ŁÓDŹ, 24 lutego 2009 r. Jak czytać metryki w języku łacińskim warsztaty

Transkrypt

1 ŁÓDŹ, 24 lutego 2009 r. Jak czytać metryki w języku łacińskim warsztaty

2 Cz. I Księgi metrykalne Piotr Młynarczyk Podstawowe źródła do cz. I pokazu: 1. M. Nowaczyk Poszukiwania przodków 2. Łacina - Podręczny słownik genealoga W większości ksiąg parafialnych z wieku XVII oraz XVIII oraz z początków wieku XIX występują zapisy narracyjne. ZaleŜy to od pochodzenia ksiąg: w Wielkopolsce mamy księgi z zapisami narracyjnymi aŝ do niemal połowy XIX wieku, podczas gdy w Galicji księgi z XVIII wieku są formatu kolumnowego Posługiwano się ustalonymi formułkami. Formuły zawarte w księgach narracyjnych pochodzą z listu pasterskiego z 1601 roku, ogłoszonego podczas synodu krakowskiego

3 Księgi metrykalne Liber natorum księga narodzonych Liber copulatorum księga zaślubionych Liber mortuorum księga zmarłych

4 Instrukcja do księgi urodzeń cz. I

5 Instrukcja do księgi urodzeń cz. II Źródło:

6 Instrukcja do księgi zaślubionych cz. I

7 Instrukcja do księgi zaślubionych cz. II Źródło:

8 Instrukcja do księgi zmarłych Źródło:

9 Rubryki w Liber natorum str. I Źródło:

10 Rubryki w Liber natorum str. II Źródło:

11 Zapisywanie dat w metrykach W księgach z zapisami narracyjnymi całe daty, łącznie z rokiem, napisane są słownie po łacinie. Czasami rok podany jest cyfrą jako nagłówek parę kartek wcześniej, z następującymi pod nim nagłówkami nazw miesięcy, z datami dni przy poszczególnych zapisach. Trzeba w takim przypadku przewertować księgę do tyłu aby znaleźć odpowiedni zapis roku i miesiąca. MoŜna teŝ spotkać formułki: "Diem quid supra", "w dniu jak wyŝej" albo "anno ut supra" "w roku jak wyŝej" czyli trzeba przeczytać zapis powyŝej tego, który nas interesuje. "Anno Domini millesimo sescentisimo octogestimo septimo et die decimo quarto mensis junii" - Roku pańskiego tysiąc sześćset set osiemdziesiątego siódmego dnia czternastego miesiąca czerwca W księgach parafialnych z drugiej połowy wieku XIX oraz w kopiach ksiąg metrykalnych robionych dla archiwów diecezjalnych lub archidiecezjalnych rok jest zapisany w formie cyfrowej na górze kaŝdej strony. Dzień podany jest w formie cyfrowej, nazwy miesięcy oraz określenie czasu podawane są po łacinie. W wypadku godziny jest to często forma skrótowa.

12 Określenia czasu Źródło: M. Nowaczyk Poszukiwania przodków niedziela dominica, dies dominica, dominicus, dies Solis, feria prima styczeń Januarius poniedziałek feria secunda, dies Lunae luty Februarius wtorek feria tertia, dies Martis marzec Martius środa czwartek feria quatra, dies Mercurii feria quinta, dies Jovis kwiecień Aprilis piątek feria sexta, dies Veneris maj Maius sobota feria septima, sabbatum, dies sabbatinus, dies Saturni czerwiec Junius Skróty: lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień Julius Augustus September, 7ber, VIIber October, 8ber, VIIIber November, 9ber, IXber December, 10ber, Xber # numer & (w prawo lub lewo) i (oraz) a. anno roku conj. conjungo poślubiony dni domini pańskiego dt ditto jak wyŝej legit. legitimus prawny nme nomine imieniem pm post meridiem po południu

13 Inne określenia czasu Źródło: M. Nowaczyk Poszukiwania przodków annus anno domini anno incarnationsis annus bissextus ante meridiem altera die biduum cras die sequenti die vero dies ebdomada ejusdem die eodem anno eodem die eodem mense eo tempore hodie hora longo tempore rok roku Pańskiego roku Pańskiego (dosł. Roku od inkarnacji Boga) rok przestępny przed południem następnego dnia czas dwu dni, w przeciągu dwu dni jutro następnego dnia dzisiaj, właśnie dzisiaj dzień tydzień tego samego dnia tego samego roku w tym samym dniu tego samego miesiąca obecnie dzisiaj, jeszcze dzisiaj godzina od bardzo dawna, bardzo długi okres czasu

14 Inne określenia czasu Źródło: mane rankiem, rano matutina ranny, poranny, wczesny mensis miesiąc meridie w południe nocte w nocy nocis noc nox noc nudius tertius trzy lata wcześniej nunc dies tertius trzy dni wcześniej nunc temporis obecnie perendie pojutrze pomerid popołudnie post po post meridiem po południu postridie dzień później, nazajutrz pridem dawno, od dawna pridie poprzedniego dnia pro tempore na teraz triduum czas trzech dni, w przeciągu trzech dni tunc temporis przeszły, były vesper, vesperis wieczór vespere wieczorem M. Nowaczyk Poszukiwania przodków

15 L. główny L. porządkowy (rodzaj męski) 1 unus primus 2 duo, duae secundus 3 tres, tria tertius 4 quattuor quartus 5 quinque quintus 6 sex sextus Liczebniki główne i porządkowe 7 septem septimus 8 octo ocatvus 9 novem nonus 10 decem decimus 11 undecim undecimus 12 duodecim duodecimus 13 tredecim tertius decimus 14 quattuordecim quartus decimus 15 quindecim quintus decimus 16 sedecim sextus decimus 17 septemdecim septimus decimus 18 odeviginti duodevicesimus 19 undeviginti undevicesimus 20 viginti vicesimus albo vigesimus 21 viginti unus vicesimus primus 22 viginti duo vicesimus secundus 23 viginti tres vicesimus tertius 24 viginti quattuor vicesimus quartus 25 viginti quinque vicesimus quintus 26 viginti sex vicesimus sextus 27 viginti septem vicesimus septimus 28 viginti octo vicesimus octavus 29 viginti novem vicesimus nonus 30 triginta tricesimus 40 quadraginta quadragesimus 50 quinquaginta quinquagesimus 60 sexaginta sexagesimus 70 septuaginta septuagesimus 80 octoginta octogesimus 90 nonaginta nonagesimus 100 centum centesimus 101 centum unus centesimus primus 150 centum quinquaginta centesimus quinquagesimus 200 ducenti ducentesimus 300 trecenti trecentisimus 400 quadrigenti quadringentesimus 500 quingenti quingentesimus 600 sescenti sescentesimus 700 septigenti septingentesimus 800 octingenti octingentesimus 900 nongenti nongentesimus 100 0mille 0 millesimus

16 Określenia przynaleŝności klasowej stosowane w księgach metrykalnych Źródło: M. Nowaczyk Poszukiwania przodków, W księgach metrykalnych z XVII oraz XVIII wieku obok zapisów wykonywanego zawodu znajdziemy określenia przynaleŝności klasowej z reguły zapisywane po łacinie. Później, w wiekach XIX oraz XX zapisywane one były tylko w wypadku szlachty. Nomenklatura ta przez wieki uległa gruntownej dewaluacji. W pierwszej Rzeczypospolitej przestrzegano jej bardzo uwaŝnie, pod zaborami bywało róŝnie. Pod koniec XVIII wieku oraz później kaŝdy szlachcic był "jaśnie wielmoŝny", czyli illustrissimus ac magnificus, kaŝdy wiejski ksiądz reverendissimus, oraz kaŝdy mieszkaniec miasta (nawet małego) "sławetny" czyli famatus

17 Określenia przynaleŝności klasowej stosowane w księgach metrykalnych Źródło: M. Nowaczyk Poszukiwania przodków, Oto co na ten temat pisze W. Dworzaczek: "Wiejscy plebani przewaŝnie nie byli szlachtą, toteŝ często nie znali dobrze genealogicznych stosunków swych szlacheckich parafian, przekręcali nazwiska i piastowane urzędy. Nie umieli odróŝnić tych, którzy z prawa naleŝeli do uprzywilejowanego stanu od pnących się do niego poprzez swoisty awans społeczny. Tedy nomenklatura: magnificus, generosus, nobilis, która w praktyce kancelarii sądowych miała swoje dość ściśle określone znaczenie, tutaj bywała raczej wyrazem materialnego autorytetu, jakiego zaŝywał wobec plebana ten czy inny posesjonat, dzierŝawca lub nawet wpływowy ekonom pański". Władysław Dworzaczek: Genealogia. PWN Warszawa 1959, str. 63.

18 Określenia przynaleŝności klasowej stosowane w księgach metrykalnych Źródło: Circumspectus Civis Generosus Honestus Honoratus powaŝany, znakomity, otoczony czcią; w księgach sądowych i parafialnych określenie ubogiego rzemieślnika obywatel, mieszkaniec; civissa - obywatelka urodzony, szlachetny, wspaniałomyślny, zacny; szlacheckiego pochodzenia; w księgach sądowych i parafialnych określenie urzędników ziemskich i szlachty; właściciel jednej wsi 1. uczciwy; określenie rolnika z małego miasteczka lub rzemieślnika wiejskiego; 2. dostojny znakomity, szanowany; określenie duchownego prawosławnego lub unickiego zacny, czcigodny, tytuł szlachcica w dokumentach i księgach sądowych i parafialnych; honorarus: pan feudalny, patrycjusz Infidelis/ perfidus Vir excellens/ egregius Famatus/famosus niewierny/ przewrotny; śyd mąŝ znamienity; uczony, lekarz, filozof okrzyczany, osławiony; sławetny - w księgach sądowych i parafialnych określenie mieszczan, średniozamoŝny rzemieślnik Illustrissimus ac magnificus Magnificus Nobilis jaśnie wielmoŝny w Średniowieczu uŝywano przymiotnika illustris dla określenia rodzin ksiąŝęcych; illustrissimus (-a, -um) uŝywano w stosunku najwyŝszych magnatów i senatorów wspaniały, świetny, okazały; wielmoŝny, w księgach sądowych i parafialnych określenie senatorów w dawnej Polsce; takŝe urzędników grodzkich lub ziemskich szlachetny; przymiotnik określający szlachtę; szlachcic, nobilissa szlachcianka; właściciel części wsi lub dzierŝawca Providus/ circumspectus opatrzny, rozsądny, mądry, przezorny; w księgach sądowych i parafialnych określenie ubogiego rzemieślnika

19 Określenia przynaleŝności klasowej stosowane w księgach metrykalnych Źródło: Spectabilis Reverendissimus Reverendus Venerabilis Honorabilis Agricola Arator Cmetho Colonus Famulus Hortulanus Inquilinus Laboriosus Semi-cmetho godny, znakomity, dostojny; w księgach sądowych i parafialnych określenie patrycjusza z duŝego miasta przewielebny; tytuł, którym określano duchownego wyŝszej rangi na przykład biskupa ordynariusza czcigodny, wielebny, tytuł, którym określano w dokumentach duchownego katolickiego, opata, prałata, biskupa sufragana dostojny; od venerabilitas przewielebność - tytuł dostojników duchownych, stosowany dla proboszcza lub członka kapituły zaszczytny, czcigodny, dostojny, godny szacunku; określenie wiejskiego plebana, wikariusza chłop; zwrot uŝywany w drugiej połowie XIX wieku bogaty chłop (Prusy); rataj-zagrodnik pracujący teŝ na folwarku; olęder-osadnik na prawie olęderskim (najczęściej z Niderlandów) kmieć; chłop, poddany; gospodarz na 1 lub więcej łanie; cmethona - chłopka, wieśniaczka 1. dzierŝawca gruntu, 2. Śr. chłop, tzw. zagrodnik, 3. rataj- robotnik wiejski nie posiadający roli; w późniejszych wiekach - ubogi chłop parobek, sługa; pracownik gospodarski lub folwarczny zagrodnik, chłop bezrolny, rataj, robotnik wiejski nie posiadający własnego pola ani inwentarza; hortulana - Ŝona zagrodnika lokator; komornik, kątnik - ubogi chłop mieszkający u innego chłopa; takŝe chłop pańszczyźniany pracowity, w księgach sądowych i parafialnych określenie chłopów półkmieć; gospodarz na pół łana

20 Określenia przynaleŝności klasowej stosowane w księgach metrykalnych Źródło: laboriosus Simeon inquilinus pracowity Szymon kątnik/komornik (chłop bez roli) laboriosus Petrus Koper cmetho de Pamiątkowo pracowity Piotr Koper kmieć z Pamiątkowa generosa Katarzyna Trzebinska nobilissa urodzona Katarzyna Trzebinska szlachcianka famatus Kazimierz Andrzeieski proconsul civis Gostin sławetny Kazimierz Andrzeieski rajca miejski obywatel gostyński reverendissimus dominus Szymon Cerekwicki capellanus czachoroviensis wielebny pan Szymon Cerekwicki kapelan czachorowski famata Marianna Macieieska vidua, civissa gostyniensa sławetna Marianna Macieieska wdowa, obywatelka Gostynia laboriosa Catharina, materfamilias capellani czachoroviensis pracowita Katarzyna, gospodyni kapelana czachorowskiego laboriosus Lucas Urbanowicz, ferrifarber de villa Czachorowo pracowity Łukasz Urbanowicz kowal z wioski Czachorowo

21 Podstawowe słownictwo genealogiczne oraz słowa pochodne (przymiotniki, przysłówki, formy bezosobowe czasowników, rzeczowniki) Chrzest Dziecko Imię MałŜeństwo Matka MąŜ Nazwisko Ojciec Pogrzeb Rodzice Rodzice chrzestni Śmierć Urodzenie Zapowiedzi śona baptismi, baptizatus/baptizata (ochrzczony/a), renatus (nowo-ochrzczony, np. dla osoby niewierzącej), plutus, lautus (obmyty w sensie sakralnym), purgatus (oczyszczony), ablutus (obmyty), lustratio (ofiara oczyszczalna) infans, filus (syn), filia (córka), puer (chłopiec), puella (dziewczynka), proles (dzieci) nomen matrimonium, copulatio (wziąć ślub), (pobrali się): copulati, cojnujcti, intronizati, nupti, sponsati, ligati, mariti mater maritus, sponsus (pan młody), conjux, vir cognomen pater sepultura, humatio, sepultus/sepulta (pogrzebany/a), parentes, genitores patrini, levantes, susceptores, compater/commater, matrina (matka chrzestna) mors, mortis; mortuus (zmarły), defunctus, obitus, denatus (zmarły), (zmarł/zmarła): decessus, peritus, obiit, decessit nati, natus, genitus (właściwie: urodził się, urodzony; dla dziewczynki nata, genita), natales (pochodzenie, stan), ortus (urodzenie), oriundus (pochodzący) banni, proclamationes, denuntiationes uxor, marita (męŝatka), conjux, sponsa (panna młoda), mulier (małŝonka), femina (kobieta) Źródło:

22 SŁOWNIK GENEALOGICZNY ŁACIŃSKO - POLSKO - ANGIELSKI LATIN - POLISH - ENGLISH GENEALOGICAL DICTIONARY Jolanta Skalska & Jacek Cieczkiewicz Źródło:

23 Cz. II KSIĘGI METRYKALNE pisane w języku łacińskim Krystyna Wróblewska-Jakubowska

24 Najstarsze księgi metrykalne w AAŁ Pochodzą z parafii: Tuszyn 1585r Parzno 1589r Łask 1590r Czarnocin 1593r Dłutów 1599r JeŜów 1599r

25 Określenia czasu Anno Domini AD Ego qui supra -Ja /ksiądz, zakonnik Fr/ jak wyŝej Anno ut supra - roku jak wyŝej Dies - dzień Ejusdem die - tego samego dnia Hodie dzisiaj Hebdomadata tydzień Eodem anno tego samego roku Eodem die w tym samym dniu Eodem mense tego samego miesiąca Hodie dzisiaj Mensis miesiąc

26 Księga r

27

28

29

30

31

32

33

34

35 Czas narodzin In galli cantu o pianiu koguta, o świcie In occasus solis o zachodzie słońca Post ocassus solis - po zachodzie słońca Ante meridiem - przed południem Post meridiem - po południu Plenilunium - pełnia księŝyca Novilunium - nów księŝyca

36

37

38 Takie pismo teŝ bywa!

39 Imiona Martinus Martini Matthaeus Mattaei Matthias Mattiai H/a/eva Aeva Eva Egidius Aegidus Francisca Franciscus Franciscus de Paula 2.IV Marcin Mateusz Maciej Ewa Idzi Franciszka Franciszek Katarzyna Sienensis 30.IV Katarzyna Vastanensis 23.III

40 Dzieci Infans Filia Filius Puella Puer Pueri Patrini fuere chrzestni Levante a sacro fonte - -Chrzestni święte źródło Gemellus Gemelli Geminus Altra jeden z dwóch, drugi bliźniak Illegitimi thori z nieprawego łóŝa Ignorati nieznany

41 Rodzice parents śona Uxor Consorta Marita MĄś Maritus SIOSTRA Soror BRAT frater Germanus rodzony np. brat

42 Zawody przodków Faber rzemieślnik Figlus garncarz Ferrifaber, ferrarius kowal Lignifaber stolarz cieśla kołodziej Ovilio, opilio owczarz Auriga woźnica Braxator piwowar Barbarius cyrulik Tabernarius karczmarz Tunnarius bednarz Ancilla słuŝąca

43 SKRÓTY stosowane CL coniugum legitimorum prawnie zaślubieni CLPF coniugum legitimorum patrini fuere ptune Pro tune wtedy, w tym czasie Vesp vespere wieczorem LL laboriosus Agnes c. Wojciech p. def. Zofia - post defectam po zmarłej Omnes ex ead(em) villa osoby, ludzie z tej samej wsi

44

45 Testimonium copulationis Ecclesia kościół Parochia parafia Denuntiatio zapowiedzi Missa solemnia msza uroczysta, summa Prasentibus testibus obecni świadkowie Testes erant-świadkami byli Juvenis młodzieniec Virgo panna Vidua wdowa Viduus wdowiec

46

47

48 Zgony testimonium mortis metryka śmierci Obiit zmarł Sole et aqua post baptismum obiit Obdormitus est zasnął /zmarł/ h/ebdomadata tydzień Aetatis, aetas wiek, czas Ŝycia Vitam cessit przestała Ŝyć In domo propia propiatus bliski Vetula stara kobieta Pauper biedak Mendicus Ŝebrak Vidua, viduus Munita namaszczona, opatrzony sakramentami Reddidio złoŝenie wyznania wiary, spowiedź Sacris provisns opatrzony sakramentami

49 Miejsca pochówku CMENTARZ Ad occasum na zachód Ad septentione na północ Aquilonalis - strona północna Ad meridiem na południe Ad orientem na wschód KOŚCIÓŁ pod ołtarzem Sepultus- pochowany, pogrzebany Sepelini corpus grzebać, złoŝyć do grobu

50

51

52

53 Słownik Kościelny Łacińsko Polski Ks. Alojzy Jougan

54 Perełki ksiąg łacińskich ok.1700r

55 Bernard z Morales (?) Omni die dic Mariae Omni die dic Mariae Mea laudes anima: Eius festa, eius gesta Cole devotissima. Contemplare et mirare Eius celsitudinem: Dic felicem genitricem, Dic beatam Virginem. Ipsam cole, ut de mole Criminum te liberet, Hanc appella, ne procella Vitiorum superet.

56 Dnia kaŝdego Boga mego (Hymn św. Kazimierza Dnia kaŝdego Boga mego * Matkę, duszo, wysławiaj; * Jéj dni święte, sprawy wzięte * Z naboŝeństwem odprawiaj. * Przypatruj się, a dziwuj się * Jéj wysokiéj zacności; * Zwij ją wielką Rodzicielką, * Błogą Panną w czystości. To XII-wieczna sekwencja ku czci Najświętszej Maryi Panny, do XIX wieku jej autorstwo mylnie przypisywano św. Kazimierzowi królewiczowi. Serdeczne podziękowania za linki dla Bartosza M