby, gdy był po tej samej stronie co ofiara bójki, gdy w ogóle nikogo nie uderzył w czasie zajścia (tylko wziął w nim udział w inny sposób), gdy znajdował się w czasie zajścia w duŝej odległości od osoby, która doznała skutków decydujących o kwalifikacji, czy nawet nie miał z nią kontaktu wzrokowego (moŝe tak się zdarzyć przy bójkach i pobiciach z udziałem bardzo wielu osób, toczących się na rozległym terenie, przenoszących się z miejsca na miejsce). Pogląd ten dominuje w doktrynie i orzecznictwie na gruncie wszystkich trzech polskich kodeksów karnych. W piśmiennictwie podkreślano, Ŝe do skazania na podstawie przepisu o udziale w bójce lub pobiciu z cięŝkim skutkiem konieczne jest ustalenie: umyślnego udziału w bójce lub pobiciu człowieka oraz związku przyczynowego pomiędzy bójką lub pobiciem a śmiercią lub uszkodzeniem ciała. Nie jest natomiast konieczne ustalenie bezpośredniego związku przyczynowego pomiędzy działaniem danego uczestnika bójki lub pobicia a śmiercią lub uszkodzeniem ciała 24. Bez zna- 22 Zob. np. L. G a r d o c k i, ibidem; A. Z o l l, (w:) A. B a r c z a k - O p l u s t i l i in., Kodeks, op. cit., s. 335; Autor wskazuje na wyrok SA w Łodzi z dnia 21 września 2000 r., sygn. II AKa 35/2000, Prok. i Pr. 2001, dodatek Orzecznictwo, nr 6, poz. 21; zob. takŝe L. T y s z k i e w i c z, (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. O. G ó r n i o k, Warszawa 2006, s. 511, gdzie w związku z opisaną cechą przestępstw z art i 3 k.k. Autor nazywa je w pewnym sensie przestępstwami skutkowymi. 23 I. A n d r e j e w, Polskie, op. cit., s J. N i s e n s o n, M. S i e w i e r s k i, Kodeks karny i prawo o wykroczeniach. Komentarz. Orzecznictwo, Łódź 1949, s. 206, identycznie M. S i e w i e r s k i, (w:) J. B a f i a, K. M i o d u - s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks karny. Komentarz, t. II: Część szczególna, Warszawa 1987, s i Prawo 11, 2011

6 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu czenia jest równieŝ, czy śmierć lub uszkodzenie ciała spowodował jeden z uczestników, czy teŝ były one wynikiem ogółu ciosów zadanych przez wszystkich uczestników 25. Eksponowano, Ŝe indywidualne działanie uczestnika moŝe mieć nawet taki charakter, Ŝe nie moŝna między nim a skutkiem bójki ustalić związku przyczynowego 26 oraz Ŝe nieodzowną przesłanką karalności określonej osoby jest czynne działanie jej w czasie bójki lub pobicia, nie jest natomiast wymogiem karalności stwierdzenie, Ŝe dana osoba w ogóle dotknęła pokrzywdzonego 27. W czasie obowiązywania Kodeksu karnego z 1932 r. Sąd NajwyŜszy podkreślał, Ŝe kwalifikacja na podstawie przepisu o bójce z cięŝkim skutkiem 28 ma zastosowanie do uczestnika bójki, jeśli nie moŝna stwierdzić, iŝ pomiędzy jego działaniem a skutkiem zachodzi związek przyczynowy 29, jeśli związku przyczynowego między działaniem danego uczestnika a skutkiem ustalić się nie da 30, bez potrzeby stwierdzenia indywidualnego, fizycznego przyczynienia się do skutku 31. Jednocześnie zaznaczano, Ŝe kwalifikacja ta ma zastosowanie, gdy dany uczestnik nie działał w zamiarze, by z jego działania lub z działania innego uczestnika, któremu uŝycza czynnej pomocy, wynikł skutek z art. 240 k.k. 32. Sąd nie przypisuje oskarŝonemu 33 ani bezpośredniego zawinienia co do wynikłego skutku, ani zawinienia co do tegoŝ 25 Ibidem. Na gruncie obecnego Kodeksu karnego na aktualność tej tezy wskazała K. D a s z - k i e w i c z, Przestępstwa przeciwko Ŝyciu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s O. C h y b iń s k i, W. G u t e k u n s t, W. Ś w i d a, Prawo karne. Część szczególna, pod red. W. Ś w i d y, PWN 1980, s. 73; Autorzy powołują orzeczenie OSN 1936, poz. 392, czyli wyrok SN z dnia 31 marca 1936 r., sygn. 2 K 2396/35, Zb. O. SN 1936, nr X, nr L. P e i p e r, Komentarz do kodeksu karnego, Kraków 1936, s W Kodeksie karnym z 1932 r. przepis dotyczący bójki i pobicia art. 240 k.k. brzmiał: Kto bierze udział w bójce lub pobiciu człowieka, jeŝeli stąd wynikła śmierć lub uszkodzenie, określone w art. 235 lub 236, podlega karze więzienia do lat Wyrok SN z dnia 5 marca 1934 r., sygn. 2 K 77/34, Zb. O. SN 1934, nr 155; tezę tę przytaczano w doktrynie na gruncie Kodeksu karnego z 1969 r., przy czym w miejsce art. 240 k.k. wstawiano art i 3 k.k.; zob. M. S i e w i e r s k i, (w:) J. B a f i a i in., Kodeks, op. cit., s ZauwaŜyć naleŝy, Ŝe związek przyczynowy między indywidualnym działaniem uczestnika bójki lub pobicia nie wyklucza jednak przyjęcia kwalifikacji z art lub 3 k.k. MoŜe się bowiem zdarzyć, Ŝe skutek był wynikiem sumy urazów doznanych przez pokrzywdzonego w bójce (pobiciu) od wielu uczestników. W takiej sytuacji będzie moŝna przyjąć kwalifikację z art lub 3 k.k. w stosunku do uczestnika, pomiędzy którego indywidualnym działaniem a skutkiem zachodzi jednak związek przyczynowy. 30 Wyrok SN z dnia 3 stycznia 1935 r., sygn. 1 K 1046/34, Zb. O. SN 1935, nr VIII, nr 310; por. takŝe wyrok SN z dnia 5 marca 1934 r., sygn. 2 K 152/34; cyt. za W. M a k o w s k i, Kodeks karny, Komentarz, Warszawa 1937, s Wyrok SN z dnia 15 stycznia 1935 r., sygn. 3 K 1620/34, Zb. O. SN, 1935, nr VIII, nr Wyrok SN z dnia 5 marca 1934 r., sygn. 2 K 77/34, Zb. O. SN 1934, nr Wyrok SN z dnia 3 stycznia 1935 r., sygn. 1 K 1046/34, Zb. O. SN 1935, nr VIII, nr 310; por. takŝe wyrok SN z dnia 5 marca 1934 r., sygn. 2 K 152/34; cyt. za W. M a k o w s k i, Kodeks, op. cit., s i Prawo 11,

7 A. Nowosad skutku w postaci współdziałania z innymi uczestnikami bójki. W wyroku z dnia 31 marca 1936 r. Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe dla bytu przestępstwa z art. 240 k.k. nie jest niezbędne, aby z bezpośredniego indywidualnego działania danego osobnika, przyłączającego się do bójki, wynikły jakiekolwiek skutki 34. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd NajwyŜszy podkreślił, Ŝe uczestnik bójki moŝe nawet nikogo nie uderzyć w czasie zajścia 35. TakŜe w orzeczeniu z dnia 18 listopada 1937 r. Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe czynność udziału w bójce nie jest uwarunkowana zadawaniem razów, wystarcza samo przyłączenie się do bójki w tym zamiarze, chociaŝby z jakichkolwiek powodów, np. z powodu tłoku i oddalenia od strony przeciwnej zadanie ciosów było uniemoŝliwione 36. W wyroku z dnia 28 lipca 1972 r. Sąd NajwyŜszy zauwaŝył, Ŝe jeśli chodzi o moŝliwość zakwalifikowania czynu pozostałych uczestników pobicia z art k.k. w sytuacji, gdy ustalono sprawcę spowodowania cięŝkiego obraŝenia ciała, to w tej materii zarówno doktryna, jak i praktyka orzecznicza sądów polskich zgodnie przyjmują, Ŝe dla bytu przestępstwa określonego w art. 158 k.k. nie jest niezbędne, aby kaŝdy z uczestników bójki lub pobicia zadał pokrzywdzonemu (lub pokrzywdzonym) choćby jeden cios w postaci uderzenia, kopnięcia itp., natomiast wystarczy do wypełnienia bytu tegoŝ przestępstwa inna postać udziału w bójce (pobiciu), tj. świadome połączenie działania jednego ze sprawców z działaniem drugiego człowieka lub większej grupy osób przeciwko innemu człowiekowi lub grupie ludzi, jeśli z bójki (pobicia) wynikną skutki wymienione w tym przepisie, i to niezaleŝnie od tego, czy da się ustalić indywidualnie sprawcę konkretnych skutków (wynikłych z bójki lub pobicia, a mających np. postać wymienionych w art lub 3 k.k.), czy teŝ nie. W tym ostatnim wypadku wszyscy sprawcy pobicia odpowiadają jednakowo, w zaleŝności od skutków wynikłych z ich wspólnego działania, 34 Wyrok SN z dnia 31 marca 1936 r., sygn. 2 K 2396/35, Zb. O. SN 1936, nr X, nr Ibidem; por. takŝe wyrok SN z dnia 27 kwietnia 1937 r., sygn. 1 K 58/37, Zb. O. SN 1937, nr X, nr 292, w którym SN uznał, Ŝe dla zastosowania art. 240 k.k. nie ma potrzeby stwierdzenia indywidualnego fizycznego przyczynienia się do osiągnięcia skutku. 36 Wyrok Izby Karnej SN z dnia 18 listopada 1937 r., sygn. 3 K 1033/37, O.S.P. 1938, rocznik XVII, nr 400. W rozpatrywanej sprawie ustalono, Ŝe w toku waśni jeden z oskarŝonych wystrzelił do przeciwników, ci rzucili się w pogoń za nim i w czasie tej pogoni natrafili na inną osobę, którą pobili, w wyniku czego zmarła. W incydencie, w toku którego człowiek poniósł śmierć, oskarŝony nie brał udziału. Sąd uznał, Ŝe skoro całe zajście stanowiło jedną całość i napięcie namiętności walczących doszło do tego stopnia, Ŝe w bestialski sposób został zamordowany człowiek, to kaŝdy, kto brał udział w tym zajściu i przyczynił się przez to do ostatecznego rezultatu walki, odpowiada z art. 240 k.k., chociaŝby sam urazów, powodujących śmiertelny skutek, nie zadał. Przepis bowiem art. 240 k.k. zagraŝa karą juŝ sam czynny udział w bójce, a niekoniecznie udział w skutkach tej bójki. ToteŜ bez znaczenia jest fakt, Ŝe zabójstwo denata nastąpiło na odcinku, gdzie znajdowali się niektórzy oskarŝeni, wystarcza, Ŝe było ono rezultatem przestępnego nasilenia, które zawinili wszyscy uczestnicy przez przystąpienie do bójki. 82 i Prawo 11, 2011

8 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu w wypadku pierwszym zaś ustalony indywidualnie sprawca odpowiada za konkretny, przez własne działanie spowodowany skutek (np. określony w art lub 148 k.k.), pozostali zaś sprawcy, jako współuczestnicy bójki lub pobicia, odpowiadać będą z tego przepisu prawa materialnego, którego zastosowanie uzasadniać będą skutki faktycznie z ich wspólnego działania wynikłe. W wypadku więc pobicia, jeśli nastąpiło cięŝkie obraŝenie ciała u pokrzywdzonego, wszyscy uczestnicy pobicia odpowiadać będą na podstawie art i 2 k.k., a gdy ustali się sprawcę tego rodzaju skutku, tylko ten odpowiadać będzie na podstawie art. 155 k.k., pozostali zaś w dalszym ciągu na podstawie wspomnianego 2 art. 158 k.k. 38. Podobną tezę sformułował Sąd NajwyŜszy w orzeczeniu z dnia 10 lutego 1977 r., w którym stwierdził, Ŝe dla bytu przestępstwa określonego w art k.k. stopień aktywności poszczególnych uczestników pobicia (czy bójki) jest obojętny (moŝe on mieć znaczenie tylko przy wymiarze kary). Wystarczy świadome połączenie działania jednego ze sprawców z działaniem drugiego człowieka (lub większej grupy osób) przeciwko innemu człowiekowi (lub grupie osób), jeŝeli z pobicia (czy bójki) wynikną skutki wymienione w tym przepisie (tj. śmierć człowieka), a sprawca skutki te powinien był i mógł przewidzieć 39. Interesujący stan faktyczny był przedmiotem rozpatrywanej przez Sąd NajwyŜszy sprawy o sygn. III KR 322/85. Sąd Wojewódzki uznał dwóch oskarŝonych za winnych tego, Ŝe działając wspólnie oraz w porozumieniu i uŝywając niebezpiecznych narzędzi w postaci sztachet, wzięli udział w pobiciu Kazimierza K. i Janusza M. w ten sposób, Ŝe Henryk P. uderzył Kazimierza K., który doznał obraŝeń ciała w postaci: złamania podstawy i sklepienia czaszki, stłuczenia pnia mózgu i krwiaka podoponowego, w następstwie których zmarł, a BłaŜej K. uderzył Janusza M., który doznał otarć naskórka i podbiegnięć krwawych, tj. popełnienia przestępstwa określonego 37 Art. 155 k.k. z 1969 r. przewidywał odpowiedzialność za spowodowanie cięŝkiego uszkodzenia ciała lub cięŝkiego rozstroju zdrowia człowieka. 38 Wyrok SN z dnia 28 lipca 1972 r., sygn. Rw 692/72, OSNKW 1972, nr 11, poz Podobne tezy na gruncie obowiązującego Kodeksu karnego zawiera wyrok SA w Łodzi z dnia 24 września 2004 r., sygn. II AKa 123/04, Prok. i Pr. 2006, dodatek Orzecznictwo, nr 5, poz. 34, w którym Sąd stwierdził, Ŝe dla przypisania oskarŝonemu popełnienia przestępstwa z art k.k. nie jest wcale konieczne, aby oskarŝony zadał pokrzywdzonemu chociaŝby jeden cios w postaci kopnięcia, uderzenia pięścią, narzędziem tępym lub o ostrej krawędzi, albowiem za wystarczające dla bytu tegoŝ przestępstwa uznaje się świadome połączenie działania jednego ze sprawców z działaniami innego człowieka lub grupy osób przeciwko innemu człowiekowi lub grupie ludzi, jeŝeli tylko z pobicia wynikną skutki wskazane w treści przepisu art k.k., to jest powstanie u pokrzywdzonego cięŝki uszczerbek na zdrowiu i to niezaleŝnie od tego, czy da się w sposób indywidualny ustalić sprawcę konkretnych skutków, jakie wynikły z pobicia. 39 Wyrok SN z dnia 10 lutego 1977 r., sygn. II KR 378/76, OSNPG 1977, nr 7, poz. 57. i Prawo 11,

9 A. Nowosad w art k.k. i art. 159 k.k. w zw. z art k.k. z 1969 r. 40. Z opisu czynu wynika, Ŝe w sprawie tej dwóch napastników zaatakowało dwóch pokrzywdzonych, przy czym kaŝdy z agresorów bił jednego z pokrzywdzonych. Do starcia wzajemnego, w innej konfiguracji osobowej nie doszło. Z treści orzeczenia Sądu NajwyŜszego nie wynika, niestety, dlaczego Sąd nie przypisał napastnikowi, który spowodował śmierć pokrzywdzonego, przestępstwa z art k.k., o które był oskarŝony (moŝe skutek nie był objęty umyślnością), niemniej zakwalifikowanie czynów obu oskarŝonych, w tym takŝe oskarŝonego, który nie bił pokrzywdzonego Kazimierza K., z art k.k., wyraźnie wskazuje, Ŝe nie musi występować związek przyczynowy między działaniem określonego uczestnika zajścia a śmiertelnym skutkiem. Objęcie takiego stanu faktycznego przepisem art k.k. ukazuje, jak bardzo jego zakres poszerzył się w porównaniu z interpretacją ściśle związaną z pierwotną ratio legis przepisu. Gdyby przepis o udziale w bójce lub pobiciu miał słuŝyć jedynie pokonaniu trudności dowodowych w ustaleniu działań poszczególnych uczestników zajścia i ich skutków, nie powinien znaleźć zastosowania w opisanej sytuacji, w której przecieŝ role kaŝdego z uczestników są zupełnie jasne 41. Tytułem przykładu z nowszego orzecznictwa dla zilustrowania tezy o odpowiedzialności uczestnika bójki lub pobicia za kwalifikujące następstwo pomimo braku bezpośredniego związku przyczynowego między jego indywidualnym działaniem a skutkiem opisanym w art i 3 k.k. moŝna wskazać choćby wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, który stwierdził, Ŝe w wypadku czynu przewidzianego w art k.k., kwalifikowanego przez skutek, między zachowaniem się indywidualnego sprawcy a śmiercią człowieka moŝe nawet nie istnieć związek przyczynowy, a mimo to zachodzi odpowiedzialność na gruncie tego przepisu, o ile tylko sprawca mógł przewidzieć, Ŝe taki będzie efekt zbiorowego działania. Odpowiedzialność na gruncie art k.k. ponosi równieŝ sprawca, który nie zadał ofierze Ŝadnego ciosu, ale okrzykami zagrzewał uczestników bójki do agresji i zadawania ciosów 42. Sąd Apelacyjny w Krakowie podkreślił z kolei, Ŝe dla bytu przestępstwa pobicia (bójki) z art k.k. nie ma znaczenia, czy kaŝdy z uczestników zadał uderzenia bądź kopnięcia ofiarom, w tym powodujące konkretne obraŝenia ciała albo skutek śmiertelny. Nawiązał on przy tym do dawniejszej interpretacji, w myśl której udziałem w pobiciu jest nie tylko za- 40 Wyrok z dnia 22 października 1985 r., sygn. III KR 322/85, OSNKW 1986, nr 7 8, poz Na temat ratio legis przepisu o udziale w bójce lub pobiciu zob. A. N o w o s a d, Odpowiedzialność za udział w bójce lub pobiciu. Wybrane zagadnienia, (w:) T. B o j a r s k i i in., Rozwój, op. cit., s Wyrok SA w Łodzi z dnia 21 września 2000 r., sygn. II AKa 135/2000, Prok. i Pr. 2001, dodatek Orzecznictwo, nr 6, poz. 21; zob. takŝe wyrok tego samego sądu z dnia 24 września 2004 r., sygn. II AKa 123/04, Prok. i Pr. 2006, dodatek Orzecznictwo, nr 5, poz i Prawo 11, 2011

10 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu dawanie razów innym osobom, ale jest nim kaŝda forma kierowanego wolą udziału w grupie napastniczej, bowiem obecność kaŝdego jej uczestnika zwiększa przewagę napastników i przez to ułatwia im dokonanie pobicia, a wzmaga niebezpieczeństwo nastąpienia skutków w zdrowiu ofiar. Rozmaitość form zachowania, aktywności kaŝdego z uczestników, ich ilość i skutki mają znaczenie dla oznaczenia stopnia winy kaŝdego z nich, ale nie są znamienne dla bytu tego przestępstwa 43. W wyroku z dnia 15 lutego 2007 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach przypisał zaś odpowiedzialność za udział w pobiciu, z następstwem w postaci śmierci pokrzywdzonego, sprawcy, który sam nie bił ofiary, a obserwował jedynie z bliska zajście, mając w kaŝdej chwili w razie potrzeby moŝliwość aktywnego włączenia się do niego 44. Na podstawie przytoczonych poglądów wyraŝonych w piśmiennictwie i orzecznictwie sądowym naleŝy przyjąć, Ŝe nie musi zachodzić bezpośredni związek przyczynowy między działaniem danego uczestnika bójki lub pobicia a skutkiem. Uczestnik bójki lub pobicia moŝe odpowiadać za kwalifikowany przez następstwo udział w bójce lub pobiciu takŝe wtedy, gdy jego osobisty udział nie przyczynił się bezpośrednio do określonego skutku. MoŜliwość zastosowania art lub 3 k.k. do zdarzeń z ustalonym sprawcą kwalifikującego następstwa bójki lub pobicia W orzecznictwie sądowym i doktrynie na gruncie wszystkich trzech polskich kodeksów karnych zdecydowanie dominował pogląd, Ŝe nawet jeśli znany jest indywidualny sprawca śmierci lub cięŝkiego uszczerbku na zdrowiu, niezaleŝnie od kwalifikacji jego czynu, nie wyłącza to odpowiedzialności pozostałych uczestników za udział w bójce lub pobiciu znamiennych cięŝkim następstwem 45. Właściwie jedynym autorem nie podzielającym tej opinii był główny twórca Kodeksu karnego z 1932 r. J. Makarewicz, którego zdaniem, istotnym warunkiem przestępstwa z art. 240 tego kodeksu był brak indywidualnie oznaczonego sprawcy danego skutku 46. Autor ograniczał zastosowanie przepisu o bójce i pobiciu do dwóch sytuacji: gdy skutek przestępny był wynikiem ogółu razów zadanych (bez porozumienia) pokrzywdzonemu albo teŝ gdy niemoŝliwe było ustalenie autora krytycznego ciosu (nawet, jak dodawał 43 Wyrok SA w Krakowie z dnia 1 marca 2001 r., sygn. II AKa 227/00, KZS 2001, nr 4, poz. 25; wyrok, do którego Sąd Apelacyjny nawiązał, był publ. w: KZS 2000, nr 11, poz Zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 15 lutego 2007 r., sygn. II AKa 451/06, KZS 2007, nr 7 8, poz Oczywiście do poniesienia przez uczestników bójki (pobicia) odpowiedzialności za kwalifikowany przez następstwo typ przestępstwa muszą być spełnione takŝe inne warunki, np. z zakresu strony podmiotowej. Dodać w tym miejscu naleŝy, Ŝe uwagi na temat odpowiedzialności karnej uczestnika bójki (pobicia), który jako jedyny doznał decydującego o kwalifikacji skutku, przekraczają ramy niniejszego opracowania. 46 J. M a k a r e w i c z, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s i Prawo 11,

11 A. Nowosad J. Makarewicz, sam sprawca prawdopodobnie tego nie wie) 47. Stwierdzenie związku przyczynowego pomiędzy działaniem indywidualnie oznaczonego sprawcy a skutkiem zdaniem J. Makarewicza wykluczało przyjęcie, Ŝe śmierć lub uszkodzenie ciała wynikło z bójki lub pobicia 48. Nie będą więc, przykładowo, uczestnicy bójki odpowiadali za pchnięcie noŝem, jeŝeli stwierdzić się da, który z uczestników pchnął i śmierć sprowadził 49. Stanowisko J. Makarewicza, ograniczające zastosowanie przepisu o bójce i pobiciu do dwóch wymienionych sytuacji, uznać naleŝy za zdecydowanie odosobnione. Większość przedstawicieli doktryny uwaŝała i uwaŝa bowiem, Ŝe przepis o bójce lub pobiciu z następstwem w postaci śmierci lub cięŝkiego uszczerbku na zdrowiu moŝe być zastosowany takŝe w trzeciej sytuacji, mianowicie wówczas, gdy ustalony jest indywidualny sprawca decydującego o kwalifikacji skutku. Nasuwa się pytanie, jakie jest uzasadnienie surowszej odpowiedzialności za udział w bójce lub pobiciu uczestników zajścia, o których wiadomo, Ŝe to nie oni wywołali kwalifikujący skutek. W czasie obowiązywania Kodeksu karnego z 1932 r. podstawę owej odpowiedzialności opierano na teorii naraŝenia. Przypomnijmy, Ŝe w doktrynie prawa karnego na pewnym etapie wykształciły się dwie teorie rozumienia odpowiedzialności za udział w bójce lub pobiciu. Według teorii presumpcji (Präsumptionstheorie), znaczenie przepisu polegało na tym, Ŝe z udziałem w bójce łączyło się przypuszczenie (domniemanie) spowodowania śmierci lub uszkodzenia ciała 50. Teoria ta wywodziła się z przekonania, Ŝe penalizacja udziału w bójce lub pobiciu uzasadniona jest jedynie potrzebą pokonania trudności dowodowych występujących w ustalaniu przebiegu zajść grupowych. Według teorii naraŝenia (Gefärdungstheorie), istotą udziału w bójce lub pobiciu było sprowadzenie określonego stanu niebezpieczeństwa. Chodziło o karalność udziału w niebezpiecznej bójce, zaś śmierć lub uszkodzenie ciała były jedynie dopuszczalnym środkiem rozpoznania tej niebezpieczności 51. Podstawą do wymierzenia kary był zaś udział w stworzeniu niebezpieczeństwa, które to niebezpieczeństwo powstaje właśnie wskutek szczególnej sytuacji grupowej. W stanowiącym zasadę prawną postanowieniu siedmiu sędziów z dnia 1 czerwca 1935 r. Sąd NajwyŜszy w oparciu o teorię naraŝenia na niebezpieczeństwo, stwierdził, Ŝe ustawodawca w art. 240 k.k. stworzył odrębny, 47 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 544; podobne stanowisko zostało zaprezentowane w powołanych przez cytowanego Autora orzeczeniach Sądu NajwyŜszego z dnia 22 lutego 1933 r., Zb. O. 1933, nr 76, a takŝe z dnia 31 marca 1936 r., Zb. O. 1936, nr S. G l a s e r, Polskie prawo karne w zarysie, Kraków 1933, s Ibidem. 86 i Prawo 11, 2011

12 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu swoisty typ przestępstwa zbiorowego. Podstawą karalności za to przestępstwo jest okoliczność, Ŝe kaŝdy z uczestników, biorąc udział w bójce lub pobiciu, obracał się tym samym w sferze zabronionej, a dla Ŝycia lub zdrowia innych osób niebezpiecznej 52. Istota czynu polega na udziale w bójce lub pobiciu, a nie na zadaniu śmierci lub uszkodzenia ciała w bójce lub pobiciu. Dla przypisania uczestnikom bójki przestępstwa z art. 240 k.k. obojętne jest zatem stwierdzenie, czyje mianowicie działanie sprowadziło w związku bezpośrednim śmierć lub uszkodzenie ciała. Nie moŝe wyłączyć odpowiedzialności z art. 240 k.k. ta okoliczność, Ŝe odnośny uczestnik nie wywołał wyniku przewidzianego w art. 240 k.k. lub Ŝe drugi z uczestników wynik ten wywołał. W tym bowiem typie przestępstwa poszczególne akty uczestników zespalają się w pojęciu jednolitej bójki jako zbiorowego działania i zbiorowego zjawiska niebezpiecznego dla ładu publicznego. Zdaniem Sądu NajwyŜszego, w sytuacji, gdy jednemu z uczestników bójki lub pobicia udowodniono spowodowanie śmierci lub uszkodzenia ciała, pozostali uczestnicy odpowiadaliby z art. 240 k.k. jako ci, którzy przez sam udział w niebezpiecznym działaniu, jakim była zbiorowa bójka, pośrednio przyczynili się do jej wyniku 53 (wszystkie podkreślenia w tekście autora). Ta linia orzecznicza była kontynuowana. Sąd NajwyŜszy uznawał, Ŝe przepis art. 240 k. k. stanowi delikt samoistny, polegający na samym fakcie udziału w bójce, której natęŝenie było tak silne, Ŝe doszło w toku niej do uszkodzeń ciała w przepisie tym określonych. W wyroku z dnia 20 sierpnia 1946 r. Sąd ten podkreślił, Ŝe mylne jest załoŝenie, iŝ przepis art. 240 k.k. ma znaczenie tylko posiłkowe i stosuje się go jedynie w tych wypadkach, gdy nie da się ustalić, który z uczestników bójki zadał uszkodzenia ciała w przepisie tym wymienione 54. W innym wyroku Sąd NajwyŜszy uznał, Ŝe konstrukcja prawna art. 240 k.k. nie jest spowodowana wyłącznie względami technicznymi, tzn. dąŝnością do ukarania sprawców wtedy, gdy ze względów na okoliczności faktyczne nie moŝna ustalić indywidualnego sprawcy zabójstwa. Dlatego teŝ kaŝdy uczestnik bójki, bez względu na to, czy sprawca skutku śmiertelnego jest znany, podlega karze z mocy art. 240 k.k., gdyŝ działaniem swym ułatwił spowodowanie owego skutku 55. W postanowieniu z dnia 14 października 1966 r. Sąd NajwyŜszy podkreślił, Ŝe w razie nieustalenia bezpośredniego sprawcy skutku określonego w art. 240 k.k., podstawą odpowiedzialności i przesłanką decydującą o stopniu winy danego uczestnika bójki lub pobicia jest nie to, Ŝe równieŝ i on swoim bezpośrednim działaniem mógł spowodować skutek określony w tym 52 Postanowienie składu 7 sędziów Izby Karnej SN z dnia 1 czerwca 1935 r., sygn. 3 K 755/35, Zb. O. SN 1935, nr X, nr Ibidem. 54 Wyrok SN z dnia 20 sierpnia 1946 r., sygn. K 794/46, Zb. O. SN 1947, nr Wyrok SN z dnia 8 kwietnia 1952 r., sygn. IV K 22/51, Zb. O. SN 1952, nr 66. i Prawo 11,

13 A. Nowosad przepisie, lecz to, Ŝe swoim udziałem w bójce co najmniej z winy nieumyślnej przyczynił się do powstania skutku określonego w art. 240 k.k., którego bezpośrednim sprawcą jest inny nieustalony uczestnik bójki lub pobicia 56. Oczywiście, uznawano takŝe, Ŝe konstrukcja art. 240 k.k. obejmowała sytuacje, gdy określony cięŝki skutek spowodowany był przez jednego uczestnika bójki, który nie został ustalony. W wyroku z dnia 2 grudnia 1935 r. Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe w świetle art. 240 k.k. jest obojętne, czy skutek z art. 236 k.k. nastąpił w wyniku ogółu uszkodzeń, czy w wyniku jednego tylko uszkodzenia, którego sprawca jest niewiadomy 57, zaś w wyroku z dnia 27 listopada 1956 r. Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe art. 240 k.k. stosuje się do uczestników bójki lub pobicia, jeśli w ich wyniku nastąpiła śmierć człowieka lub cięŝkie uszkodzenie ciała określone w art lub k.k., bez względu na to, czy został ustalony sprawca śmierci lub wymienionych uszkodzeń ciała 58. Stanowisko dopuszczające zastosowanie art. 240 k.k. do bójek i pobić z ustalonym sprawcą skutku podzielali: J. Jamontt i E. Rapaport, S. Glaser i A. Mogilnicki, L. Peiper 59, a takŝe Z. Kubec. Ostatni z wymienionych Autorów uwaŝał, Ŝe stwierdzenie związku przyczynowego między działaniem indywidualnie oznaczonego sprawcy a powstałym skutkiem nie wyklucza przyjęcia, Ŝe skutek ten jest następstwem bójki lub pobicia jako całości i Ŝe pozostali uczestnicy bójki (pobicia) przyczynili się do jego powstania. Bójka lub pobicie, stanowiące gwałtowne działanie kilku osób, stworzyły bowiem warunki, umoŝliwiające lub ułatwiające powstanie opisanego w art. 240 k.k. skutku, który bez tego zbiorowego działania moŝe w ogóle by nie nastąpił 60. JeŜeli chodzi o odpowiedzialność karną ustalonego sprawcy cięŝkiego skutku, na gruncie Kodeksu karnego z 1932 r., w doktrynie nie budziło wątpliwości, Ŝe sprawca, który w bójce lub pobiciu spowodował śmierć lub uszkodzenie ciała, powinien odpowiadać za popełnienie takiego przestępstwa, jakiego się dopuścił 61. Jak słusznie, za S. Śliwińskim, wskazuje Z. Kubec, nie ma Ŝadnego powodu, by traktować bójkę jako uprzywilejowane (dlaczego?) zabójstwo lub umyślne cięŝkie uszkodzenie ciała. Sprawca nie powinien być premiowany i ponosić łagodniejszej odpowiedzialności na pod- 56 Postanowienie z dnia 14 października 1966 r., sygn. RW 849/66, OSNKW 1967, nr 1, poz Wyrok SN z dnia 2 grudnia 1935 r., sygn. 3 K 1297/35, Zb. O. SN 1936, nr VI, nr Wyrok SN z dnia 27 listopada 1956 r., sygn. II K 516/56, OSN 1957, nr IV, poz J. J a m o n t t, E. S. R a p p a p o r t, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1932, pod komentarzem do art. 240; S. G l a s e r, A. M o g i l n i c k i, Kodeks karny z komentarzem, Kraków 1934, s. 776; cyt. za Z. K u b e c, B. H o ł y s t, Bójka, op. cit., s. 30; L. P e i p e r, Komentarz, op. cit., s Z. K u b e c, Glosa do wyroku SN z dnia 13 stycznia 1959 r., sygn. I K 866/58, OSPiKA, nr 9, 1959, s Ten sam pogląd Autor wyraził takŝe w: Z. K u b e c, B. H o ł y s t, Bójka, op. cit., s. 31; zob. równieŝ Z. K u b e c, Bójka, Nowe Prawo, nr 7 8, 1957, s. 115 i Z. K u b e c, (w:) Z. K u b e c, B. H o ł y s t, ibidem, s i Prawo 11, 2011

14 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu stawie przepisu o udziale w bójce i pobiciu tylko dlatego, Ŝe zabójstwo lub uszkodzenie ciała nastąpiło w czasie zbiorowego zajścia 62. TakŜe inni autorzy podkreślali, Ŝe odpowiedzialność za bójkę istnieje w stosunku do wszystkich uczestników bójki bez względu na to, którzy z nich istotnie swoim czynem spowodowali śmierć jednego z uczestników bójki. Ustawa bowiem formułuje przestępstwo, kładąc nacisk na branie udziału. Gdyby było inaczej, przepis brzmiałby: Kto w bójce zabija człowieka 63. Pod rządem Kodeksu karnego z 1969 r. zarówno w orzecznictwie, jak i doktrynie zdecydowanie uznawano, Ŝe odpowiedzialności uczestników bójki lub pobicia z art i 3 k.k. nie wyklucza fakt ustalenia, Ŝe śmierć lub cięŝkie uszkodzenie ciała człowieka jest spowodowane przez określonego uczestnika bójki (pobicia) 64. Stwierdzenie, Ŝe śmierć lub cięŝkie uszkodzenie ciała człowieka jest skutkiem działania określonego uczestnika bójki daje podstawę do odpowiedzialności indywidualnej danego uczestnika bójki za spowodowanie skutku 65, natomiast pozostałe osoby biorące udział w bójce (pobiciu) mogą odpowiadać z art lub 3 k.k., pod warunkiem, Ŝe wspomniane wyŝej skutki mogą być równieŝ uznane za następstwa bójki (pobicia) jako całości 66. I. Andrejew jako przykład takiej sytuacji wskazywał zajście, gdy śmierć wynikła wskutek ciosu zadanego noŝem, którym w bójce posługiwała się konkretna osoba 67 lub gdy w toku bójki niebezpiecznej jeden z uczestników uderzył drugiego kłonicą w głowę i zabił go (art. 148 k.k.). Pozostali uczestnicy odpowiadają na podstawie art k.k., zaś jeśli skutkiem ciosu czy uderzenia nie była śmierć, lecz cięŝkie uszkodzenie ciała na podstawie art k.k. 68. Bardzo stanowczo przedstawił to zagadnienie J. Śliwowski, który skonstatował, Ŝe biorący udział w bójce lub pobiciu sam nie powoduje nigdy skutków, będących znamionami tej kwalifikacji (art i 3 k.k.), a przynajmniej za nie nie odpowiada. Gdyby bowiem odpowiadał, odpowiedzialność jego polegałaby na postawieniu mu zarzutu i na ewentualnym skazaniu za cięŝkie uszkodzenie ciała, cięŝki rozstrój zdrowia lub za zabójstwo. Odpowiedzialność z art i 3 k.k. dotyczy tylko tych, którzy nie spowodowali powyŝszych skutków lub którym taki zarzut (z braku dowodów) nie został 62 Por. S. Ś l i w iń s k i, Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946, s. 218 i 285, a takŝe Z. K u b e c, (w:) Z. K u b e c, B. H o ł y s t, Bójka, op. cit., s. 29. Zob. takŝe L. P e i p e r, Komentarz, op. cit., s. 486, gdzie Autor powołuje orzeczenia o sygn. O 52/33 i 96/33; por. teŝ S. G l a s e r, Polskie, op. cit., s O. C h y b iń s k i, W. G u t e k u n s t, W. Ś w i d a, Prawo, op. cit., s L. G a r d o c k i, Bójka, op. cit., s I. A n d r e j e w, Polskie, op. cit., s L. G a r d o c k i, ibidem. 67 I. A n d r e j e w, ibidem. 68 Ibidem, s i Prawo 11,

15 A. Nowosad postawiony lub udowodniony 69. Ci uczestnicy odpowiadają właśnie za to, iŝ swoim postępowaniem stworzyli warunki, w których moŝliwe stały się określone skutki. To właśnie jest istotą ich przestępczego zachowania się. Stąd wyeliminować trzeba wszelkie zastrzeŝenia, które dawniej dawały się słyszeć na gruncie art. 240 k.k. z 1932 r. o jak gdyby solidarnej odpowiedzialności karnej uczestników bójki lub pobicia. Było to nieporozumienie. KaŜdy odpowiada za swój własny udział, a wynikiem sytuacyjności zajścia jest to, iŝ wspólne działanie wszystkich tworzy szczególnie korzystne warunki dla charakteru zajścia i jego skutków 70. W. Wolter akcentował natomiast to, Ŝe odpowiedzialność za udział w bójce lub pobiciu ma charakter odpowiedzialności zbiorowej. Czym innym jest jednak indywidualna (samodzielna) odpowiedzialność uczestnika bójki za konkretne zachowanie się w stosunku do innej konkretnej osoby, która nie jest pochłaniana przez odpowiedzialność za udział w bójce czy pobiciu. MoŜliwa jest w takiej sytuacji odpowiedzialność na podstawie zbiegających się przepisów za przestępstwo udziału w bójce czy pobiciu oraz za zabójstwo czy spowodowanie cięŝkiego uszkodzenia ciała lub cięŝkiego rozstroju zdrowia, a nawet innego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Autor dopuszczał takŝe zbieg przepisu art lub 3 k.k. z przepisem przewidującym odpowiedzialność za spowodowanie cięŝkiego uszkodzenia ciała lub cięŝkiego rozstroju zdrowia, jeŝeli poszkodowane są róŝne osoby 71. T. Bojarski wyraził pogląd, Ŝe w przypadku, gdy moŝliwe jest ustalenie w bójce powiązania przyczynowego między zachowaniem konkretnego uczestnika bójki a śmiercią lub uszkodzeniami ciała, sprawca nie będzie odpowiadał z art lub 3 k.k., lecz na podstawie przepisu o zabójstwie lub spowodowaniu cięŝkiego uszkodzenia ciała, przy załoŝeniu jednak, Ŝe względem tego skutku zachodzi po stronie sprawcy umyślność 72. W doktrynie podkreślano nadto, Ŝe art. 158 k.k. przewiduje odpowiedzialność tylko za udział w bójce lub pobiciu, z których wynikła śmierć, cięŝkie uszkodzenie ciała człowieka lub naraŝenie na te skutki, a nie za spowodowanie śmierci lub uszkodzenia ciała w bójce lub pobiciu. Jeśli zostanie dowiedzione uczestnikowi spowodowanie wymienionych skutków to odpowie on według przepisów o zbiegu ustaw na podstawie art. 148 k.k. lub 155 k.k. z 1969 r., zaś inni uczestnicy bójki poniosą odpowiedzialność na podstawie art. 158 k.k. Okoliczność, Ŝe uczestnik bójki, który własnym czynem zadał 69 Wydaje się, Ŝe teza Autora nie dotyczy sytuacji, gdy w tej samej bójce lub pobiciu oprócz osoby pokrzywdzonej przez danego sprawcę ktoś inny dozna cięŝkiego uszkodzenia ciała lub poniesie śmierć. W takim przypadku sprawca poniesie odpowiedzialność zarówno za spowodowany przez siebie cięŝki skutek, jak i z art lub 3 k.k. 70 J. Ś l i w o w s k i, Prawo karne, Warszawa 1979, s W. W o l t e r, (w:) I. A n d r e j e w, W. Ś w i d a, W. W o l t e r, Kodeks, op. cit., s T. B o j a r s k i, Odmiany podstawowych typów przestępstw w polskim prawie karnym, Warszawa 1982, s i Prawo 11, 2011

16 Związek przyczynowy w kwalifikowanej bójce lub pobiciu śmierć lub cięŝkie uszkodzenie ciała, jest znany, nie wyłącza odpowiedzialności pozostałych uczestników na podstawie art. 158 k.k. 73. Pogląd o moŝliwości zastosowania przepisów art i 3 k.k. do zdarzeń z ustalonym sprawcą kwalifikującego skutku oraz o omówionych podstawach odpowiedzialności karnej wszystkich uczestników takiego zajścia dominował równieŝ w orzecznictwie sądowym. W wyroku z dnia 12 listopada 1981 r. Sąd NajwyŜszy zauwaŝył, Ŝe przepis art. 158 k.k. kwalifikowany skutkiem w postaci cięŝkiego uszkodzenia ciała lub cięŝkiego rozstroju zdrowia człowieka ( 2), względnie następstwem w postaci śmierci człowieka ( 3), ma zastosowanie do kaŝdego uczestnika zajścia tylko wtedy, gdy nie moŝna ustalić, kto z biorących udział w bójce lub pobiciu wywołał ten skutek. W przypadku ustalenia takiego sprawcy, on ponosi indywidualną odpowiedzialność za skutek będący następstwem kwalifikującym udział w bójce czy pobiciu, a pozostali jego uczestnicy ponoszą odpowiedzialność za typ kwalifikowany umyślnego udziału w bójce lub pobiciu, jeŝeli mogli przewidzieć następstwo w postaci cięŝkiego uszkodzenia ciała lub cięŝkiego rozstroju zdrowia albo spowodowania śmierci człowieka 74. W wyroku z dnia 20 kwietnia 1989 r. Sąd NajwyŜszy podkreślił, Ŝe art k.k. przewiduje udział w bójce lub pobiciu, z których wynikła śmierć i kwalifikacja z tego przepisu ma zastosowanie do tego uczestnika bójki, co do którego nie moŝna stwierdzić, iŝ pomiędzy jego działaniem a wynikami przewidzianymi w tym przepisie zachodzi związek przyczynowy oraz Ŝe dany uczestnik nie działał w zamiarze, by z jego działania wynikł skutek, o którym mowa w powołanym przepisie prawa 75. W świetle aktualnie obowiązującego Kodeksu karnego z aprobatą do powołanego wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 12 listopada 1981 r. odniósł się A. Zoll, dodając, Ŝe ustalony sprawca skutku kwalifikowanego odpowiadać będzie za czyn kwalifikowany kumulatywnie (np. art k.k. w zw. z art k.k.) 76. Ostatni z wymienionych autorów uznał takŝe, Ŝe w przypadku, gdy ustalony uczestnik bójki spowodował umyślnie cięŝki uszczerbek na zdrowiu lub śmierć człowieka, jego czyn naleŝy zakwalifikować z art k.k. lub 148 1, 2 lub 3 k.k. w zbiegu z art k.k. 77. Uwagi te moŝna uzupełnić stwierdzeniem, Ŝe jeŝeli w wyniku bójki takŝe inne osoby (oprócz ofiary ustalonego sprawcy) poniosły śmierć lub cięŝkie uszkodzenie ciała, to 73 J. B a f i a, K. M i o d u s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks, op. cit., s. 113; zob. takŝe J. B a f i a, Polskie prawo karne, Warszawa 1989, s Wyrok SN z dnia 12 listopada 1981 r., sygn. II KR 289/81, OSNPG 1982, nr 6, poz. 80; zob. takŝe wyrok SN z dnia 15 lutego 1985 r., sygn. III KR 24/85, LEX nr Wyrok SN z dnia 20 kwietnia 1989 r., sygn. II KR 60/89, OSNPG 1990, nr 10, poz A. Z o l l, (w:) A. B a r c z a k - O p l u s t i l i in., Kodeks, op. cit., s Ibidem, s i Prawo 11,

17 A. Nowosad w kwalifikacji kumulatywnej takiego czynu mógłby występować art lub 3 k.k. Według A. Marka, jeŝeli śmierć lub cięŝki uszczerbek na zdrowiu człowieka jest bezpośrednim rezultatem dającego się wyodrębnić zamierzonego czynu jednego z uczestników bójki lub pobicia, to uczestnik ten poniesie odpowiedzialność za umyślne spowodowanie tego skutku (art k.k. lub art k.k.), niezaleŝnie od odpowiedzialności pozostałych uczestników na podstawie art lub 3 k.k. 78. B. Michalski, powołując się na wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 27 listopada 1956 r., stwierdził, Ŝe przepisy art i 3 k.k. stosuje się do uczestników bójki lub pobicia, jeśli w ich wyniku nastąpiła śmierć człowieka lub cięŝki uszczerbek na zdrowiu, bez względu na to, czy został ustalony sprawca śmierci lub wymienionych uszkodzeń ciała 79. W ocenie zaś M. Szwarczyka stwierdzenie, Ŝe pomiędzy zachowaniem sprawcy polegającym na udziale w bójce lub pobiciu a cięŝkim uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią człowieka zachodzi związek przyczynowy, będzie skutkowało jego surowszą odpowiedzialnością, o ile sprawca nie miał zamiaru ich wywołania. Gdyby bowiem istniała moŝliwość ustalenia, Ŝe któryś ze sprawców, uczestnicząc w bójce lub pobiciu, działał z zamiarem wywołania skutku śmiertelnego lub uszczerbku na zdrowiu, poniósłby odpowiedzialność za umyślne spowodowanie takiego skutku, tj. z art lub art k.k. 80. Podkreślić naleŝy, Ŝe przytoczone tezy nie odnoszą się, rzecz jasna, do spowodowania skutku w postaci śmierci lub cięŝkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka w wyniku ekscesu jednego z uczestników bójki lub pobicia bądź czynu niepozostającego w wyraźnym związku z zajściem zbiorowym. JuŜ na gruncie Kodeksu karnego z 1932 r. zaznaczano, Ŝe konstrukcja art. 240 k.k. obejmuje tylko te zdarzenia, kiedy do czynu danej osoby, powodującego określony w tym przepisie skutek, doszło w czasie i w ramach bójki (pobicia). W doktrynie i orzecznictwie podkreślano, Ŝe jeśli bójka (pobicie) jako akcja zbiorowa skończyła się, a jeden z uczestników na własną rękę popełni czyn sprowadzający śmierć itp., inni uczestnicy nie odpowiadają za przestępstwo z art. 240 k.k A. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2010, s. 391; Autor powołuje wyrok SA w Łodzi z dnia 24 sierpnia 1999 r., sygn. II AKa 121/99, Biul. Prok. Apel. 1999, nr B. M i c h a l s k i, (w:) A. Wą s e k (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów , t. I, Warszawa 2006, s Powołane przez Autora orzeczenie to wyrok SN z dnia 27 listopada 1956 r., sygn. II K 516/56, OSN 1957, nr IV, poz M. S z w a r c z y k, (w:) T. B o j a r s k i, A. M i c h a l s k a - W a r i a s, J. P i ó r k o w s k a - F l i e g e r, M. S z w a r c z y k, pod red. T. B o j a r s k i e g o, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2008, s J. M a k a r e w i c z, Kodeks, op. cit., s. 544; Autor powołał orzeczenie z dnia 22 stycznia 1936 r., Zb. O. 1936, nr i Prawo 11, 2011