LAS-HUTA-DWÓR Fortuna rodu Bocheńskich Ruda Maleniecka, I poł. XIX wieku

Transkrypt

1 LAS-HUTA-DWÓR Fortuna rodu Bocheńskich Ruda Maleniecka, I poł. XIX wieku

2 Gubernia radomska ( ) Organizacja: 8 powiatów i 19 okręgów, w tym: a) powiat opoczyński: okręg konecki, okręg opoczyński, okręg szydłowiecki, b) powiat radomski: okręg kozienicki, okręg radomski. I. LAS: obszar Ilustracja 1. Mapa guberni radomskiej, 1866 rok.

3 II. LAS: obszar Lasy w okolicach Maleńca i Rudy [Malenieckiej], Ilustracja 2. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1839 rok.

4 III. LAS: organizacja Podział na leśnictwa w okolicach Piotrkowa i Opoczna, 1846 r. Ilustracja 3. Mapa leśna Królestwa Polskiego, 1846 rok.

5 IV. LAS: powierzchnia Lasy w guberni radomskiej: powierzchnia (1854 r.) Drzewostan: sosna (70%), jodła (8,75%), świerk (6,25%), dąb (1,5%), modrzew (0,5%), buk (1,25%), olcha (0,75%), mieszane (11%) Właściciel Powierzchnia [morgi] Ogółem [%] Rządowe ,6 Górnicze ,4 Suprymowane ,1 Duchowne ,6 Skonfiskowane ,18 Najmiłościwiej darowane ,4 Funduszowe przy majoratach ,6 Miejskie ,6 Pojezuickie i funduszy edukacyjnych ,4 Instytutowe (bankowe, szpitalne, inne) ,9 Prywatne urządzone/urządzające się ,2 Prywatne dowolnie gospodarowane ,7 Razem ,00 1 morga (chełmińska) = 0,56 ha Tabela 1. Lasy w guberni radomskiej, według właścicieli [1854]; A. Połujański, Opisanie lasów Królestwa Polskiego, T.I, Warszawa 1854.

6 V. LAS: struktura własności Lasy prywatne dowolnie gospodarowane w powiecie opoczyńskim: według właścicieli (1854 r.) Nazwa dóbr, lasów Właściciel Obszar [Dziesięcina] Czermno Jakubowski Fałków Jakubowski 713 Kołoniec Jakubowski 368 Kazanów Hr. Małachowski 950 Ruda Bocheńscy Rączki Kłosowski Sierosławice Małachowska 600 Machory Laski 495 Jakimowice Pruszyński 718 Nieświn Wielhorski Przysucha Dębińska dziesięcina skarbowa = m2 Tabela 2. Lasy w powiecie opoczyńskim, według właścicieli [1854 r.]; A. Połujański, Opisanie lasów Królestwa Polskiego, T.I, Warszawa 1854.

7 IV. LAS: zaplecze surowcowe Drewno budulcowe: Drewno było niezbędnym surowcem do konstrukcji kluczowych maszyn i urządzeń, działających w miejscowych hutach, fryszerkach, walcowniach. Ilustracja 4. Zespół wielkiego pieca w Antoninowie, 1782 r., [za:] Opisanie polskich żelaza fabryk, Warszawa 1782.

8 V. LAS: zaplecze surowcowe Toporzysko-drzewo grube dębowe, grabowe lub bukowe, na którym młot wielki, który żelazo kuje, jest osadzony. Wał miechowy-drzewo grube porządnie obrobione, z którego nogi wychodzą i miechami robią. Na wał miechowy potrzeba dobierać drzewa grubego, lecz na młotowy wał drzewo daleko grubsze być powinno. Jata-szopa prosta, dranicami czyli deskami dartymi z trzech stron obita, albo korą drzewa okryta. W jaty rudę zsypują. Ilustracja 5. Toporzysko w Starej Kuźnicy, 2014 r..

9 VI. LAS: zaplecze surowcowe Węgiel drzewny: węgiel drzewny-jako materiał opałowy w dymarkach, fryszerkach i wielkich piecach (do I poł. XVIII w.), w II poł. XVIII w. do wyprodukowania 100 kg żelaza zużywano ok. 115 kg węgla drzewnego, 230 kg rudy żelaza, 19 kg kamienia wapiennego, wzrost ceny drewna w poł. XVIII w. i potrzeba zwiększenia produkcji stali, przyczyniły się do modernizacji światowego hutnictwa poprzez zastąpienie węgla drzewnego koksem. Ilustracja 6. Wypalanie węgla drzewnego w mielerzu, XIX w.

10 II. Huta: industrializacja regionu 1782: Dobra Cieklińskie zakupuje kasztelan łukowski Jacek Jezierski. 1800: Właścicielem Maleńca i okolicznych wsi staje się Jerzy Karol von Hessen-Darmstadt. Poszczególne osady i zakłady są wydzierżawiane, co rodzi chaos administracyjny, połączony z rozkradaniem majątku. 1825: Głównym dzierżawcą dóbr staje się Stanisław Bogusławski. Jednym z poddzierżawców Temerla Sonnenberg-początek judaizacji Maleńca. 1830: Śmierć Temerly Sonnenberg i J.K. von Hessen-Darmstadt. Próby przejęcia majątku przez 6 spadkobiorców Temerly. Żaden z nich nie dysponuje jednak wystarczającą kwotą pieniędzy. W 1834 roku Tadeusz Bocheński, z pomocą swojego szwagra Józefa Lubowidzkiego (wiceprezesa Banku Polskiego), zakupuje dobra malenieckie. Systematycznie powiększa swój stan posiadania, by w końcu 1835 roku stać się głównym właścicielem tzw. dóbr lipskich.

11 II. Huta: modernizatorzy Tadeusz Bocheński ( ). Pochodził z zamożnej rodziny ziemiańskiej, syn skarbnika sanockiego Franciszka i Katarzyny z Watt-Kosickich. Urodzony we wsi Francówka na Podolu. Wychowywany w konwikcie bazylianów w Barze, uciekł stamtąd do armii napoleońskiej jako młody chłopiec. Brał udział w kampaniach 1809, 1812 i 1813 roku. Mianowany I 1812 r. porucznikiem artylerii, odznaczył się w bitwie pod Berezyną. Wzięty do niewoli po kapitulacji Modlina, gdzie znajdował się w załodze, wstąpił do administracji Królestwa Kongresowego. W 1834 r. osiadł w dobrach malenieckich, gdzie zmodernizował i rozbudował działające tu huty i walcownie żelaza. Założył Bibliotekę Bocheńskich w Rudzie Malenieckiej. Za pracę społeczną odznaczony Orderem św. Stanisława. Dwukrotnie żonaty, miał ośmioro dzieci. Zmarł 8 kwietnia 1849 r. we śnie. Pochowany w Lipie. Ilustracja 7. A. Boniecki, Herbarz polski, T. I, Warszawa 1899.

12 III. HUTA Korzystając z kredytów udzielanych przez Bank Polski Bocheński zmodernizował i znacznie rozbudował miejscowe huty i zakłady żelazne. W ten sposób powstał olbrzymi kombinat metalurgiczny, w którym w 1844 r. pracowało 150 robotników, a wartość produkcji wynosiła rubli (dziś: 9 mln 300 tysięcy zł). Do poł. XIX w. były to najnowocześniejsze prywatne zakłady górniczo-hutnicze w Królestwie Polskim. Wraz z folwarkami, lasami stanowiły źródło fortuny rodziny Bocheńskich. Dobra rodziny Bocheńskich zorganizowane zostały w tzw. wydziały. Wydział hutniczo-górniczy: Kawęczyn: wielki piec, Cieklińsko: wielki piec, maszyna parowa, tokarnia mała i duża, sznajd maszyna, Ruda Maleniecka: fryszerka, topornia, pudligarnia, walcownia, Maleniec: walcownia blachy, fryzownia, 4 fryszerki. Zespół wielkiego pieca w Kawęczynie: wielki piec, miechownia, stawidło z upustem, kucie młotowe, walcownia szynowa, suszarnia. W 1840 roku w dobrach Bocheńskiego wyprodukowano 40 tysięcy cetnarów surówki żelaznej (1 cetnar = 64,8 kg), czyli około 2592 ton. Zużyto przy tym około 2980,8 ton węgla drzewnego. Do wyprodukowania 1 kg węgla drzewnego potrzeba 5 kg drzewa.

13 Wydział przemysłowo-rolniczy: IV. HUTA Ruda Maleniecka: magazyny, gorzelnia, browar, szynk, piekarnia. Gorzałka produkowana w rudzkiej gorzelni sprzedawana była w okolicznych karczmach kontrolowanych przez Bocheńskich, tj. w: Szkucinie, Lipie, Młotkowicach, Grębenicach, Maleńcu, Cieklińsku, Wyszynie, Miedzierzy, Kawęczynie. W dobrach Bocheńskich działała również: cegielnia, kuźnia, tartak oraz folwarki w Lipie, Rudzie i Wyszynie. Hodowano w nich (1849 r.): 43 koni, 58 wołów, 21 krów, 2000 owiec (!) oraz 3 osły. W 1849 roku dobra należące do rodziny Bocheńskich (bez lasów) wyceniano na sumę rubli, co odpowiada dzisiejszym 34 mln złotym. Ilustracja 8. Moneta 1-rublowa, 1842 r. (Przykładowe ceny z tego okresu: 3 kopiejki = chleb, 1,8 rubla = spodnie, 1 rubel= dniówka murarza

14 I. DWÓR: centrum administracyjne Podmiotem organizującym i nadzorującym dobra był dwór w Rudzie Malenieckiej. Stanowił on centrum lokalnego życia gospodarczego. Data budowy: koniec XVIII w. Pierwotnie: budynek parterowy, murowany, częściowo drewniany na planie prostokąta. W 1825 r. do niewielkiego dworu dobudowano oficynę, a nieco dalej wzniesiono browar, gorzelnię, obórkę, 4 chlewiki, oborę, 2 spichlerze, 2 stodoły, stajnię i wozownię. W skład zabudowań dworskich wchodziły także: austeria przy gościńcu koneckim, suszarnia słodu, młyn zbożowy, folusz, tartak, fryszerka, węgielnica. Ilustracja 9. Prawdopodobny wygląd dworu w Rudzie Malenieckiej, lata 30-te XIX w.

15 I. DWÓR: centrum administracyjne Przebudowy: I-II poł XIX w. Forma ostateczna: styl alpejski (szwajcarski, tyrolski)-ii poł. XIX w. na planie litery U. Ilustracja 10. Dwór w Rudzie Malenieckiej, 1890 r. Ilustracja 11. Plan dworu w Rudzie Malenieckiej, 1982 r.

16 I. DWÓR: centrum

17 I. DWÓR: centrum administracyjne Ilustracja 12. Czworak w zespole dworskim, II poł. XIX w. Budynek wzniesiony jako mieszkanie dla pracowników majątku. W okresie powojennym w części budynku mieściła się szkoła. Ilustracja 13. Budynek fornalski, II poł. XIX w. Budynek wzniesiony jako mieszkanie dla pracowników majątku, odpowiedzialnych za obsługę koni z wozami.

18 I. DWÓR: centrum administracyjne Ilustracja 14. Główne szlaki komunikacyjne w okolicach Rudy Malenieckiej, 1863 r., [za:] Mapa Królestwa Polskiego, 1863 r.

19 I. DWÓR: centrum administracyjne Pojazdy konne na wyposażeniu dworu (1849 r.): kareta czarna obita szafirowym suknem, kareta żółta obita szafirowym suknem, kareta stara obita suknem piaskowym, kareta stara zużyta. bryczka nejtyczanka zużyta, sanki kute, malowane, bryczka nejtyczanka zielona, bryczka kryta skórą zdezelowana, furgon skórą pokryty stary. Wartość dzisiejsza pojazdów: 997 tysięcy złotych. Ilustracja 15. Kareta czarna obita szafirowym suknem (450 rubli). Wartość dzisiejsza: 45 tysięcy zł Ilustracja 16. Bryczka nejtyczanka

20 I. DWÓR: centrum życia religijnego Ilustracja 17. Kaplica św. Tadeusza, 1848 r. Ilustracja 17. Stiukowa dekoracja wnętrza kaplicy, 1848 r. Kaplica wzniesiona przez Tadeusza Bocheńskiego, według projektu architekta warszawskiego Jana Jakuba Gaya. Po II wojnie światowej kaplica wraz ze dworem użytkowana przez Nadleśnictwo Ruda Maleniecka. Do czasu wzniesienia nowego kościoła spełnia funkcje sakralne. Kaplica eklektyczna z przewagą form neoromańskich.

21 I. DWÓR: siedziba rodowa Pokój I: Wyposażenie: komplet mebli hebanowych obitych skórą z merynosa, w tym kanapa i 12 krzeseł, duże 2-taflowe lustro w stojących ramach jesionowych, duże 3-taflowe lustro wiszące w ramach białych, szezlong jesionowy obity skórą z merynosa, stolik mahoniowy składany, stolik jesionowy do kart, zegar stołowy w postumencie drewnianym.

22 I. DWÓR: siedziba rodowa Salon Wyposażenie (1849 r.): fortepian mahoniowy z mechaniką wiedeńską (producent: August Paepke in Cracou ). komplet mebli z drzewa orzechowego, w tym kanapa, 2 fotele ze sprężynami i 12 krzeseł obitych włosienicą, żyrandol brązowy pozłacany, wielkie 3-taflowe lustro oprawione w mahoniowe ramy, okrągły, mahoniowy stół do gry w karty zegar stołowy w postumencie porcelanowym przykryty kloszem. obrazy olejne wyobrażające: Pana Jezusa na Krzyżu, Pana Jezusa w Ogrójcu, Matkę Boską, Świętą Elżbietę, Świętego Franciszka, Ofiarę Abrahama, Świętego Wawrzyńca, Świętego Rocha, Św. Krzysztofa, Samarytanina.

23 I. DWÓR: siedziba rodowa Jadalnia Wyposażenie: stół jesionowy jadalny z ceratą i kompletem 24 krzeseł jesionowych (wyplatanych), lustro szafirowe w ramach mahoniowych, zegar ścienny stary z 1660 roku, szafeczka orzechowa, szafa jesionowa, komoda mahoniowa o trzech szufladach, serwisy fajansowe, porcelanowe, srebrna zastawa stołowa z emblematami TB lub TMB z Fabryki Nowakowskiego w Warszawie, o wartości 409 rubli (41 tysięcy złotych).

24 I. DWÓR: siedziba rodowa Gabinet-biblioteczka: portret olejny księcia Józefa w złotej ramie obraz olejny przedstawiający Archimedesa dwa fotele jesionowe futro z niedźwiedzia obszyte czarnym suknem, barometr, Stolik jesionowy z galeryjką, biurko do pisania, szafa mahoniowa na książki. Książki: Biblioteka Warszawska (24 tomy), Adam Naruszewicz, Historia narodu polskiego (10 tomów), Poradnik domowy, Słownik polsko-niemiecki, Encyklopedia powszechna (23 tomy) Nauka leśnictwa. Gorzelnictwo, Tygodnik rolniczo-technologiczny, Podróż malownicza około świata, Poradnik lekarski, Kodeksy francuskie, Gospodarstwo wiejskie.

25 I. DWÓR: siedziba rodowa Kuchnia, łaźnia Sprzęty i wyposażenie: magiel z korbą żelazną, prasa do bielizny stołowej, beczka na wodę, paka na drzewo, beczka pełna octu, beczka do marynowania, wanna sosnowa, balia sosnowa, prasa do serów, dzbanki od mleka, szatkownica o 7 ostrzach, żarna, baryłki do ogórków, młynki do mielenia kawy i piecyki do jej palenia, rożna żelazne.

26 I. DWÓR: siedziba rodowa Piwniczka Zapasy: sery owcze, kiełbasy, mięsiwa, wina węgierskie (70 butelek), wina szampańskie (6 butelek), beczka miodu obejmująca 20 garncy.

27 I. DWÓR: siedziba rodowa Pierwotnie park dworski tworzył drzewostan złożony z dębów, lipy, klonów, wiązów, jesionów, modrzewi i orzecha starego. Aktualnie starodrzew parkowy tworzą: buk pospolity(1,6%), dąb szypułkowy (26,2%), jesion wyniosły (8,2%), klon pospolity (16,4%), lipa drobnolistna (29,5%), olcha czarna (5%), robinia akacjowa (11,5%), sosna wejmutka (1,6%). Ilustracja 5. Mostek żeliwny w parku dworskim, 1890 r.

28 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

29 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r..

30 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

31 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

32 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

33 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

34 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

35 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

36 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

37 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

38 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

39 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

40 Dokumentacja zdjęciowa zabytku, 1982 r.

41 Dziękuję!