Gminny Zespół Szkół w Bielanach Wrocławskich. Alfred

Transkrypt

1 Karkonosze Autor: R. Sokołowski Zmieniony Opracowanie: mgr Robert Sokołowski KARKONOSZE "Karkonosze są dla Sudetów tym, Czym Tatry dla Karpat" Jahn Alfred Karkonosze, będące najwyższym pasmem Sudetów, odgrywają znacznie większą i ważniejszą rolę, niż wynikałoby to z tego prostego stwierdzenia. Są bowiem równocześnie najwyższymi górami Czech. 1. Środowisko przyrodnicze Rozległy, wyraźnie wypiętrzony masyw Karkonoszy stanowi główną część Sudetów Zachodnich. Stąd dawniej były one łączone w opisach z Górami Izerskimi, posiadającymi podobną budowę geologiczną i będącymi ich naturalnym przedłużeniem ku zachodowi, aż po Bramę Łużycką. Wschodnią granicę Karkonoszy wyznacza Brama Lubawska. Ku północy najwyższy, graniczny grzbiet opada stromo do Kotliny Jeleniogórskiej. W zachodniej części u podnóża głównego grzbietu cięgnie się niższe pasmo wzniesień, porozcinane na poszczególne boczne grzbiety dolinami licznych rzek i potoków, jest to Pogórze Karkonoskie między dolinami Kamiennej na zachodzie i Łomnicy na wschodzie. Z głównym grzbietem łączy się poprzez wyraźne zrównanie, zwane Karkonoskim Podołem Śródgórskim. Obecnie przyjmuje się, że Karkonosze ciągną się od Przełęczy Szklarskiej (886 m n.p.m.) na zachodzie po dolinę rzeki Bóbr na wschodzie (w Bramie Lubawskiej) pasmem długości około 36 kilometrów. Główny grzbiet Karkonoszy podzielony jest przełęczami na kilka części. Od zachodu, pomiędzy Przełęczą Szklarską i Przełęczą pod Śnieżką (1394 m n.p.m.) ciągnie się Śląski Grzbiet, rozcięty dodatkowo na dwie części Przełęczą Karkonoską (1198 m n.p.m.). W części zachodniej kulminuje w nim Wielki Szyszak (1509 m), a w części wschodniej Smogornia (1489 m). Dalej ku wschodowi, pomiędzy Przełęczami pod Śnieżką a Sowią Przełęczą (1164 m), wyrasta najwyższa część ze Śnieżką (1603 m) i Czarny Grzbietem z Czarną Kopą (1407 m). Następny człon pomiędzy Sowią Przełęczą a przełęczą Okraj (1046 m) stanowi Kowarski Grzbiet ze Skalnym Stołem (1281 m), a ostatni - po Bramę Lubawską - Lasotki Grzbiet z

2 Łysociną (1188 m), w Czechach noszący w północnej części nazwę Pomezni hreben, a w części południowej Rychory. Podobnie jak większość gór, także Karkonosze różnią się bardzo z północnej i południowej strony. Od północy, z Kotliny Jeleniogórskiej, mają kształt wyraźnego wału o stromo opadających zboczach, natomiast od południa piętrzą się stopniowo kolejnymi pasmami, narastają coraz Mapa Karkonoszy skala 1: wyższymi grzbietami górskimi. Z tej strony nie robią tak monumentalnego wrażenia; nawet Śnieżka, bardzo wyraźnie górująca nad całym otoczeniem, wydaje się mniej imponująca. 2. Budowa geologiczna Karkonoszy. Karkonosze wraz z Górami Izerskimi, ich południowy i północnym pogórzem i obszarami ościennymi należą do starej złożonej w swej budowie jednostki geologicznej, zwanej blokiem karkonosko - Izerskim. Tworzą go różnorodne i różnowiekowe ( przeważnie proterozoiczne i paleozoiczne ) serie skalne, w które w górnym karbonie, w okresie waryscyjskich ruchów górotwórczych ( ok. 300 mln. lat temu ) wdarła się magma granitowa, budująca dziś jądro tego bloku. Najstarszymi proterozoicznymi skałami są łupki łyszczykowe z wkładkami kwarcytów, łupki łyszczykowo - grafitowe i chlorynowe, wapienie krystaliczne, amfibolity i inne, z których zbudowane są wschodnie Karkonosze ( m.in. Czarny Grzbiet ), a także środkowa część między Łabą i Małą Upą ( Planona, Lisici hora, Trzy Kopce i inne ) oraz południowy stok Grzbietu Czeskiego: Plesavec, Lysa hora, Kokrahac, Medvedin. Z kwarcytów zbudowane są stoki Lucni hory oraz część Kozich Grzbietów i Kokrahaca. Nieco młodsze od nich są granitognejsy Izerskie, z których zbudowany jest m.in. Kowarski Grzbiet, a także południowe i południowo - wschodnie krańce Karkonoszy ( Dlouhy hreben, Czerna hora i inne ). Serię staropoleozoiczną reprezentują różnego rodzaju łupki, fyllity chlorynowo - serycytowe i grafitowo - serycytowe, wapienie krystaliczne, zieleńce, budujące zwłaszcza południowo - zachodnią i południowo - zachodnią część Grzbietów Południowych I pogórza. Ciągną się one ponadto wąskim pasem ok. 2 km szerokości od górnego Vrchlabi po Swobodę n/upą. Wymienione skały powstały z przeobrażenia osadów morskich w okresie kaledońskich ruchów górotwórczych przed z górą 350 mln. lat. W górnym karbonie miała miejsce intruzja magmy granitowej, która wdarła się pod okrywę starszych, kaledońskich serii skalanych. Stykając się z gorącą magmą granitową zostały one powtórnie przeobrażone. W ten sposób

3 powstały niezwykle twarde i odporne na niszczenie skały zwane hornfelsami. Występują one m.in. na Śnieżce i Czarnym Grzbiecie oraz Grzbiecie Czeskim. Granit karkonoski występuje w kilku odmianach. Najczęściej spotykana jest łatwo wietrzejący granit porfirowaty, w którym obok kwarcu i biotytu występują duże, różowe kryształy skaleni. Bardziej odporny granit równoziarnisty buduje przede wszystkim Grzbiet Śląski i znaczną część Pogórza. Odmianom tym towarzyszą żyły kwarcytowe, pegmatytowe i aplitowe. Cechą granitu jest jego spękanie ( cios ) w trzech prawie prostopadłych do siebie kierunkach, nadających skale charakterystyczną blokową oddzielność. Z kompleksem skał przeobrażonych ( metamorficznych ), zwłaszcza w strefie kontaktów z granitami, związane jest występowanie kruszców i rud oraz licznych źródeł wód mineralnych. 3. Główne rysy rzeźby. Pod względem budowy geologicznej Karkonosze zaliczają się do gór starych, ale ich obecne ukształtowanie jest wynikiem waryscyjskich ruchów górotwórczych sprzed około 300 mln. lat, po których nastąpił okres erozji i denudacji, doprowadzający do zniszczenia skał okrywy i odsłonięcia głębinowych granitów. Ich zasadniczy masyw został ponownie wydźwignięty w okresie trzeciorzędowej orogenezie alpejskiej, ale jego poszczególne fragmenty podniosły się nierównomiernie, podzielone uskokami i spękaniami, częściowo wypełnionymi skałami wylewnymi. Ruch ten objął tylko same Karkonosze, natomiast Kotlina Jeleniogórska nie została wydźwignięta. W wyniku ruchów górotwórczych oraz następujących po nich okresów erozji i denudacji Karkonosze uzyskały charakterystyczny wygląd szerokiego grzbietu o cechach równi szczytowej, z którego wyrastają twardzielowe kopuły poszczególnych szczytów. Po ustaniu ruchów górotwórczych nastąpił okres intensywnej erozji, szczególnie nasilony podczas zlodowaceń i po ustąpieniu lądolodu. Wówczas to powstały najbardziej atrakcyjne elementy rzeźby, nadające niektórym fragmentom Karkonoszy, jako jedynemu pasmu sudeckiemu, znamiona gór wysokich typu alpejskiego. Najbardziej widocznymi śladami tego okresu są kotły polodowcowe opadające skalistymi ścianami, u których podnóża leżą stożki usypowe i napływowe, a niżej moreny denne, czołowe i brzeżne, stawy i jeziorka polodowcowe, torfowiska wysokie i średnie. Wietrzenie i wysokogórski niemal polarny klimat doprowadziły do powstawania tak charakterystycznych wieńców gruzowych, kopców darniowych ( thufurów ), gruntów strukturalnych, gołoborzy, rynien gruzowych, a przede wszystkim niezliczonych pięknie ukształtowanych skałek, którymi Karkonosze są wręcz usiane i które stanowią o ich atrakcyjności turystycznej. Na ich powierzchniach można dostrzec dobrze wykształcone kociołki wietrzeniowe, a w łożyskach rzek i potoków - marmity, czyli garnki polodowcowe ( kociołki erozyjne ). Są to lejkowate zagłębienia w skałach tworzących koryto rzeczne o średnicach od kilkunastu centymetrów do kilku metrów i głębokościach dochodzących niekiedy do kilku metrów. Powstały głównie w okresie polodowcowym, gdy intensywnie spływające wody wprawiały w ruch wirowy kamienie, a nawet wielkie głazy w skalnych zagłębieniach. Kamienie te, obracając się, żłobiły studzienki. Nieodłącznym elementem karkonoskiego pejzażu są malownicze formy skalne zwane tu skałkami, które z racji fantastycznych kształtów i legend z nimi związanych przybierają osobliwe nazwy: Owcze Skały, Końskie Łby, Słoneczniki, Pielgrzymy, Borówczane Skały, Twarożniki. Łącznie na terenie Karkonoszy wyróżnić można co najmniej 150 grup skalnych i pojedynczych skałek różnej wielkości, kształtu i wysokości sięgającej do 25 metrów (Pielgrzymy). W sensie geomorfologicznym

4 skałki są ostańcami denudacyjnymi powstałymi przez usunięcie zwietrzeliny granitowej. Większość skałek wyraża zatem rozmiary denudacji masywu granitowego w młodszych okresach ery kenozoicznej. Ich powstanie i rozwój wiążą się ściśle ze strukturą granitu, jego tektoniką i składem mineralnym, determinującymi głębokie, podpowierzchniowe i selektywne wietrzenie. Kwadrowy cios granitu nadaje im charakterystyczny pokrój prostopadłościanów, a wietrzenie podpowierzchniowe - obłe najczęściej kształty bloków skalnych. Skałki karkonoskie są rezultatem dwuetapowego rozwoju. Etap pierwszy to głębokie, głównie chemiczne, wietrzenie w ciepłym i wilgotnym klimacie tropikalnym w starszym trzeciorzędzie. Drugi etap to usunięcie pokrywy zwietrzelinowej i ekshumacja skałek. Wiąże się go najczęściej z ruchami wypiętrzającymi Karkonosze i ożywieniem denudacji w młodszym trzeciorzędzie, a także denudacją peryglacjalną w plejstocenie. 4. Klimat Karkonoszy. Odrębność klimatyczna Karkonoszy w stosunku do reszty Sudetów jest pochodną równoleżnikowej orientacji głównych grzbietów górskich i znacznych różnic wysokości względnych, które to czynniki wpływają na cyrkulację mas atmosferycznych i rozkład temperatur, a w konsekwencji i na pogodę w górach. Przeważające wiatry zachodnie, południowo - zachodnie i północno - zachodnie przynoszą zasobne w wilgoć masy powietrza polarno - morskiego, rzadziej polarno - kontynentalnego, a tylko sporadyczne zwrotnikowego bądź arktycznego. Klimat Karkonoszy cechuje zmienność stanów pogodowych, niska średnia roczna temperatura, długa zima i krótkie, chłodne lato. Normalnym zjawiskiem jest spadek temperatury ze wzrostem wysokości ( średnio 0,6 na 100 m wiosną, latem nawet 1,2 na 100 m ). Często w letnie i jesienne noce obserwuje się zjawisko inwersji temperatur, tj. jej wzrost z wysokością. Inwersje są związane najczęściej z układami wyżowymi, przy których występuje sucha i bezwietrzna pogoda. Górna granica strefy inwersji sięga metrów, a wiec granic osiedli Pogórza Karkonoskiego. Inwersje są niekorzystnym zjawiskiem w niższych partiach Karkonoszy i dolinach, ponieważ prowadzą do stagnacji chłodnego powietrza, zamglenia i zwiększania koncentracji zanieczyszczeń atmosferycznych. W partiach grzbietowych odwrotnie - jest wówczas ciepło, sucho i słonecznie. Najcieplejszym miesiącem w Karkonoszach jest lipiec ( średnia temperatura miesiąca - Jelenia Góra 16,5, Szklarska Poręba 15,1, Karpacz 14,9, Śnieżka 8,8 ), najzimniejszy luty ( Jelenia Góra - 3, Szklarska Poręba - 3,6, Karpacz - 3,3, Śnieżka - 7,8 ). Karkonosze są najbardziej wietrznym obszarem w Polsce. Przeważają tu wiatry pd. - zach, pd. i pn. - zach. nierzadko osiągające szybkość huraganu ( m/sek ), często są to wiatry fenowe, występujące średnio 130 dni w roku, najczęściej latem. Towarzyszy im charakterystyczne zachmurzenie - zwłaszcza wał fenowy nad głównym grzbietem Karkonoszy i soczewkowate chmury nad Kotliną Jeleniogórską. Wiejące z dużą prędkością od południa wiatry fenowe podwyższają temperaturę w niższych partiach gór, obniżają wilgotność powietrza, redukując zanieczyszczenie atmosfery i zmniejszają zachmurzenie. Mają też wpływ destrukcyjny: w lecie ich osuszające działanie hamuje wegetację roślin, w zimie powoduje topnienie śniegu i gwałtowne, niespodziewane powodzie. W porównaniu z innymi masywami górskimi w Polsce ( Beskidami Zachodnimi i Tatrami ) Karkonosze odznaczają się dużą wilgotnością powietrza, znacznym zachmurzeniem i wysokimi opadami. Zachmurzenie ( wg średnich rocznych ) zmienia się od 65% u podnóża gór do 75% na Śnieżce.

5 Najmniejsze zachmurzenie notowane jest we wrześniu i październiku, najbardziej słonecznym miesiącem jest maj, najmniej zaś grudzień. Częstym zjawiskiem w szczytowych partiach Karkonoszy jest mgła. W 1961 roku na Szrenicy notowano w ciągu roku aż 261 dni z mgłą, w tym w ciągu 71 dni trwała ona bez przerwy całą dobę. W rekordowym pod tym względem 1941 było aż 336 dni z mgłą. Opady atmosferyczne są mniejsze w części wschodniej ( Śnieżka mm rocznie, Wilcza Poręba mm, Karpacz mm ) niż w zachodniej ( Śnieżne Kotły mm, Szklarska Poręba mm, Jakuszyce mm ) największe opady występują w lipcu, najmniejsze w lutym. Pokrywa śnieżna zalega dłużej w Szklarskiej Porębie ( 110 dni ) niż w Karpaczu ( 95 dni ), a na Śnieżce176 dni. Duże opady śniegu i zamiecie powodują, że północne stoki gór wykazują większe zaśnieżenie niż wierzchowina, a pokrywa śnieżna w górnych częściach stoku na granicy lasu, w kotłach i niszach niwalnych osiąga w marcu największą grubość. 5. Roślinność i świat zwierzęcy Karkonoszy. Szata roślinna Karkonoszy należy do najbogatszych i najcenniejszych w Sudetach, jakkolwiek została już znacznie przekształcona w wyniku działalności ludzkiej. Karkonosze, pomimo niezbyt imponującej wysokości, posiadają wyraźnie ukształtowane i zróżnicowane piętra roślinne. Ze względu na ostry klimat piętra te są położone o kilkaset metrów niżej niż w innych górach wysokich, na przykład Tatrach. Przeważnie im wyższe piętro, tym lepszy stan zachowania pierwotnej przyrody, ale nie odpowiada to całkowitej prawdzie, ponieważ właśnie w Karkonoszach partie szczytowe i grzbietowe są łatwo dostępne i zostały już znacznie przekształcone przez człowieka; od dawna liczni przedstawiciele flory synantropijnej towarzyszą siedzibom i szlakom ludzkim. Piętro podgórskie ( do wysokości 500 m n.p.m. ) zostało praktycznie całkowicie zamienione w pola uprawne i łąki, z niewielkimi tylko zagajnikami mieszanymi. Piętro regla dolnego ( do wysokości 1000 m n.p.m. ) stanowiły dawniej lasy mieszane, z przewagą buka, obecnie w większości zastąpione borami świerkowymi. Pierwotne fragmenty regla dolnego najlepiej zachowały się w rejonie Chojnika i Wodospadu Szklarka. Piętro regla górnego ( do wysokości około 1250 m n.p.m. ) stanowiły zwarte lasy świerkowe, wcześniej już zastąpione świerkami sadzonymi przez człowieka, często z odmian nizinnych, a wiec nie endemicznych odmian. Bardzo interesujące są też torfowiska wysokie z niewielkimi stawkami - oczkami. endemicznych odmian. Bardzo interesujące są też torfowiska wysokie z niewielkimi stawkami - oczkami. dostosowanych do trudnych warunków glebowo - klimatycznych. To między innymi stało się przyczyną łatwego ich zniszczenia w wyniku klęski ekologicznej, która nastąpiła w Sudetach Zachodnich w końcu lat 70 i doprowadziła do usunięcia prawie całego regla górnego i sporych połaci wyższych partii lasów regla dolnego. Tutejsze lasy od lat były narażone na emisję zanieczyszczeń przemysłowych z licznych czeskich, niemieckich i polskich ( Turoszów ) elektrowni opalanych węglem brunatnym. Emitowane przez nie związki siarki w połączeniu z obfitymi opadami dają kwaśne deszcze. Osłabione nimi drzewostany świerkowe podły łatwo ofiarą masowo występującej wskaźniczy modrzewianeczki. Larwy tego owada zjadają młode igliwie, doprowadzając do usychania wyrośniętych drzew. Na górnej granicy regla świerki przyjmują karłowatą formę, często o pokroju chorągwianym, kształtowanym przez wiejące tu wiatry. Towarzyszą im gatunki typowo górskie, na przykład brzoza karpacka, wierzba śląska, jarzębina.

6 Piętrowy układ roślinności w Sudetach Jeszcze wyżej ( około 1450 m n.p.m. ) sięga piętro kosodrzewiny, w którym przeważają płaty tego gatunku sosny górskiej oraz zioło- i traworośla, a nad nim jest już tylko piętro subalpejskie ( halne ), w którym dominują gatunki zielone i porosty naskalne. Zresztą właśnie roślinność zielna i krzewiasta jest najbogatsza gatunkowo i wśród niej występuje najwięcej typowo górskich, chronionych, a nawet endemicznych odmian. Bardzo interesujące są też torfowiska wysokie z niewielkimi stawkami - oczkami. Skromniejszy jest świat zwierzęcy, a wynika to z faktu, iż od dawna Karkonosze były penetrowane przez ludzi, w przeszłości dość gęsto zasiedlone, a przedtem jeszcze ogołocone z lasów na potrzeby przemysłu. Dlatego od kilku stuleci nie pojawiają się tu duże drapieżniki. Żyje natomiast sporo zwierzyny płowej, niżej dzików i drobniejszych ssaków. Bogaty jest świat ptaków, a szczególnie bezkręgowców, wśród których znajduje się najwięcej gatunków chronionych i endemicznych. Obecnie najlepiej przyrodniczo zachowanymi rejonami Karkonoszy są rezerwaty ścisłe oraz podnóża Lasockiego Grzbietu ( doliny Złotej i Srebrnika ). Atrakcją Karkonoszy jest muflon intruduktowany tu na początku XX wieku. 6. Ochrona przyrody. Karkonoski Park Narodowy. Walory przyrodnicze Karkonoszy, a więc ich budowa geologiczna, ukształtowanie z doskonale widocznymi elementami rzeźby lodowcowej, świat roślinny i zwierzęcy sprawiły, że już w 1933 roku utworzono w nich pierwsze rezerwaty przyrody obejmujące kotły polodowcowe i wiele pomników przyrody, głównie skałek. Po 1945 r. utrzymano część rezerwatów przyrody, a od 1 stycznia 1959 r. utworzono Karkonoski Park Narodowy, realizując ideę ochrony przyrody Karkonoszy wysuniętą już w końcu 1948 roku przez uczonych i miłośników gór, którym przewodził wybitny wrocławski botanik prof. Dr Stefan Macko. Trzon KPN stanowi główny grzbiet Karkonoszy, przede wszystkim w strefie górnoreglowej i subalpejskiej, w granicach administracyjnych Karpacza, Jeleniej Góry, Miechowic i Szklarskiej Poręby. Park podzielony jest na obwody ochronne: "Stanica", "Wang", "Przełęcz", "Śnieżne Kotły" i "Szrenica". Obszar Parku obejmuje 5564 ha rozciąga się od Mumlawskiej Kopy na zachodzie po przełęcz Okraj na wschodzie. Ponadto w skład KPN wchodzą dwie enklawy; Wodospad Szklarki I Chojnik. Park obejmuje tereny rezerwatów ścisłych i rezerwat częściowego. Rezerwatami ścisłymi ( łącznie 1715, 9 ha ) są najpiękniejsze partie Karkonoszy: rejon od Wodospadu Kamieńczyka przez Szrenicę, Śnieżne Kotły, Czeskie śląskie Kamienie po Barażynowe Skały i dolinę Sopotu; rejon źródeł Czerwienia ( górna część Kozackiej Doliny ) na zachodzie od Przełęczy Karkonoskiej, będący matecznikiem muflonów; rejon głównego grzbietu Karkonoszy na wschodzie od Przełęczy Karkonoskiej, obejmujący m.in. Smogornię, Wielki i Mały Staw, dolinę Łomniczki, Śnieżkę i Czarny Grzbiet po Czarną Kopę; rejon

7 Skalnego Stołu i Czoła na Kowarskim Grzbiecie. W granicach KPN znalazły się naturalne zespoły lasu świerkowego i kosodrzewiny regla górnego w dolinie Wrzosówki i Łomnicy, a ponadto wszystkie formy polodowcowe ( kotły, stawy, moreny ), rumowiska skalne i znaczna część tak charakterystycznych dla Karkonoszy malowniczych skałek granitowych. Obecnie rozważa się myśl korekt granic KPN i znacznego, prawie dwukrotnego zwiększenia jego powierzchni. Po stronie czeskiej park narodowy utworzono w 1963 ( Krkonossky narodni park ) na powierzchni 38,5 tys. Ha, obejmującej w zasadzie tereny leśne Karkonoszy. Na terenie KRNAP - u znajduje się 10 ścisłych rezerwatów. Krajobrazowo i krajoznawczo najatrakcyjniejsze partie stanowią polodowcowe kotły Kokrhaca, Sedmidoli i źródła Łaby, Kozi hrbety i Obrdul u podnóża Śnieżki. Łącznie oba przygraniczne parki narodowe zajmują w Karkonoszach z górą 44 tys. ha i stanowią jeden z największych tego typu obszarów chronionych. W 1992 roku cały obszar parku po stronie polskiej i czeskiej został uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery. 7. Przemysł. Rejon Karkonoszy pomimo niewątpliwych walorów turystyczno - wypoczynkowych jest miejscem lokalizacji znacznej ilości przedsiębiorstw przemysłowych. Wynika to przede wszystkim z podstawowej z podstawowej roli, jaką pełni przemysł w gospodarce narodowej. Decyduje on w zasadniczy sposób o bogactwie regionu i poziomie życia zamieszkałej tam ludności, gdyż stanowi podstawowe źródło aktywizacji zawodowej mieszkańców. Lokalizacja przemysłu na określonym terenie winna być jednak racjonalna i to przede wszystkim z punktu widzenia takich kryteriów, jak: -wykorzystanie walorów naturalnych środowiska geograficznego i konieczności ich ochrony, -wykorzystanie lokalnych zasobów siły roboczej, -oparcie produkcji na lokalnej bazie surowcowej lub powiązanie produkcji z lokalnymi rynkami zbytu. Surowce użyteczne obszaru Karkonoszy. Obszar Karkonoszy oraz najbliższych okolic jest jednym z najbardziej urozmaiconych pod względem różnorodności przejawów mineralizacji terenów Polski. Pomimo że brak tu jest obecnie czynnych kopalń rud, liczne stare hałdy, w różnym stopniu zachowane sztolnie i zawalone szybiki świadczą o rozwoju górnictwa w dawnych czasach. Spośród eksploatowanych niegdyś kruszców na uwagę zasługują rudy żelaza, miedzi, uranu, w małych ilościach wydobywano rudy arseny, złoto oraz piryt do produkcji kwasu siarkowego. Dzisiaj znaczenie gospodarcze mają niektóre surowce skalne. Eksploatuje się tu: granity, marmury, kwarc żyłowy, amfibolity. Dla uzyskania całości obrazu nie sposób pominąć wód mineralnych, wykorzystywanych dla celów leczniczych. Złoża rud w okolicach Karkonoszy cechuje urozmaicona budowa. Są to złoża niezbyt bogate,

8 zalegające na średnich głębokościach. Największa głębokość w Kowarach wynosiła ponad 650 metrach. Złoża kruszców eksploatowane były od bardzo dawna. Najstarsze zapiski o górnictwie na tym terenie pochodzą z XII w. ( eksploatacja magnetytu w Kowarach i rud miedzi w Miedziance ). W dziejach kopalnictwa rudnego istniały okresy rozkwitu i przerw w wydobywaniu surowca użytecznego. Ostatnie czynne kopalnie zostały zamknięte w początku lat sześćdziesiątych bieżącego stulecia. Później, przez pewien okres kopano jedynie sztolnie i szybiki poszukiwawcze. We wschodniej osłonie granitu Karkonosze znajduje się kilka złóż kruszców nie mających znaczenia ekonomicznego, które w dawnych czasach były eksploatowane, dając podstawy do powstawania dość znacznych ośrodków górniczych. Posuwając się od południa należy wymienić złoża w Pogórzu, Kowarach i Czarnowie, w Wieściszowicach I Miedziance, ponadto drobne, lecz bardzo interesujące - z punktu widzenia charakteru okruszcowania - wystąpienia mineralne w Wołowej Górze koło Kowar. Wśród minerałów kruszcowych dominuje smółka uranowa ( nasturan ), ponadto występuje bardzo różnorodny zespól minerałów miedzi, srebra, niklu, bizmutu, arsenu, selenu i rtęci. Minerałami płonnymi są węglany, w mniejszej ilości kwarc, śladowo fluoryt i baryt. Obecnie nieczynna kopalnia "Wolność" w Kowarach dostarczała przede wszystkim magnetytu, ponadto eksploatowano tu rudy uranu, wydobyto także nieznaczne ilości arsenu i srebra. Kopalnia pirytu w Wieściszowicach przedstawia obecnie bardzo malowniczą, dużą odkrywkę łupków serycytowych, na dnie której znajdują się małe jeziorka o charakterystycznych barwach wody (czerwonej i niebieskiej), pochodzących z rozłożonych związków żelaza. Oprócz wyżej wymienionych złóż we wschodniej osłonie granitu znane są liczne drobne skupienia kruszców, nie zasługujące na szczególna uwagę. Ważnym pod względem mineralogicznym jest różniąca się od pozostałych wystąpienie mineralizacji uranowej na Wołowej Górze koło Kowar oraz wystąpienia mineralizacji cynowej we wschodniej ich osłonie. Złoże magnetytu w Szklarskiej Porębie usytuowane jest na kontakcie granitu. O istnieniu starej kopalni udostępniającej to złoże w dawnych czasach świadczą znacznych rozmiarów hałdy i zapadnięta sztolnia, które można obserwować w malowniczym otoczeniu, w lesie, na południe od tzw. zakrętu śmierci, przy drodze ze Szklarskiej Poręby do Świeradowa. Na terenie Karkonoszy znane było w dawnych czasach kopalnictwo złota. Obecnie piaski złotonośne stwierdzono w szeregu punktów w okolicach Jeleniej Góry, Szklarskiej Poręby, Karpacza. Nie mają one jednakże wartości użytkowej. Na uwagę zasługują również złoża granitów, marmurów i żyły kwarcowe. Granity Karkonoszy stanowią surowiec skalny eksploatowany w dwu miejscach. Są nimi: kamieniołom w Michałowicach oraz Szklarskiej Porębie - Hucie. Marmury dolomityczne znane są ze wschodniej osłony granitu Karkonoszy. W miejscowości Rędziny znajduje się kamieniołom marmuru dolomitycznego, stanowiącego przejście między wapieniami i dolomitami. Skały te mają zastosowanie w przemyśle materiałów budowlanych, w przemyśle szklarskim i ceramicznym. We wschodniej części osłony metamorficznej granitu znajdują się również złoża amfibolitów, spośród których ostatnio eksploatowane są dwa: w Ogorzelcu i Leszczyńcu. Amfibolity mają zastosowanie jako kamień drogowy i budowlany. Dal uzyskania pełnego obrazu znajdujących się na terenie Karkonoszy i okolic surowców użytecznych należy wymienić również wody mineralne na obszarze Cieplic. Są to wody termalne, charakteryzujące się temperaturą dochodzącą do 43,5 C oraz słabą mineralizacją. Określa się je jako "wody cieplicze fluorkowo - krzemowe". Genezę tych wód wiąże się z wulkanizmem trzeciorzędowym, bądź też pochodzi ona z opadów atmosferycznych, które wnikają w szczeliny skalne, a następnie po długim krążeniu w skałach na dużych głębokościach ukazują się na powierzchni jako wody termalne i mineralizowane. Przemysł, często o długiej tradycji, reprezentowany jest przez małe zakłady różnych gałęzi i branż ( mineralny, szklarski, maszynowy, włókienniczy, drzewny ), rozmieszczone głównie u podnóża Karkonoszy. Są to zakłady na ogół stare, o przestarzałych technologiach i z nielicznymi wyjątkami (

9 fabryka dywanów "Kowary" ) mocno wyeksploatowane. Z zakładów zlokalizowanych w Karkonoszach wymienić można hutę szkła kryształowego i szlifiernię kryształów "Julia" w Szklarskiej Porębie ( oddziały w Piechowicach i Sobieszowie ), papiernie w Miechowicach, Miłkowie i Karpaczu, fabryczki mebli w Miechowicach i Sobieszowie, fabrykę wyrobów gumowych "Stomil" w Podgórzanie, fabrykę silników elektrycznych "Karelma" w Miechowicach. Rejon Karkonoszy, jako obszar o wybitnych walorach turystyczno - wypoczynkowych, winna cechować jednorodność spełnianych funkcji. Jedna analiza uprzemysłowienia wskazuje, iż jest on również miejscem lokalizacji wielu zakładów przemysłowych, których obecność w tym znacząco koliduje z podstawową jej funkcją. Szczególnie niekorzystna jest w tym przypadku lokalizacji w tym samym rejonie Karkonoszy lub w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów w zasadniczy sposób naruszających jego walory naturalne. 8. Turystyka w Karkonoszach. Panuje zgodny pogląd, że początków turystyki w Karkonoszach szukać należy w końcu XVII w. i na początku XVIII w. w ruchu pielgrzymkowym na Śnieżkę i do źródeł Łaby. Wzrastającemu zainteresowaniu górami, zwłaszcza w drugiej połowie XVIII w. sprzyjała niewątpliwie stabilizacja polityczna i gospodarcza po obu stronach granicy, postępy ogólnej wiedzy przyrodniczej i wreszcie modne hasła romantyczne powroty do natury, kierujące uwagę na uroki górskiego pejzażu. Wraz z rozwojem turystyki pojawili się pierwsi koncesjonowani przewodnicy i tragarze lektyk, skupieni od 1817 roku w pierwszej w Europie organizacji przewodnickiej. Ważnym wydarzeniem w historii turystyki karkonoskiej było powstanie w 1880 roku Towarzystwa Karkonoskiego, z którego inicjatywy i środków zbudowano większość ścieżek turystycznych, założono muzeum regionalne w Jeleniej Górze i Vrchlabi oraz podjęto działalność na rzecz ochrony przyrody. W okresie międzywojennym powstało kilka malowniczo przeprowadzonych widokowych szos udostępniających Karkonosze turystyce motorowej: 1909 droga z Podgórzyna do Przesieki, później z Sosnówki do Karpacza i inne. Zaczęły się rozwijać sporty zimowe, w pierwszym rzędzie saneczkarstwo, które z czasem zdobyło sobie wielką popularność. W latach powojennych preferowano turystykę zorganizowaną (wczasy zakładowe, związkowe). Przez zaostrzenie przepisów granicznych wędrówki turystyczne zostały obwarowane wymogami i przez to ograniczone. Dopiero po podpisaniu w 1959 roku konwencji turystycznej i otwarciu Drogi Przyjaźni Polsko - Czechosłowackiej sytuacja uległa zmianie. Przez lata użytkowania bez remontów schroniska i pensjonaty uległy znacznej dewastacji. W latach 70 konieczne było likwidowanie, a nawet wyburzanie niektórych domów wczasowych w miejscowościach u podnóża Karkonoszy. Lata 80. przyniosły ożywienie ruchu turystycznego oraz znaczny rozwój związanej z turystyką działalności gospodarczej. Odnawianie istniejących i budowa nowych pensjonatów wiązała się ze wzrostem turystyki zagranicznej, zwłaszcza w Karpaczu i Szklarskiej Porębie. Podczas ostatnich lat liczbę odwiedzających Karkonoski Park Narodowy szacuje się na 2 miliony rocznie. Karkonosze - atrakcyjne o każdej porze roku przyciągają zarówno turystów pieszych i rowerowych, jak i zwolenników zimowego wypoczynku - narciarzy i snowboardzistów. Wszelkie formy rekreacji i wypoczynku uprawiane w górach wymagają odpowiedniej infrastruktury turystyczno - sportowej. Do 1950 roku, tj. do powstania Polskiego Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze ( PTTK ) schroniska w polskich Karkonoszach pozostawały w

10 zarządzie Dolnośląskiego Towarzystwa Turystyczno - Krajoznawczego - później Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego oraz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego powstałego w 1947 roku. Po połączeniu tych organizacji PTTK stało się gospodarzem prawie wszystkich obiektów turystycznych, oferujących swe usługi turysto i wczasowiczom. Dziś wypoczywających w Karkonoszach podczas całego roku turystów gości dwanaście schronisk oferujących 583 miejsca noclegowe oraz wyżywienie. We wschodniej części Karkonoszy tuż obok przejścia granicznego Polski i Czech znajduje się niewielkie schronisko Na Przełęczy Okraj. Stanowi ono bardzo dogodny punkt wypoczynkowy dla wędrujących w tym rejonie turystów górskich i osób przekraczających granicę. Najwyżej położonym w Karkonoszach jest schronisko Na Śnieżce (1602 m. npm.). Mieści się ono w oryginalnej - charakterystycznej dla szczytu Śnieżki - konstrukcji przypominającej latające talerze. Schronisko Na Równi pod Śnieżką, zwane też Śląskim Domem położone jest w miejscu krzyżowania się głównych szlaków polskiej i czeskiej strony Karkonoszy w rejonie Śnieżki. W dolnej części Kotła Łomniczki zbudowane zostało schonisko Nad Łomniczką. Stanowi ono dogodny punkt wypadowy do tego kotła polodowcowego i znajdującego się w nim symbolicznego cmentarza ofiar gór oraz na Śnieżkę. Strzecha Akademicka to jedno z największych i najstarszych schronisk Karkonoszy. Dzięki swemu położeniu na Hali Złotówka stanowi bazę dla turystów pieszych i narciarzy. Samotnia to najpiękniej usytuowane schronisko karkonoskie. Zostało zbudowane w Kotle Małego Stawu - tuż nad brzegiem jednego z dwóch stawów polodowcowych. Jednym z największych schronisk turystycznych po polskiej stronie Karkonoszy, zbudowanym w rejonie Przełęczy Karkonoskiej jest schronisko Odrodzenie. Jako jedyne schronisko przystosowane zostało dla osób niepełnosprawnych. Schronisko Pod Łabskim Szczytem to jedno z pięciu schronisk położonych w zachodniej części Karkonoskiego Parku Narodowego. Na całość składają się dwa budynki, z których jeden jest najstarszym zachowanym konstrukcyjnie obiektem XVII - wiecznej budy pasterskiej przekształconej w schronisko turystyczne. Schronisko Szrenica to właściwie hotel górski zbudowany na samym szczycie o tej samej nazwie. Jednym z najstarszych i największych jest Schronisko Na Hali Szrenickiej. Położone w pobliżu terenów narciarskich służy zarówno turystom pieszym jak i narciarzom. Kochanówka jest jednym z dwóch schronisk położonych na terenie enklawy Karkonoskiego Parku Narodowego. Zbudowane zostało tuż obok Wodospadu Szklarki służąc odwiedzającym to miejsce turystom. Również na terenie enklawy Park - Chojnika funkcjonuje schronisko znajdujące się w zagospodarowanej części ruin jedynego na terenie Karkonoszy zamku. Usytuowanie powoduje, że posiada ono wyjątkowy klimat urzekający turystów. Oprócz schronisk turystycznych funkcjonuje położony niedaleko schroniska Samotnia Ośrodek Informacyjny Karkonoskiego Parku Narodowego - Domek Myśliwski, oferujący równocześnie pokoje gościnne. Dla potrzeb turystyki pieszej na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego udostępnionych zostało 112 km oznakowanych szlaków turystycznych, z których część służy także zwolennikom turystyki rowerowej. Na wzrost popularności Karkonoszy jako terenu całorocznego wypoczynku miała wpływ rozbudowa infrastruktury narciarskiej. W 1959 roku uruchomiono pierwszy wyciąg krzesełkowy po polskiej stronie - z Karpacza na Kopę, w 1962 roku ze Szklarskiej Poręby na Szrenicę. Już w latach 60. powstawały pierwsze wyciągi zaczepowi, które w następnym dziesięcioleciu były zastępowane wyciągami orczykowymi. Obecnie Ne terenie KPN funkcjonują dwa ośrodki narciarstwa : w rejonie Szrenicy i Kopy oferujące trzy wyciągi krzesełkowe, dziesięć wyciągów orczykowych oraz osiem nartostrad, zróżnicowanych pod względem trudności technicznych.

11 Współczesne narciarstwo w Karkonoszach skupione jest przede wszystkim w ośrodkach oferujących nartostrady i wyciągi narciarskie( Karpacz, Szklarska Poręba ). O wiele mniej popularna natomiast jest turystyka narciarska. Mimo istnienia bardzo dobrych warunków dla uprawiania narciarstwa biegowego ta forma wypoczynku preferowana jest przez znacznie mniejszą liczbę narciarzy. Jednym z nielicznych przykładów popularyzacji turystyki narciarskiej jest organizowany od 45 lat Ogólnopolski Narciarski Rajd - Karkonosze, który proponuje wędrówki zimowymi szlakami Parku na trasach dla narciarzy zjazdowych i biegowych. Zmniejszyła się również popularność niegdyś masowych sportów zimowych takich jak saneczkarstwo czy skoki narciarskie.

12 W Karkonoszach, górach nie tak wysokich jak Tatry czy Alpy, posiadających jednak wyjątkowy lokalny klimat, dzięki któremu śnieg zalega aż do lata, istnieją również warunki uprawiania nietypowych form narciarstwa ekstremalnego w żlebach kotłów polodowcowych. Ze względu jednak na podstawowy cel istnienia Karkonoskiego Parku Narodowego jakim jest ochrona ekosystemów przyrodniczych Karkonoszy oraz fakt, że teren kotłów polodowcowych objęte zostały ochroną ścisłą ten rodzaj narciarstwa jest zabroniony. Na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego działają również organizacje turystyczno - krajoznawcze oferujące swoje usługi przyjeżdżającym turystom oraz nieliczne kluby sportowe i szkoły narciarskie uczące sztuki narciarskiej dzieci i młodzież. Bibliografia: 1. "Karkonosze Polskie" Polska Akademia Nauk oddział we Wrocławiu, Karkonoskie Towarzystwo Naukowe w Jeleniej Górze, 2. "Karkonosze" Janusz Czerwiński, Krzysztof Mazurski, 3. "Karkonosze" Marek Staffa, 4. "Sudety" Waldemar Walczak,