MARIOLOGIA CZWARTEJ EWANGELII

Transkrypt

1 Sergiusz Bułgakow MARIOLOGIA CZWARTEJ EWANGELII W stosunku do Matki Bożej w czwartej Ewangelii szczególnie jasno uwidaczniają się zasadnicze cechy relacji św. Jana, gdyż przy braku powtórzeń tych faktów, które zostały przedstawione przez innych ewangelistów, zaznacza się celowość tego, co przekazuje nam Jan. Jego przekaz nosi charakter intymności, wypływającej ze szczególnego związku między umiłowanym uczniem i Matką Bożą, a także z symbolicznej wieloznaczności, połączonej z wyjątkową zwięzłością, podkreślającą ważność opowieści. Mówiąc ściśle, cały materiał mariologiczny czwartej Ewangelii wyczerpuje się w dwóch opowiadaniach: o cudzie w Kanie Galilejskiej oraz o obecności Matki Bożej przy krzyżu (do tego należy jeszcze dodać wspomnienie, także jedyne w swoim rodzaju, o obecności Maryi wśród uczniów towarzyszących Chrystusowi w Kafarnaum 2, 12). Jednakże ten jakże zwięzły materiał posiada wyjątkowe znaczenie mariologiczne i eklezjologiczne. Cud w Kanie jest pierwszym z cudów Chrystusa, początkiem znaków (archèn tón semeion), i winniśmy zrozumieć go właśnie w tym sensie nie tylko jako pierwszy, ale i jako początek, mający tym samym cechy ogólne dla wszystkich cudów. W nim Chrystus objawia siebie światu: Pokazał chwałę swoją efanérosen tèn dóksas, czego nie powiedziano o żadnym z innych znaków, poza ostatnim wskrzeszeniem Łazarza: choroba ta nie zmierza ku śmierci, ale ku chwale Bożej, aby dzięki niej Syn Boży został otoczony chwałą (J 11, 4). Ale tutaj jest mowa nie o okazaniu chwały, lecz tylko o uwielbieniu, co nie jest oczywiście tym samym. Egzegeci zatrzymują się zwykle nad stroną fizyczną tego cudu, który jednak przede wszystkim ma znaczenie symboliczne. Cud ten został opowiedziany jedynie przez czwartego ewangelistę, podczas gdy pozostali trzej w ogóle nie zajmują się motywem wesela (jeżeli nie brać pod uwagę przypowieści o dwunastu pannach). Tutaj natomiast, bez żadnych szczególnych objaśnień, podkreśla się obecność Matki Jezusa: odbyło się wesele ( ) była tam Matka Jezusa. (2, 1). Nawet zaproszenie Chrystusa i Jego uczniów odniesione jest do obecności Maryi: 101

2 Zaproszono na to wesele także Jezusa i Jego uczniów. Obecność Maryi jest w tym zdarzeniu decydująca: to Ona zwraca się najpierw do Syna, a potem do służących, którzy wypełniają Jej wolę, podobnie jak sam Jezus. Przede wszystkim przyciąga uwagę sposób, w jaki Jezus odniósł się do Matki: Niewiasto. Słowo to zostało powtórzone na krzyżu i jest przekazanym nam zwrotem Jezusa do Maryi. Już samo to słowo przenosi naszą myśl od zewnętrznego zdarzenia skromnego i nawet ubogiego wiejskiego wesela do wewnętrznego dokonania. Ten zwrot, jakby bezosobowe odniesienie się Syna do Matki, w samej rzeczy przenosi je do wyższej rzeczywistości, nadając sens mariologiczny i sofiologiczny. Człowieczeństwo wychodzi z rąk Stwórcy w podwójnej postaci: jako zasada męska i żeńska, jako mąż i żona. Taka jest pełnia człowieczeństwa, mająca swój fundament w diadzie Syna i Ducha Świętego. Chrystus Bóg-Człowiek jest zasadę męską, jednakże jest zrodzony z Niewiasty zgodnie z Bożym proroctwem wypowiedzianym w raju. Maryja jest tą Niewiastą, o której powiedziano w Raju, że Jej potomstwo zetrze głowę węża. Niewiasta, która swoją obecnością uświęciła wesele w Kanie, jest Kościołem Chrystusa, który świętuje swoje duchowe wesele z Chrystusem-Oblubieńcem (zgodnie z nazwą nadaną Chrystusowi przez Jana Chrzciciela J 3, 29). Odpowiada temu również język Apokalipsy, mówiącej o weselu Baranka jego wieczerzy weselnej (Ap 19, 9) i Jego Niewieście (21, 9). W ten sposób całe zdarzenie nabiera znaczenia obrazu Kościoła, Jego znaku. Zdarzenie to ukazuje również wymiar eucharystyczny, gdyż przemiana wody w wino, a przy tym wino lepsze niż wcześniej (to jest w Starym Testamencie) podane, jest przemianą eucharystyczną. W teologii eucharystii, zwłaszcza katolickiej, a pod jej wpływem także w prawosławnej, uwaga egzegetów skoncentrowana jest na fizycznej przemianie substancji, bez zmiany akcydensów, pod postacią. Na tym zatrzymują swoją uwagę egzegeci cudu w Kanie. Ale jak w Eucharystii nie należy widzieć przemiany fizycznej, lecz metafizyczną, tak i w Kanie miała miejsce przemiana jako obraz Eucharystii. Ten właśnie eklezjologiczny charakter pierwszego cudu, w ogólnym jego znaczeniu, czyni go początkiem znaków, w których Jezus okazał swoją chwałę. Chwała odnosi się do dokonanej pełni, której towarzyszy Jego Bogoczłowiecze objawienie sofijności całego stworzenia w Jego człowieczeństwie. 102

3 Wychodząc z tego ogólnego rozumienia, należy tłumaczyć poszczególne jego cechy. Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na początkową odpowiedź Jezusa, która wydaje się być odmową: Jeszcze nie nadeszła moja godzina. Ale wiemy, co znaczą słowa moja godzina w języku ewangelisty Jana: odnoszą się one do zbliżających się cierpień, gdy dokona się także ofiara eucharystyczna. Czas cierpień nie nadszedł jeszcze w pełni, ale już się przybliżył jako początek znaków. W tym sensie potwierdza to znaczenie także Matka Boża, która, jakby wbrew bezpośredniemu sensowi odpowiedzi będącej odmową, wzywa służących, aby czynili to, co On powie, a polecenia te odnoszą się do dopełnienia uczty eucharystycznej. Gospodarz wesela wzywa zaś oblubieńca do zaświadczenia dokonanej przemiany. Konkretne obrazy uczty weselnej zlewają się i stają jasne w stosunku do mistycznej treści zdarzenia. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj bezpośredni udział Matki Bożej w Eucharystii, co odpowiada też kościelnemu jej dopełnieniu. W obrazie uczty weselnej mamy także zawarty obraz Kościoła w całej jego pełni: Matka Boża, apostołowie, goście weselni, gospodarz wesela, sami nowożeńcy, słudzy i zaproszeni, zebrani wokół Chrystusa, który dokonuje tajemniczej przemiany wody w wino. Matka Boża jest Orędowniczką za ludzi i Orędowniczką przed Chrystusem. Szczególne zaznaczenie obecności Maryi na weselu staje się więc zrozumiałe jako wizerunek samego wcielenia: I była tam Matka Jezusa (2, 1), jakby nawet nie wezwana, jak Jezus i Jego uczniowie, ale uczestnicząca w nim od początku. Tutaj należy dojrzeć i wcielenie, i poczęcie dziewicze, i narodzenie Chrystusa, i całą Jej posługę w Kościele. Przy braku opowieści o narodzeniu i dzieciństwie Chrystusa, Jej pierwsze pojawienie się w czwartej Ewangelii związane jest z tą symboliką Kościoła. Ten eklezjologiczny sens opowieści zamyka jakby historyczna wzmianka o Maryi i Jej obecności przy Chrystusie: Następnie On, Jego Matka, bracia i uczniowie Jego udali się do Kafarnaum, gdzie pozostali kilka dni (2, 12). Inni ewangeliści w ogóle nie wspominają o tym, że Matka i bracia towarzyszyli Jezusowi. Można nawet z tekstu Mt 12, wywnioskować, że Maryja nie towarzyszyła Jezusowi, gdyż Chrystus jakby wyrzeka się związków krwi dla pokrewieństwa duchowego. W tym przeciwstawieniu można jeszcze zobaczyć dodatkowe potwierdzenie eklezjologicznej egzegezy tekstu (J 2, 11). Na uwagę zasługuje jeszcze jedna cecha tej opowieści: w jaki sposób to 103

4 wszystko, co zaszło między Chrystusem i Jego Matką na weselu w Kanie, stało się znane ewangeliście? Oczywiście, można dopuścić, że wraz z innymi apostołami był on nie tylko świadkiem zdarzenia, ale także słyszał rozmowę Chrystusa z Matką (chociaż nie ma na to bezpośredniego potwierdzenia, zwłaszcza wobec braku tej opowieści u innych ewangelistów). Czyż nie jest prawdopodobne, że Jan dowiedział się o tym bezpośrednio od Matki Bożej, co tłumaczy maryjny charakter czwartej Ewangelii? Cud w Kanie należy do tradycji maryjnej, która w naturalny sposób wynikała ze wspólnoty Maryi z Janem. Oczywiście, możliwe jest, że zdarzenie to zostało opowiedziane Janowi bezpośrednio przez samego Jezusa, chociaż fakt ten nie wyklucza tradycji idącej od Bogurodzicy. Drugie i zarazem ostatnie wspomnienie dotyczy obecności Maryi przy krzyżu. Inni ewangeliści wymieniając niewiasty obecne pod krzyżem lub w jego pobliżu nie wspominają o Matce Bożej. Jest rzeczą charakterystyczną, że wspomnienie to występuje tylko u Jana, w jego maryjnej Ewangelii. Imię Maryi wymienione jest wśród innych siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena (19, 25). Pierwsza została wymieniona matka synów Zebedeuszowych, a więc matka Jana Ewangelisty, przy tym siostra Matki Jezusa (Jan był krewnym Matki Bożej). Przeto pod krzyżem stała razem z Janem jego własna matka. Tym bardziej znaczące są słowa Chrystusa, oddające go Swojej Matce, jakby w nowym duchowym zrodzeniu, włączenie do Kościoła. Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: «Niewiasto, oto syn Twój». Następnie rzekł do ucznia: «Oto Matka twoja». I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie eis tà idea (19, 25-27). Pierwsze i bezpośrednie znaczenie tej opowieści odnosi się do osobistej miłości i troski o Matkę, którą Jezus poleca synowskiej opiece umiłowanego ucznia i tym wywyższa go ponad wszystkich innych apostołów, nie wyłączając księcia apostołów, którzy nie są przy tym obecni. Już w tym tkwi nie tyle połączenie macierzyństwa dwóch matek, Maryi i Salome, co ich przeciwstawienie i rozdzielenie. Zostaje ono milcząco przedłożone Matce przyrodniej i przez Nią przyjęte. Ona także po śmierci Chrystusa pozostaje Jemu wierna, patrząc z dala (por. Mt 27, 55). Chrystus zwraca się do Maryi jako do swojej Matki. Jednakże sposób zwrócenia się jest szczególny jest to owo Niewiasto, które zostało już 104

5 wypowiedziane na weselu w Kanie. Należy zrozumieć całą głębię zwrotu Niewiasto, oznacza on bowiem Kościół, Bogurodzicę jako serce i centrum Kościoła, jego osobową zasadę. Maryja jest Matką, której zostaje kościelnie oddany jako syn umiłowany uczeń. Słowa Jezusa wryły się w pamięć Matki i tego syna, stanowiąc rdzeń maryjnej Ewangelii. Tych kilka słów oznacza poświęcenie Maryi w godności Kościoła, poprzez tajemnicze przyzwanie Ducha Świętego, który początkowo zstąpił na Nią w zwiastowaniu jako na Matkę Boga, a teraz spełnia tajemnicę Jej Bożego macierzyństwa. Oddanie Jana Bogurodzicy jako syna odnosi się przede wszystkim osobiście do umiłowanego ucznia jako do pierwszego w miłości Chrystusowej, ale rozprzestrzenia się zarazem na wszystkich tych, którzy miłują Chrystusa i wierzą w Niego. Sama lakoniczność słów i ich głębia pozwalają poznać pokorę i wielkie milczenie Maryi. Maryja milczy pod krzyżem, nie odpowiada na słowa Syna. Ale to milczenie jest wyraźniejsze, silniejsze i bardziej treściwe aniżeli wszelkie słowa, gdyż wyraża ono rzecz najważniejszą: Maryja, Matka Chrystusa, staje się Matką Kościoła. Jako taka jest obecna także podczas powszechnego ukościelnienia, podczas Pięćdziesiątnicy, i znajduje się wśród uczniów (jedyne wspomnienie o Maryi w Dziejach Apostolskich: 1, 14). Na myśl przychodzą wszystkie eklezjologiczne obrazy Niewiasty i kobiety w Apokalipsie. Wszystkie one współdźwięczą z tym ewangelicznym opisem. Zawarte są w nim obrazy Niewiasty obleczonej w słońce (Ap 12, 1), Kościoła wojującego i Niewiasty, która przygotowała się do wesela Baranka (19, 7), z końcowym obrazem Oblubienicy Baranka (21, 9). Owe dwa teksty wyczerpują całą treść mariologiczną czwartej Ewangelii. Ale teksty te są niezwykle ważne. Tłum. ks. Henryk Paprocki