dodane: (wersja na kwiecień 2021 r.) Spis treści

Transkrypt

1 dodane: Ewangelia według świętego Pawła Fragmenty z listów św. Pawła, a także jego mów w Dziejach Apostolskich, opisujące ziemskie życie Jezusa, oraz nawiązania Pawła do nauk Jezusa znanych z Czterech Ewangelii. (wersja na kwiecień 2021 r.) Spis treści Wstęp Informacje o życiu Jezusa Mowy Pawła w Dziejach Apostolskich odnoszące się do życia Jezusa Agrafa Aluzje do słów i nauk Jezusa w listach Pawła Wstęp: Święty Paweł jest, obok samego Jezusa, jedną z najistotniejszych postaci we wczesnym chrześcijaństwie. Gorliwy faryzeusz i dawny prześladowca chrześcijan, który po swym nawróceniu stał się Apostołem Narodów. Przemierzył on tysiące kilometrów głosząc Ewangelię -Dobrą Nowinę o Chrystusie tym, którzy jej nie znali, także poganom. Podczas swoich podróży Paweł założył liczne gminy chrześcijańskie, pozyskał wielu uczniów, ale również i wielu przeciwników, nieraz doświadczał trudności i prześladowań. Listy Pawła, które wysyłał on do poszczególnych gmin oraz uczniów, zazwyczaj w reakcji na jakieś konkretne problemy, stanowią, obok Czterech Ewangelii i Dziejów Apostolskich, istotna składową Nowego Testamentu. W listach owych Paweł daje praktyczną wykładnię nauk Chrystusa zawartych w Czterech Ewangeliach, jak należy rozumieć przesłanie chrześcijańskie, oraz jak powinien postępować chrześcijanin w życiu codziennym. Paweł samemu nigdy nie napisał księgi, w której zawarłby pełną biografię Jezusa, czy syntetyczny wykład Jego nauk -nawet gdyby planował takie dzieło, zapewne nigdy nie miał na to czasu. Takie dzieło napisał jego współpracownik i towarzysz podróży, św. Łukasz -to on jest najprawdopodobniej owym anonimowym bratem, o którym Paweł pisze, że przez same Kościoły został on ustanowiony towarzyszem naszej podróży oraz że którego sława w Ewangelii rozchodzi się po wszystkich Kościołach (2 Kor 8,19.18, kolejność odwrócona). Nie znaczy to jednak, że nie można odtworzyć Ewangelii według świętego Pawła. Według, bo jak sam Paweł napisał, istnieje tylko Ewangelia Chrystusowa, innej jednak Ewangelii nie ma, [...] gdybyśmy nawet my lub anioł z nieba głosił wam Ewangelię różną od tej, którą wam głosiliśmy - niech będzie przeklęty (Ga 1,7-8). Tak więc czy to ja, czy inni, tak nauczamy i tak wyście uwierzyli. (1 Kor 15, 11). Istnieje tylko jedna, jak to opisał święty Marek Ewangelia o Jezusie Chrystusie, Synu Bożym (Mk 1,1), jednak przez różnych ludzi wykładana na różne sposoby. Toteż w tytułach Czterech Ewangelii, znajduje się słowo według : Ewangelia według św. Mateusza, według św. Marka, według św. Łukasza, według św. Jana, choć dla wygody, często się to według w potocznym użyciu pomija. Choć nie jako osobna księga, to jednak jak najbardziej istnieje również Ewangelia według św. Pawła, i można ją zrekonstruować, na podstawie źródeł opisujących naukę Pawła. Źródła te są dwa, jedno stanowią jego listy, drugie zaś to jego mowy spisane w Dziejach Apostolskich, w księdze, w której Łukasz zawarł biografię Pawła, aż do roku 62, kiedy Paweł oczekiwał na proces przed cesarzem Neronem w Rzymie. Tradycja przypisała Pawłowi autorstwo 13 listów: do Rzymian, 1 i 2 do Koryntian, do Galatów, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, 1 i 2 do Tesaloniczan, 1 i 2 do Tymoteusza, do Tytusa, oraz do Filemona (sigla biblijne: Rz, 1 Kor, 2 Kor, Gal, Ef, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, przypisywano Pawłowi również autorstwo listu do Hebrajczyków, dziś jednak już powszechnie się to przekonanie odrzuca). Spośród nich dzisiaj autentyczność siedmiu (Rz, 1 i 2 Kor, Gal, Flp, 1 Tes, Flm) jest uznawana powszechnie, nawet przez liberalną, racjonalistyczną krytykę. Co do trzech (Ef, Kol, 2 Tes) liberalna krytyka jest cokolwiek podzielona, natomiast szczególnie ostrym przedmiotem jej ataku stały się tzw. Listy Pasterskie (1 i 2 Tm, Tt) - większość racjonalistów odrzuca Pawłowe autorstwo tychże. Listy te na tle pozostałych wyróżniają się nieco innym stylem i słownictwem, jednak, jak się okazuje, nie jest to argument

2 rozstrzygający. Podobne różnice można znaleźć i pośród tych listów Pawła uznawanych powszechnie za autentyczne, a także wśród innych utworów bezsprzecznie jednego autora (np. Szekspira, a teorie o tym, iż niektóre przypisywane mu sztuki wyszły spod pióra innych autorów, są dzisiaj powszechnie zarzucone w nauce). Więcej na ten temat w artykule Jana Lewandowskiego Czy Listy Pasterskie to fałszerstwo?, link. Starożytna tradycja praktycznie jednomyślnie przypisywała Pawłowi autorstwo wszystkich 13 listów. Podana wyżej kolejność, w jakiej tradycyjnie umieszcza się w Nowym Testamencie listy, nie stanowi jednak kolejności chronologicznej, w jakiej zostały napisane. Zazwyczaj za najwcześniejsze uważa się listy do Tesaloniczan, później do Galatów, do Koryntian oraz do Rzymian (napisane w latach 50-tych I wieku). Pozostałe zwykle uważa się za napisane w czasie uwięzienia Pawła w Rzymie, w latach 60-tych, jednak dokładna chronologia i kolejność listów Pawła jest wciąż przedmiotem dyskusji. Jeśli chodzi o drugie źródło, mowy Pawła w Dziejach Apostolskich, Łukasz zamieszcza ich kilka, wygłoszonych w różnych okolicznościach. Szczególnie interesować nas będą jednak dwie: mianowicie mowa Pawła w synagodze w Antiochii Pizydyjskiej (Dz 13,13-42), oraz mowa na Aeropagu w Atenach (Dz 17,16-34). Są to dwie sztandarowe mowy kerygmatyczne (kerygmat uroczyste głoszenia orędzia o Zbawieniu) Pawła, jedna skierowana do Żydów, druga do pogan, przy czym szczególnie ta pierwsza zawiera pewną ilość szczegółów o życiu Jezusa. Pozostałe mowy Pawła w Dziejach w zasadzie niemal się nie odnoszą do życia Jezusa przed Wniebowstąpieniem, są to zazwyczaj albo mowy pożegnalne (do Efezjan, Dz 20,17-35), albo obrończe przed różnymi sędziami. Należy pamiętać, że autorem Dziejów jest tak naprawdę Łukasz, i pytanie o to, w jakim stopniu mowy w Dziejach stanowią odzwierciedlenie rzeczywistych mów, pozostaje otwarte. Starożytni autorzy bardzo często ubogacali swoje relacje w mowy postaci, których czyny opisywali, często nawet fikcyjne (co było powszechnie znaną praktyką), na zasadzie nie co dokładnie dana postać w danej chwili wypowiedziała, lecz co mogła (lub powinna była) powiedzieć, często wkładając w usta swych bohaterów, swoje własne poglądy. Można jednak przypuszczać, że Łukasz, towarzysz Pawła, dość wiernie przytoczył jego wypowiedzi, podając wzorcowe przykłady tego, w jaki sposób Paweł głosił naukę tak pośród Żydów, jak i pogan. Niemniej jednak w niniejszej rekonstrukcji, mowy w Dziejach należy postawić na drugim miejscu, po bezpośrednich słowach Pawła w jego listach. Ową rekonstrukcję Ewangelii według Pawła podzieliłem na kilka sekcji. Najpierw przedstawię informacje o życiu Jezusa, jakie można zebrać z rozproszonych wzmianek w listach i mowach Pawła. Ponieważ listy były pisane z konkretnych powodów, jako odpowiedź na konkretne problemy, to wzmianki o zdarzeniach z życia Jezusa mają w nich charakter niemal wyłącznie akcydentalny, są wplecione przypadkowo w tok wypowiedź Pawła na jakiś temat, i tylko parę razy Paweł przytacza jakiś dłuższy epizod. Niemniej jednak wzmianek jest tyle, że wystarczają one na zarysowanie podstawowego szkicu biografii Jezusa, informacji jest o wiele więcej niż u autorów niechrześcijańskich. Można się z nich dowiedzieć, że Jezus był Synem Bożym, ale również i ziemskim potomkiem Dawida, człowiekiem jak i inni, miał Matkę, krewnych, uczniów, głosił Ewangelię, ustanowił nowe Prawo dla nowego Ludu Bożego, z którym zawarł Nowe Przymierze potwierdzone własną krwią: został wydany przez zawiść Żydów, oraz ukrzyżowany z wyroku Piłata, pogrzebany zmartwychwstał dnia trzeciego, wniebowstąpił, siedzi po prawicy Boga, i kiedyś przyjdzie sądzić ludzkość. Swoją drogą, pewną ciekawostką jest, ze za wyjątkiem zmartwychwstania, Paweł nigdy nie odnosi się do cudów, jakie Jezus czynił podczas swojej działalności, cudów, których świadkiem Paweł nie był, i które dla niego, jako dla rabina, nie były tak naprawdę same w sobie istotne. Kolejną sekcję stanowią owe dwie mowy Pawła z Dziejów Apostolskich, w synagodze w Antiochii Pizydyjskiej, oraz na Aeropagu, które warto tutaj przytoczyć, z opisanych wyżej względów. Dalsze sekcje odnoszą się już do nawiązań do nauczania Jezusa w nauczaniu Pawła. Najpierw jedna, króciutka sekcja poświęcona jest tzw. agrafom, czyli wypowiedziom Jezusa, które nie zanotowano w żadnej z Czterech Ewangelii, a które przytacza Paweł. Kolejna, największa sekcja, to porównanie nauk Pawła i nauk Jezusa, czyli owe wszystkie nawiązania i aluzje, jakie można znaleźć w listach Pawła do nauk Jezusa zapisanych w Czterech Ewangeliach. Przy czym nie twierdzę wcale, że jest to kompletna lista wszelkich nawiązań, jakie zapewne można znaleźć. Nawiązania Pawła do nauk Jezusa mają różny charakter. W kilku miejscach (1 Kor 7,10;9,14;11,23;2 Kor 12,9; Dz 20,35) Paweł bezpośrednio powołuje się na nauki Jezusa. O wiele jednak częściej nawiązania te mają formę aluzji, podjęcia dokładnie tego samego tematu, jaki podejmował Jezus, lub też posłużenia się tymi samymi lub podobnymi obrazami w celu wyrażenia jakiejś prawdy. Czasem te obrazy różnią się drobnymi szczegółami od oryginalnych nauk Jezusa, choć wyrażają tę samą prawdę (oliwka w Rz 11,24 vs krzew winny w J 15,1-6), czasem ten sam obraz jest wykorzystywany do wyrażenia nawet i przeciwstawnych treści (kwas zakwaszający całe ciasto jest w 1 Kor 5,6 i Ga 5,9 przestrogą przed tym, że nawet niewielka tolerancja dla grzechu prowadzi nieuchronnie do całkowitego zepsucia, natomiast w Mt 13,33 i Łk 13,20-21 jest dla Jezusa obrazem nieuchronnego rozwoju Królestwa Bożego, w obu przypadkach podkreślona jest nieuchronność jakiegoś procesu). Jest to po prostu cecha ustnego głoszenia przekazu Ewangelii, jaki dominował na tym wczesnym etapie. Nawet jeśli zaczęto już tworzyć teksty spisujące nauki Jezusa -to jednak słowa Apostołów,

3 barwnie głoszących naukę o Zbawieniu, stanowiły autorytet najwyższy. W poszczególnych sekcjach, poza kilkoma istotnymi wyjątkami, przyjąłem tradycyjną kolejność, w jakiej umieszcza się listy Pawła w Biblii, na końcu ewentualnie umieszczając fragmenty z Dziejów Apostolskich. Kolejność ta jest zachowana również w sekcji porównującej nauki Pawła i Jezusa, gdzie najpierw mamy fragmenty nauk Pawła, później stosowne fragmenty Czterech Ewangelii. Nauki poszeregowane są w kolejności, w jakiej występują w listach (czyli najpierw Rz, później 1 Kor itd.), tak jeśli chodzi o same listy, oraz stosowane wzmianki w poszczególnych listach. W opracowaniu tym teksty z listów św. Pawła zaznaczam kolorem brązowym, teksty z Dziejów Apostolskich kolorem jasnofioletowym, tekst Ewangelii według Mateusza zaznaczam kolorem niebieskim, tekst Ewangelii według Marka kolorem zielonym, tekst Ewangelii według Łukasza kolorem czerwonym, Ewangelii według Jana kolorem fioletowym. Wszystkie teksty biblijne przedstawiam za tłumaczeniem Biblii Tysiąclecia. Podsumowując, jasne jest że twierdzenia, jakoby Paweł głosił jakieś abstrakcyjne nauki o jakimś mitycznym Chrystusie, oderwane od prawdziwego człowieka Jezusa, nie mają racji bytu. Z tego typu poglądami kiedyś polemizował Jan Lewandowski w artykule Czy św. Paweł nie interesował się ziemskim okresem życia i nauczania Jezusa? (link), podając listę nawiązań Pawła do wydarzeń z życia Jezusa, oraz aluzji do nauk Jezusa w listach Pawła. W tym zaś opracowaniu te wyliczenia zostały znacznie poszerzone. Widzimy wyraźnie, że nauki Pawła, nie są tak naprawdę jego oryginalnymi koncepcjami, lecz wprost wynikają z jedynej Ewangelii Chrystusowej, tej samej, jaką głoszą wszyscy Apostołowie i Ewangeliści. Informacje o życiu Jezusa Jezus Chrystus, Bóg-człowiek, stał się podobny do ludzi, uznany za człowieka (Flp 2): 6 On, istniejąc w postaci Bożej, nie skorzystał ze sposobności, aby na równi być z Bogiem, 7 lecz ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać sługi, stawszy się podobnym do ludzi. A w zewnętrznym przejawie, uznany za człowieka, 8 uniżył samego siebie. Jezus był człowiekiem (Rz 5): spłynęła na nich wszystkich łaska i dar Boży, łaskawie udzielony przez jednego Człowieka, Jezusa Chrystusa. (1 Kor 15): 21 Ponieważ bowiem przez człowieka [przyszła] śmierć, przez człowieka też [chodzi tu konkretnie o Chrystusa][dokona się] zmartwychwstanie. Jezus był potomkiem Abrahama (Gal 3): 16 Otóż to właśnie Abrahamowi i jego potomstwu dano obietnice. I nie mówi [Pismo]: "i potomkom", co wskazywałoby na wielu, ale [wskazano] na jednego: i potomkowi twojemu, którym jest Chrystus. Jezus był potomkiem Dawida (Rz 1): 3 [Jest to Ewangelia] o Jego [Boga] Synu - pochodzącym według ciała z rodu Dawida. (2 Tm 2): 8 Pamiętaj na Jezusa Chrystusa, potomka Dawida! (Dz 13): 22 Gdy zaś jego [Saula] odrzucił, powołał na ich króla Dawida, o którym też dał świadectwo w słowach: Znalazłem Dawida, syna Jessego, człowieka po mojej myśli, który we wszystkim wypełni moją wolę. 23 Z jego to potomstwa, stosownie do obietnicy, wyprowadził Bóg Izraelowi Zbawiciela Jezusa. Jezus został zrodzony z Niewiasty, pod Prawem (Ga 4): 4 Gdy jednak nadeszła pełnia czasu, zesłał Bóg Syna swego, zrodzonego z niewiasty, zrodzonego pod Prawem. Jezus posiadał ciało (Rz 8): 3 Co bowiem było niemożliwe dla Prawa, ponieważ ciało czyniło je bezsilnym, [tego dokonał Bóg]. On to zesłał Syna swego w ciele podobnym do ciała grzesznego i dla [usunięcia] grzechu wydał w tym ciele wyrok potępiający grzech. (1 Tm 3): Ten, który objawił się w ciele. Jezus posiadał krewnych, braci, w tym Jakuba (1 Kor 9): 5 Czyż nie wolno nam brać z sobą niewiasty - siostry, podobnie jak to czynią pozostali apostołowie oraz bracia Pańscy i Kefas?

4 (Ga 1): 19 Spośród zaś innych, którzy należą do grona Apostołów, widziałem jedynie Jakuba, brata Pańskiego. Jezus był ubogi (2 Kor 8): 9 Znacie przecież łaskę Pana naszego Jezusa Chrystusa, który będąc bogaty, dla was stał się ubogim, aby was ubóstwem swoim ubogacić Jezus był cichy i łagodny (2 Kor 10): 1 Zresztą ja sam, Paweł, upominam was przez cichość i łagodność Chrystusa. Jezus przyszedł zbawić grzeszników (1 Tm 1): 15 Nauka to zasługująca na wiarę i godna całkowitego uznania, że Chrystus Jezus przyszedł na świat zbawić grzeszników, spośród których ja jestem pierwszy. Jezus głosił Ewangelię (2 Tm 1): 10 Ukazana zaś została ona [łaska] teraz przez pojawienie się naszego Zbawiciela, Chrystusa Jezusa, który przezwyciężył śmierć, a na życie i nieśmiertelność rzucił światło przez Ewangelię. (Rz 1): 9 Bóg bowiem, któremu służę w [głębi] mego ducha, głosząc Ewangelię Jego Syna, jest mi świadkiem, jak nieustannie was wspominam. (2 Kor 9): 13 Ci, którzy oddają się tej posłudze, wielbią Boga za to, żeście posłuszni w wyznawaniu Ewangelii Chrystusa, a w prostocie stanowicie jedno z nimi i ze wszystkimi. (2 Kor 10): 14 Nie przekraczamy bowiem [słusznej] miary jak ci, którzy do was jeszcze nie dotarli; przecież doszliśmy do was z Ewangelią Chrystusa. (Flp 1): 27 Tylko sprawujcie się w sposób godny Ewangelii Chrystusowej. Słowa Chrystusa znane są chrześcijanom (1 Tm 6): 3 Jeśli ktoś naucza inaczej i nie trzyma się zdrowych słów Pana naszego Jezusa Chrystusa... (Kol 3): 16 Słowo Chrystusa niech w was przebywa z [całym swym] bogactwem. Jezus ustanowił nowe Prawo (1 Kor 9): 21 Dla nie podlegających Prawu byłem jak nie podlegający Prawu - nie będąc zresztą wolnym od prawa Bożego, lecz podlegając prawu Chrystusowemu - by pozyskać tych, którzy nie są pod Prawem. (Ga 6): 2 Jeden drugiego brzemiona noście i tak wypełniajcie prawo Chrystusowe. Jezus zwiastował pokój (Ef 2): 17 A przyszedłszy zwiastował pokój wam, którzyście daleko, i pokój tym, którzy blisko. W Chrystusie Bóg pojednał świat (2 Kor 5): 19 Albowiem w Chrystusie Bóg jednał z sobą świat, nie poczytując ludziom ich grzechów, nam zaś przekazując słowo jednania. Chrystus stał się sługą obrzezanych (Rz 15): 8 Albowiem Chrystus - mówię - stał się sługą obrzezanych, dla okazania wierności Boga i potwierdzenia przez to obietnic danych ojcom.3 Przecież i Chrystus nie szukał tego, co było dogodne dla Niego ale jak napisano: Urągania tych, którzy Tobie urągają, spadły na Mnie. (Flp 2): 6 On, istniejąc w postaci Bożej, nie skorzystał ze sposobności, aby na równi być z Bogiem, 7 lecz ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać sługi, stawszy się podobnym do ludzi. A w zewnętrznym przejawie, uznany za człowieka, 8 uniżył samego siebie. 8 uniżył samego siebie, stawszy się posłusznym aż do śmierci -i to śmierci krzyżowej. Jezus miał uczniów, ustanowił kolegium Dwunastu (1 Kor 15): 5... ukazał się Kefasowi, a potem Dwunastu. Chrystus nie szukał tego co dogodne, oraz urągano Mu (Rz 15): 3 Przecież i Chrystus nie szukał tego, co było dogodne dla Niego ale jak napisano: Urągania tych, którzy Tobie urągają, spadły na Mnie. Chrystus ustanowił Eucharystię w noc kiedy został wydany (1 Kor 11): 23 Ja bowiem otrzymałem od Pana to, co wam przekazałem, że Pan Jezus tej nocy,

5 kiedy został wydany, wziął chleb 24 i dzięki uczyniwszy połamał i rzekł: «To jest Ciało moje za was [wydane]. Czyńcie to na moją pamiątkę». 25 Podobnie, skończywszy wieczerzę, wziął kielich, mówiąc: «Ten kielich jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będziecie, na moją pamiątkę». Jezus był posłuszny aż do śmierci (Flp 2): 8 Uniżył samego siebie, stawszy się posłusznym aż do śmierci -i to śmierci krzyżowej. Jezus został zabity przez Żydów (1 Tes 2): 15 Żydzi zabili Pana Jezusa i proroków, i nas także prześladowali. (Dz 13): 26 Bracia, synowie rodu Abrahama, i ci spośród was, którzy się boją Boga! Nam została przekazana nauka o tym zbawieniu, 27 bo mieszkańcy Jerozolimy i ich zwierzchnicy nie uznali Go, i potępiając Go wypełnili głosy Proroków, odczytywane co szabat. 28 Chociaż nie znaleźli w Nim żadnej winy zasługującej na śmierć, zażądali od Piłata, aby Go stracił. Jezus złożył dobre wyznanie za Poncjusza Piłata (1 Tm 6): 13 Nakazuję w obliczu Boga, który ożywia wszystko, i Chrystusa Jezusa - Tego, który złożył dobre wyznanie za Poncjusza Piłata. (Dz 13): 28 Chociaż nie znaleźli w Nim żadnej winy zasługującej na śmierć, zażądali od Piłata, aby Go stracił. Jezus został ukrzyżowany (1 Kor 1): 13 Czyż Chrystus jest podzielony? Czyż Paweł został za was ukrzyżowany? (1 Kor 1): 17 Nie posłał mnie Chrystus, abym chrzcił, lecz abym głosił Ewangelię, i to nie w mądrości słowa, by nie zniweczyć Chrystusowego krzyża. (1 Kor 1): 23 My głosimy Chrystusa ukrzyżowanego, który jest zgorszeniem dla Żydów, a głupstwem dla pogan. (1 Kor 2): 2 Postanowiłem bowiem, będąc wśród was, nie znać niczego więcej, jak tylko Jezusa Chrystusa, i to ukrzyżowanego. (1 Kor 2): 8... gdyby ją [mądrość Bożą] bowiem pojęli, nie ukrzyżowaliby Pana chwały. (2 Kor 13): 4 Chociaż bowiem został ukrzyżowany wskutek słabości, to jednak żyje dzięki mocy Bożej. (Ga 2): 19 Tymczasem ja dla Prawa umarłem przez Prawo, aby żyć dla Boga: razem z Chrystusem zostałem przybity do krzyża. (Ga 3): 1 O, nierozumni Galaci! Któż was urzekł, was, przed których oczami nakreślono obraz Jezusa Chrystusa ukrzyżowanego? (Ga 3): 13 Z tego przekleństwa Prawa Chrystus nas wykupił - stawszy się za nas przekleństwem, bo napisane jest: Przeklęty każdy, którego powieszono na drzewie. (Ga 6): 12 O ludzkie to względy ubiegają się ci wszyscy, którzy was zmuszają do obrzezania; chcą mianowicie uniknąć prześladowania z powodu krzyża Chrystusowego. (Ga 6): 14 Co do mnie, nie daj Boże, bym się miał chlubić z czego innego, jak tylko z krzyża Pana naszego Jezusa Chrystusa, dzięki któremu świat stał się ukrzyżowany dla mnie, a ja dla świata. (Ef 2): W swym ciele 15 pozbawił On mocy Prawo przykazań, wyrażone w zarządzeniach, aby z dwóch [rodzajów ludzi] stworzyć w sobie jednego nowego człowieka, wprowadzając pokój,16 i [w ten sposób] jednych, jak i drugich znów pojednać z Bogiem w jednym Ciele przez krzyż, w sobie zadawszy śmierć wrogości. (Flp 2): 8 Uniżył samego siebie, stawszy się posłusznym aż do śmierci -i to śmierci krzyżowej. (Flp 3): 18 Wielu bowiem postępuje jak wrogowie krzyża Chrystusowego, o których często wam mówiłem, a teraz mówię z płaczem. (Kol 1): 19 Zechciał bowiem [Bóg], aby w Nim zamieszkała cała Pełnia, 20 i aby przez Niego znów pojednać wszystko z sobą: przez Niego - i to, co na ziemi, i to, co w niebiosach, wprowadziwszy pokój przez krew Jego krzyża. (Kol 2): 14 Skreślił zapis dłużny obciążający nas nakazami. To właśnie, co było naszym przeciwnikiem, usunął z drogi, przygwoździwszy do krzyża. (Dz 13): 29 A gdy wykonali wszystko, co było o Nim napisane, zdjęli Go z krzyża i złożyli w grobie. Jezus cierpiał

6 (Flp 3): 8... Dla Niego wyzułem się ze wszystkiego i uznaję to za śmieci, bylebym pozyskał Chrystusa 9 i znalazł się w Nim [...] 10 przez poznanie Jego: zarówno mocy Jego zmartwychwstania, jak i udziału w Jego cierpieniach. Jezus umarł (Rz 5): 6 Chrystus bowiem umarł za nas, jako za grzeszników, w oznaczonym czasie, gdyśmy [jeszcze] byli bezsilni. [..] 8 Bóg zaś okazuje nam swoją miłość [właśnie] przez to, że Chrystus umarł za nas, gdyśmy byli jeszcze grzesznikami. (Rz 6): 3 Czyż nie wiadomo wam, że my wszyscy, którzyśmy otrzymali chrzest zanurzający w Chrystusa Jezusa, zostaliśmy zanurzeni w Jego śmierć? 4 Zatem przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie - jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca. 6 Chrystus bowiem umarł za nas, jako za grzeszników, w oznaczonym czasie, gdyśmy [jeszcze] byli bezsilni. 7 4 A [nawet] za człowieka sprawiedliwego podejmuje się ktoś umrzeć tylko z największą trudnością. Chociaż może jeszcze za człowieka życzliwego odważyłby się ktoś ponieść śmierć. 8 Bóg zaś okazuje nam swoją miłość [właśnie] przez to, że Chrystus umarł za nas, gdyśmy byli jeszcze grzesznikami. (Rz 8): 34 Któż może wydać wyrok potępienia? Czy Chrystus Jezus, który poniósł [za nas] śmierć, co więcej - zmartwychwstał, siedzi po prawicy Boga i przyczynia się za nami? 9 Po to bowiem Chrystus umarł i powrócił do życia, by zapanować tak nad umarłymi, jak nad żywymi. (Rz 14): 9 Po to bowiem Chrystus umarł i powrócił do życia, by zapanować tak nad umarłymi, jak nad żywymi. (Rz 14): Tym swoim [stanowiskiem w sprawie] pokarmów nie narażaj na zgubę tego, za którego umarł Chrystus. (1 Kor 8): 11 I tak to właśnie "wiedza" twoja sprowadziłaby zgubę na słabego brata, za którego umarł Chrystus. (1 Kor 15): 3 Przekazałem wam na początku to, co przejąłem: że Chrystus umarł - zgodnie z Pismem - za nasze grzechy. (2 Kor 5): 14 Albowiem miłość Chrystusa przynagla nas, pomnych na to, że skoro Jeden umarł za wszystkich, to wszyscy pomarli. 15 A właśnie za wszystkich umarł po to, aby ci, co żyją, już nie żyli dla siebie, lecz dla Tego, który za nich umarł i zmartwychwstał. (Ga 2): 21 Nie mogę odrzucić łaski danej przez Boga. Jeżeli zaś usprawiedliwienie dokonuje się przez Prawo, to Chrystus umarł na darmo. (Flp 2): 8 Uniżył samego siebie, stawszy się posłusznym aż do śmierci -i to śmierci krzyżowej. (1 Tes 2): 15 Żydzi zabili Pana Jezusa i proroków, i nas także prześladowali. (1 Tes 4): 14 Jeśli bowiem wierzymy, że Jezus istotnie umarł i zmartwychwstał, to również tych, którzy umarli w Jezusie, Bóg wyprowadzi wraz z Nim. (1 Tes 5): 9 Ponieważ nie przeznaczył nas Bóg, abyśmy zasłużyli na gniew, ale na osiągnięcie zbawienia przez Pana naszego Jezusa Chrystusa, 10 który za nas umarł, abyśmy, czy żywi, czy umarli, razem z Nim żyli. (2 Tm 2): 11 Nauka to zasługująca na wiarę: Jeżeliśmy bowiem z Nim współumarli,wespół z Nim i żyć będziemy. Krew Jezusa wybłagała przebłaganie (Rz 3): 25 Jego to ustanowił Bóg narzędziem przebłagania przez wiarę mocą Jego krwi. (Ef 1): 7 W Nim mamy odkupienie przez Jego krew -odpuszczenie występków, według bogactwa Jego łaski. (Ef 2): 13 Ale teraz w Chrystusie Jezusie wy, którzy niegdyś byliście daleko, staliście się bliscy przez krew Chrystusa. Jezus został wydany za nasze grzechy (Rz 4): 25 On to został wydany za nasze grzechy i wskrzeszony z martwych dla naszego usprawiedliwienia. (Rz 5): 6 Chrystus bowiem umarł za nas, jako za grzeszników, w oznaczonym czasie, gdyśmy [jeszcze] byli bezsilni. [..] 8 Bóg zaś okazuje nam swoją miłość [właśnie] przez to, że Chrystus umarł za nas, gdyśmy byli jeszcze grzesznikami. (Rz 6): 6 To wiedzcie, że dla zniszczenia grzesznego ciała dawny nasz człowiek został razem z Nim ukrzyżowany po to, byśmy już więcej nie byli w niewoli grzechu. 7 Kto bowiem umarł, stał się wolny od grzechu. 8 Otóż, jeżeli umarliśmy razem z Chrystusem, wierzymy, że z Nim również żyć

7 będziemy, 9 wiedząc, że Chrystus powstawszy z martwych już więcej nie umiera, śmierć nad Nim nie ma już władzy. 10 Bo to, że umarł, umarł dla grzechu tylko raz, a że żyje, żyje dla Boga. (Rz 8): 32 On, który nawet własnego Syna nie oszczędził, ale Go za nas wszystkich wydał, jakże miałby wraz z Nim i wszystkiego nam nie darować? (2 Kor 5): 14 Albowiem miłość Chrystusa przynagla nas, pomnych na to, że skoro Jeden umarł za wszystkich, to wszyscy pomarli. 15 A właśnie za wszystkich umarł po to, aby ci, co żyją, już nie żyli dla siebie, lecz dla Tego, który za nich umarł i zmartwychwstał. (Ga 1): 3 Łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego, i od Pana Jezusa Chrystusa, 4 który wydał samego siebie za nasze grzechy, aby wyrwać nas z obecnego złego świata, zgodnie z wolą Boga i Ojca naszego. (Ga 3): 13 Z tego przekleństwa Prawa Chrystus nas wykupił - stawszy się za nas przekleństwem, bo napisane jest: Przeklęty każdy, którego powieszono na drzewie. (1 Tes 5): 9 Ponieważ nie przeznaczył nas Bóg, abyśmy zasłużyli na gniew, ale na osiągnięcie zbawienia przez Pana naszego Jezusa Chrystusa, 10 który za nas umarł, abyśmy, czy żywi, czy umarli, razem z Nim żyli. (1 Tm 2): 5 Albowiem jeden jest Bóg, jeden też pośrednik między Bogiem a ludźmi, człowiek, Chrystus Jezus, 6 który wydał siebie samego na okup za wszystkich jako świadectwo we właściwym czasie. 12 [Łaska Boga] poucza nas, abyśmy [...] żyli na tym świecie, 13 oczekując błogosławionej nadziei i objawienia się chwały wielkiego Boga i Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa, 14 który wydał samego siebie za nas, aby odkupić nas od wszelkiej nieprawości i oczyścić sobie lud wybrany na własność, gorliwy w spełnianiu dobrych uczynków. (Tt 2): 12 [Łaska Boga] poucza nas, abyśmy [...] żyli na tym świecie, 13 oczekując błogosławionej nadziei i objawienia się chwały wielkiego Boga i Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa, 14 który wydał samego siebie za nas, aby odkupić nas od wszelkiej nieprawości i oczyścić sobie lud wybrany na własność, gorliwy w spełnianiu dobrych uczynków. (Dz 13): 38 Niech więc będzie wam wiadomo, bracia, że zwiastuje się wam odpuszczenie grzechów przez Niego: 39 Każdy, kto uwierzy, jest przez Niego usprawiedliwiony ze wszystkich [grzechów], z których nie mogliście zostać usprawiedliwieni w Prawie Mojżeszowym Jezus został pogrzebany, zmartwychwstał, ukazał się wielu, wniebowstąpił i siedzi po prawicy Boga (1 Kor 15): 3 Przekazałem wam na początku to, co przejąłem: że Chrystus umarł - zgodnie z Pismem - za nasze grzechy, 4 że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem: 5 i że ukazał się Kefasowi, a potem Dwunastu, 6 później zjawił się więcej niż pięciuset braciom równocześnie; większość z nich żyje dotąd, niektórzy zaś pomarli. 7 Potem ukazał się Jakubowi, później wszystkim apostołom. 8 W końcu, już po wszystkich, ukazał się także i mnie jako poronionemu płodowi. (1 Kor 15): 20 Tymczasem jednak Chrystus zmartwychwstał jako pierwszy spośród tych, co pomarli. (1 Kor 15): 22 I jak w Adamie wszyscy umierają, tak też w Chrystusie wszyscy będą ożywieni, 23 lecz każdy według własnej kolejności. Chrystus jako pierwszy, potem ci, co należą do Chrystusa, w czasie Jego przyjścia. (Rz 1): 3 [Jest to Ewangelia] o Jego Synu - pochodzącym według ciała z rodu Dawida, 4 a ustanowionym według Ducha Świętości przez powstanie z martwych pełnym mocy Synem Bożym - o Jezusie Chrystusie, Panu naszym. (Rz 4): 23 A to, że poczytano mu [Abrahamowi], zostało napisane nie ze względu na niego samego, 24 ale i ze względu na nas, jako że będzie poczytane i nam, którzy wierzymy w Tego, co wskrzesił z martwych Jezusa, Pana naszego. 25 On to został wydany za nasze grzechy i wskrzeszony z martwych dla naszego usprawiedliwienia. (Rz 6): 4 Zatem przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie - jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca. 5 Jeżeli bowiem przez śmierć, podobną do Jego śmierci, zostaliśmy z Nim złączeni w jedno, to tak samo będziemy z Nim złączeni w jedno przez podobne zmartwychwstanie. 6 To wiedzcie, że dla zniszczenia grzesznego ciała dawny nasz człowiek został razem z Nim ukrzyżowany po to, byśmy już więcej nie byli w niewoli grzechu. 7 Kto bowiem umarł, stał się wolny od grzechu. 8 Otóż, jeżeli umarliśmy razem z Chrystusem, wierzymy, że z Nim również żyć będziemy, 9 wiedząc, że Chrystus powstawszy z martwych już więcej nie umiera, śmierć nad Nim nie ma już władzy. 10 Bo to, że umarł, umarł dla grzechu tylko raz, a że żyje, żyje dla Boga. (Rz 8): 34 Któż może wydać wyrok potępienia? Czy Chrystus Jezus, który poniósł [za nas] śmierć,

8 co więcej - zmartwychwstał, siedzi po prawicy Boga i przyczynia się za nami? (Rz 10): 6 Sprawiedliwość zaś osiągana przez wiarę tak powiada: Nie mów w sercu swoim: Któż zdoła wstąpić do nieba? - oczywiście po to, by Chrystusa stamtąd sprowadzić na ziemię, albo: Któż zstąpi do Otchłani? - 7 oczywiście po to, by Chrystusa wyprowadzić spośród umarłych. (Rz 14): 9 Po to bowiem Chrystus umarł i powrócił do życia, by zapanować tak nad umarłymi, jak nad żywymi. (2 Kor 5): 15 A właśnie za wszystkich umarł po to, aby ci, co żyją, już nie żyli dla siebie, lecz dla Tego, który za nich umarł i zmartwychwstał. (2 Kor 13): 4 Chociaż bowiem został ukrzyżowany wskutek słabości, to jednak żyje dzięki mocy Bożej. (Ga 1): 1 Paweł, apostoł nie z ludzkiego ustanowienia czy zlecenia, lecz z ustanowienia Jezusa Chrystusa i Boga Ojca, który Go wskrzesił z martwych. (Ef 1): 20 Wykazał On je [Bóg swoją potęgę i siłę], gdy wskrzesił Go z martwych i posadził po swojej prawicy na wyżynach niebieskich. (Ef 2): 4 A Bóg, będąc bogaty w miłosierdzie, przez wielką swą miłość, jaką nas umiłował, 5 i to nas, umarłych na skutek występków, razem z Chrystusem przywrócił do życia. Łaską bowiem jesteście zbawieni. 6 Razem też wskrzesił i razem posadził na wyżynach niebieskich - w Chrystusie Jezusie. (Ef 4): 10 Ten, który zstąpił, jest i Tym, który wstąpił ponad wszystkie niebiosa, aby wszystko napełnić. (Flp 3): 20 Nasza bowiem ojczyzna jest w niebie. Stamtąd też jako Zbawcy wyczekujemy Pana naszego Jezusa Chrystusa. (Kol 3): 1 Jeśliście więc razem z Chrystusem powstali z martwych, szukajcie tego, co w górze, gdzie przebywa Chrystus zasiadając po prawicy Boga. (1 Tes 1): 9 Albowiem oni sami opowiadają o nas, jakiego to przyjęcia doznaliśmy od was i jak nawróciliście się od bożków do Boga, by służyć Bogu żywemu i prawdziwemu 10 i oczekiwać z niebios Jego Syna, którego wzbudził z martwych, Jezusa, naszego wybawcę od nadchodzącego gniewu. (1 Tes 4): 14 Jeśli bowiem wierzymy, że Jezus istotnie umarł i zmartwychwstał, to również tych, którzy umarli w Jezusie, Bóg wyprowadzi wraz z Nim.15 To bowiem głosimy wam jako słowo Pańskie, że my, żywi, pozostawieni na przyjście Pana, nie wyprzedzimy tych, którzy pomarli9. 16 Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. 17 Potem my, żywi i pozostawieni, wraz z nimi będziemy porwani w powietrze, na obłoki naprzeciw Pana, i w ten sposób zawsze będziemy z Panem. (1 Tm 3): Wzięty został w chwale. (2 Tm 2): 11 Nauka to zasługująca na wiarę: Jeżeliśmy bowiem z Nim współumarli,wespół z Nim i żyć będziemy. (Dz 13): 30 Ale Bóg wskrzesił Go z martwych, 31 a On ukazywał się przez wiele dni tym, którzy z Nim razem poszli z Galilei do Jerozolimy, a teraz dają świadectwo o Nim przed ludem. 32 My właśnie głosimy wam Dobrą Nowinę o obietnicy danej ojcom: 33 że Bóg spełnił ją wobec nas jako ich dzieci, wskrzesiwszy Jezusa. [ ] 37 Lecz nie uległ skażeniu Ten, którego Bóg wskrzesił. (Dz 17): 30 Nie zważając na czasy nieświadomości, wzywa Bóg teraz wszędzie i wszystkich ludzi do nawrócenia, 31 dlatego że wyznaczył dzień, w którym sprawiedliwie będzie sądzić świat przez Człowieka, którego na to przeznaczył, po uwierzytelnieniu Go wobec wszystkich przez wskrzeszenie Go z martwych». Jezus Chrystus przyjdzie z Nieba powtórnie, będzie sądził żywych i umarłych (1 Kor 1): 7... Nie brakuje wam żadnego daru łaski, gdy oczekujecie objawienia się Pana naszego Jezusa Chrystusa. 8 On też będzie umacniał was aż do końca, abyście byli bez zarzutu w dzień Pana naszego Jezusa Chrystusa. (1 Kor 15): 22 I jak w Adamie wszyscy umierają, tak też w Chrystusie wszyscy będą ożywieni, 23 lecz każdy według własnej kolejności. Chrystus jako pierwszy, potem ci, co należą do Chrystusa, w czasie Jego przyjścia. (1 Tes 3): 12 A Pan niech pomnoży liczbę waszą i niech spotęguje waszą wzajemną miłość dla wszystkich, jaką i my mamy dla was; 13 aby serca wasze utwierdzone zostały jako nienaganne w świętości wobec Boga, Ojca naszego, na przyjście Pana naszego Jezusa wraz ze wszystkimi Jego świętymi.

9 (1 Tes 4): 15 To bowiem głosimy wam jako słowo Pańskie, że my, żywi, pozostawieni na przyjście Pana, nie wyprzedzimy tych, którzy pomarli. 16 Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. 17 Potem my, żywi i pozostawieni, wraz z nimi będziemy porwani w powietrze, na obłoki naprzeciw Pana, i w ten sposób zawsze będziemy z Panem. (2 Tes 1): 6 Bo przecież jest rzeczą słuszną u Boga odpłacić uciskiem tym, którzy was uciskają, 7 a wam, uciśnionym, dać ulgę wraz z nami, gdy z nieba objawi się Pan Jezus z aniołami swojej potęgi 8 w płomienistym ogniu, wymierzając karę tym, którzy Boga nie uznają i nie są posłuszni Ewangelii Pana naszego Jezusa. 9 Jako karę poniosą oni wieczną zagładę [z dala] od oblicza Pańskiego i od potężnego majestatu Jego 10 w owym dniu, kiedy przyjdzie, aby być uwielbionym w świętych swoich i okazać się godnym podziwu dla wszystkich, którzy uwierzyli, bo wyście dali wiarę świadectwu naszemu. (1 Tm 6): 13 Nakazuję [...] 14 ażebyś zachował przykazanie nieskalane, bez zarzutu aż do objawienia się naszego Pana, Jezusa Chrystusa. (2 Tm 4): 1 Zaklinam cię wobec Boga i Chrystusa Jezusa, który będzie sądził żywych i umarłych, i na Jego pojawienie się, i na Jego królestwo. Mowy Pawła w Dziejach Apostolskich odnoszące się do życia Jezusa Mowa w synagodze w Antiochii Pizydyjskiej (Dz 13): 13 Odpłynąwszy z Pafos, Paweł i jego towarzysze przybyli do Perge w Pamfilii, a Jan [tj. Marek] wrócił do Jerozolimy, odłączywszy się od nich. 14 Oni zaś przeszli przez Perge, dotarli do Antiochii Pizydyjskiej, weszli w dzień sobotni do synagogi i usiedli. 15 Po odczytaniu Prawa i Proroków przełożeni synagogi posłali do nich i powiedzieli: «Przemówcie, bracia, jeżeli macie jakieś słowo zachęty dla ludu». 16 Wstał więc Paweł i skinąwszy ręką, przemówił: «Słuchajcie, Izraelici i wy, którzy boicie się Boga! 17 Bóg tego ludu izraelskiego wybrał ojców naszych i wywyższył lud na obczyźnie w ziemi egipskiej i wyprowadził go z niej mocnym ramieniem. 18 Mniej więcej przez czterdzieści lat znosił cierpliwie ich obyczaje na pustyni. 19 I wytępiwszy siedem szczepów w ziemi Kanaan oddał im ziemię ich w dziedzictwo, 20 mniej więcej po czterystu pięćdziesięciu latach. I potem dał im sędziów aż do proroka Samuela. 21 Później poprosili o króla, i dał im Bóg na lat czterdzieści Saula, syna Kisza z pokolenia Beniamina. 22 Gdy zaś jego odrzucił, powołał na ich króla Dawida, o którym też dał świadectwo w słowach: Znalazłem Dawida, syna Jessego, człowieka po mojej myśli, który we wszystkim wypełni moją wolę. 23 Z jego to potomstwa, stosownie do obietnicy, wyprowadził Bóg Izraelowi Zbawiciela Jezusa. 24 Przed Jego przyjściem Jan głosił chrzest nawrócenia całemu ludowi izraelskiemu. 25 A pod koniec swojej działalności Jan mówił: "Ja nie jestem tym, za kogo mnie uważacie. Po mnie przyjdzie Ten, któremu nie jestem godny rozwiązać sandałów na nogach". 26 Bracia, synowie rodu Abrahama, i ci spośród was, którzy się boją Boga! Nam została przekazana nauka o tym zbawieniu, 27 bo mieszkańcy Jerozolimy i ich zwierzchnicy nie uznali Go, i potępiając Go wypełnili głosy Proroków, odczytywane co szabat. 28 Chociaż nie znaleźli w Nim żadnej winy zasługującej na śmierć, zażądali od Piłata, aby Go stracił. 29 A gdy wykonali wszystko, co było o Nim napisane, zdjęli Go z krzyża i złożyli w grobie. 30 Ale Bóg wskrzesił Go z martwych, 31 a On ukazywał się przez wiele dni tym, którzy z Nim razem poszli z Galilei do Jerozolimy, a teraz dają świadectwo o Nim przed ludem. 32 My właśnie głosimy wam Dobrą Nowinę o obietnicy danej ojcom: 33 że Bóg spełnił ją wobec nas jako ich dzieci, wskrzesiwszy Jezusa. Tak też jest napisane w psalmie drugim: Ty jesteś moim Synem, Jam Ciebie dziś zrodził. 34 A [to], że Go wskrzesił z martwych i że nie miał już nigdy ulec rozkładowi, tak wyraził: Wypełnię wierne, święte sprawy Dawida. 35 Dlatego i w innym miejscu mówi: Nie dozwolisz, aby Twój Święty uległ skażeniu. 36 Dawid jednak, zasłużywszy się swemu pokoleniu, zasnął z woli Bożej i został złożony u boku swych przodków, i uległ skażeniu. 37 Lecz nie uległ skażeniu Ten, którego Bóg wskrzesił. 38 Niech więc będzie wam wiadomo, bracia, że zwiastuje się wam odpuszczenie grzechów przez Niego: 39

10 Każdy, kto uwierzy, jest przez Niego usprawiedliwiony ze wszystkich [grzechów], z których nie mogliście zostać usprawiedliwieni w Prawie Mojżeszowym. 40 Baczcie więc, aby nie sprawdziły się na was słowa Proroków: 41 Patrzcie, szydercy, zdumiewajcie się i odejdźcie, bo za dni waszych dokonuję dzieła, dzieła, któremu byście nie uwierzyli, gdyby wam ktoś o nim mówił». 42 Kiedy wychodzili, proszono ich, aby w następny szabat mówili do nich o tym samym. Mowa na Aeropagu w Atenach: (Dz 17):16 Czekając na nich [swoich towarzyszy podróży] w Atenach, Paweł burzył się wewnętrznie na widok miasta pełnego bożków. 17 Rozprawiał też w synagodze z Żydami i z "bojącymi się Boga" i codziennie na agorze z tymi, których tam spotykał. 18 Niektórzy z filozofów epikurejskich i stoickich rozmawiali z nim: «Cóż chce powiedzieć ten nowinkarz» - mówili jedni, a drudzy: - «Zdaje się, że jest zwiastunem nowych bogów» - bo głosił Jezusa i zmartwychwstanie. 19 Zabrali go i zaprowadzili na Areopag, i zapytali: «Czy moglibyśmy się dowiedzieć, jaką to nową naukę głosisz? 20 Bo jakieś nowe rzeczy wkładasz nam do głowy. Chcielibyśmy więc dowiedzieć się, o co właściwie chodzi». 21 A wszyscy Ateńczycy i mieszkający tam przybysze poświęcają czas jedynie albo mówieniu o czymś, albo wysłuchiwaniu czegoś nowego. 22 «Mężowie ateńscy - przemówił Paweł stanąwszy w środku Areopagu - widzę, że jesteście pod każdym względem bardzo religijni. 23 Przechodząc bowiem i oglądając wasze świętości jedną po drugiej, znalazłem też ołtarz z napisem: "Nieznanemu Bogu". Ja wam głoszę to, co czcicie, nie znając. 24 Bóg, który stworzył świat i wszystko na nim, On, który jest Panem nieba i ziemi, nie mieszka w świątyniach zbudowanych ręką ludzką 25 i nie odbiera posługi z rąk ludzkich, jak gdyby czegoś potrzebował, bo sam daje wszystkim życie i oddech, i wszystko. 26 On z jednego [człowieka] wyprowadził cały rodzaj ludzki, aby zamieszkiwał całą powierzchnię ziemi. Określił właściwie czasy i granice ich zamieszkania, 27 aby szukali Boga, czy nie znajdą Go niejako po omacku. Bo w rzeczywistości jest On niedaleko od każdego z nas. 28 Bo w Nim żyjemy, poruszamy się i jesteśmy, jak też powiedzieli niektórzy z waszych poetów: "Jesteśmy bowiem z Jego rodu". 29 Będąc więc z rodu Bożego, nie powinniśmy sądzić, że Bóstwo jest podobne do złota albo do srebra, albo do kamienia, wytworu rąk i myśli człowieka. 30 Nie zważając na czasy nieświadomości, wzywa Bóg teraz wszędzie i wszystkich ludzi do nawrócenia, 31 dlatego że wyznaczył dzień, w którym sprawiedliwie będzie sądzić świat przez Człowieka, którego na to przeznaczył, po uwierzytelnieniu Go wobec wszystkich przez wskrzeszenie Go z martwych». 32 Gdy usłyszeli o zmartwychwstaniu, jedni się wyśmiewali, a inni powiedzieli: «Posłuchamy cię o tym innym razem». 33 Tak Paweł ich opuścił. 34 Niektórzy jednak przyłączyli się do niego i uwierzyli. Wśród nich Dionizy Areopagita i kobieta imieniem Damaris, a z nimi inni. Agrafa (Dz 20): 35 We wszystkim pokazałem wam, że tak pracując trzeba wspierać słabych i pamiętać o słowach Pana Jezusa, który powiedział: "Więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu"». (2 Kor 12): 7 Aby zaś nie wynosił mnie zbytnio ogrom objawień, dany mi został oścień dla ciała, wysłannik szatana, aby mnie policzkował - żebym się nie unosił pychą. 8 Dlatego trzykrotnie prosiłem Pana, aby odszedł ode mnie, 9 lecz [Pan] mi powiedział: «Wystarczy ci mojej łaski. Moc bowiem w słabości się doskonali». Najchętniej więc będę się chlubił z moich słabości, aby zamieszkała we mnie moc Chrystusa. Aluzje do słów i nauk Jezusa w listach Pawła Nie sądźcie, a nie będziecie sądzeni (Rz 2): 1 Przeto nie możesz wymówić się od winy, człowiecze, kimkolwiek jesteś, gdy zabierasz się do sądzenia. W jakiej bowiem sprawie sądzisz drugiego, [w tej] sam na siebie wydajesz wyrok, bo ty czynisz to samo, co osądzasz. 2 Wiemy zaś, że sąd Boży według prawdy dosięga tych, którzy się dopuszczają takich czynów. (1 Kor 4): 5 Przeto nie sądźcie przedwcześnie, dopóki nie przyjdzie Pan, który rozjaśni to, co w ciemnościach ukryte, i ujawni zamiary serc. Wtedy każdy otrzyma od Boga pochwałę. (1 Kor 6): 7 Już samo to jest godne potępienia, że w ogóle zdarzają się wśród was sądowe sprawy. Czemuż nie znosicie raczej niesprawiedliwości? Czemuż nie ponosicie raczej szkody?

11 (Mt 7): 1 Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni. 2 Bo takim sądem, jakim sądzicie, i was osądzą; i taką miarą, jaką wy mierzycie, wam odmierzą. (Łk 6): 37 Nie sądźcie, a nie będziecie sądzeni; nie potępiajcie, a nie będziecie potępieni; odpuszczajcie, a będzie wam odpuszczone. Przewodnicy ślepych (Rz 2): 17 Jeżeli jednak ty dumnie nazywasz siebie Żydem, całkowicie zdajesz się na Prawo, chlubisz się Bogiem, 18 pouczony Prawem znasz Jego wolę i umiesz rozpoznać co lepsze, 19 a jesteś przeświadczony, żeś przewodnikiem ślepych, światłością dla tych, którzy są w ciemności. (Mt 15): 14...To są [faryzeusze] ślepi przewodnicy ślepych. Lecz jeśli ślepy ślepego prowadzi, obaj w dół wpadną. (Mt 23): 16 Biada wam, przewodnicy ślepi [...]17 Głupi i ślepi! [...] 19 Ślepi! [ ] 24 Przewodnicy ślepi... (Łk 6): 39 Opowiedział im też przypowieść: «Czy może niewidomy prowadzić niewidomego? Czy nie wpadną w dół obydwaj? Prawo nie straciło mocy (Rz 3): 31 Czy więc przez wiarę obalamy Prawo? Żadną miarą! Tylko Prawo właściwie ustawiamy. (Mt 5): 7 Nie sądźcie, że przyszedłem znieść Prawo albo Proroków. Nie przyszedłem znieść, ale wypełnić. (Łk 16): 17 Lecz łatwiej niebo i ziemia przeminą, niż żeby jedna kreska miała odpaść z Prawa. Śmierć Chrystusa wynikła z miłości Boga do ludzi (Rz 5): 8 Bóg zaś okazuje nam swoją miłość [właśnie] przez to, że Chrystus umarł za nas, gdyśmy byli jeszcze grzesznikami. (Rz 8): 32 On, który nawet własnego Syna nie oszczędził, ale Go za nas wszystkich wydał, jakże miałby wraz z Nim i wszystkiego nam nie darować? (J 3): 16 Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne. Niewolnik grzechu (Rz 6): 16 Czyż nie wiecie, że jeśli oddajecie samych siebie jako niewolników pod posłuszeństwo, jesteście niewolnikami tego, komu dajecie posłuch: bądź [niewolnikami] grzechu, [co wiedzie] do śmierci, bądź posłuszeństwa, [co wiedzie] do sprawiedliwości? (J 8): 34 Odpowiedział im Jezus: «Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Każdy, kto popełnia grzech, jest niewolnikiem grzechu. Synostwo Boże chrześcijan (Rz 8): 14 Albowiem wszyscy ci, których prowadzi Duch Boży, są synami Bożymi. (Ga 3): 26 Wszyscy bowiem dzięki tej wierze jesteście synami Bożymi - w Chrystusie Jezusie. (Ef 1): 5 Przeznaczył nas dla siebie jako przybranych synów przez Jezusa Chrystusa, według postanowienia swej woli. (J 1): 12 Wszystkim tym jednak, którzy Je przyjęli, dało moc, aby się stali dziećmi Bożymi. (Mt 5): 9 Błogosławieni, którzy wprowadzają pokój, albowiem oni będą nazwani synami Bożymi. Abba, Ojcze! (Rz 8): 15 Nie otrzymaliście przecież ducha niewoli, by się znowu pogrążyć w bojaźni, ale otrzymaliście ducha przybrania za synów, w którym możemy wołać: «Abba, Ojcze!» (Ga 4): 6 Na dowód tego, że jesteście synami, Bóg wysłał do serc naszych Ducha Syna swego, który woła: Abba, Ojcze! (Mk 14): 36 I mówił: «Abba, Ojcze, dla Ciebie wszystko jest możliwe, zabierz ten kielich ode Mnie! Lecz nie to, co Ja chcę, ale to, co Ty [niech się stanie]!»

12 Duch daje życie, ciało daje śmierć (Rz 8): 15 Nie otrzymaliście przecież ducha niewoli, by się znowu pogrążyć w bojaźni, ale otrzymaliście ducha przybrania za synów, w którym możemy wołać: «Abba, Ojcze!» 1 Teraz jednak dla tych, którzy są w Chrystusie Jezusie, nie ma już potępienia. 2 Albowiem prawo Ducha, który daje życie w Chrystusie Jezusie, wyzwoliło cię spod prawa grzechu i śmierci. 3 Co bowiem było niemożliwe dla Prawa, ponieważ ciało czyniło je bezsilnym, [tego dokonał Bóg]. On to zesłał Syna swego w ciele podobnym do ciała grzesznego i dla [usunięcia] grzechu wydał w tym ciele wyrok potępiający grzech, 4 aby to, co nakazuje Prawo, wypełniło się w nas, o ile postępujemy nie według ciała, ale według Ducha. 5 Ci bowiem, którzy żyją według ciała, dążą do tego, czego chce ciało; ci zaś, którzy żyją według Ducha - do tego, czego chce Duch. 6 Dążność bowiem ciała prowadzi do śmierci, dążność zaś Ducha - do życia i pokoju. 7 A to dlatego, że dążność ciała wroga jest Bogu, nie podporządkowuje się bowiem Prawu Bożemu, ani nawet nie jest do tego zdolna. 8 A ci, którzy żyją według ciała, Bogu podobać się nie mogą. 9 Wy jednak nie żyjecie według ciała, lecz według Ducha, jeśli tylko Duch Boży w was mieszka. Jeżeli zaś kto nie ma Ducha Chrystusowego, ten do Niego nie należy. 10 Jeżeli natomiast Chrystus w was mieszka, ciało wprawdzie podlega śmierci ze względu na [skutki] grzechu duch jednak posiada życie na skutek usprawiedliwienia. 11 A jeżeli mieszka w was Duch Tego, który Jezusa wskrzesił z martwych, to Ten, co wskrzesił Chrystusa z martwych, przywróci do życia wasze śmiertelne ciała mocą mieszkającego w was swego Ducha. 12 Jesteśmy więc, bracia, dłużnikami, ale nie ciała, byśmy żyć mieli według ciała. 13 Bo jeżeli będziecie żyli według ciała, czeka was śmierć. Jeżeli zaś przy pomocy Ducha uśmiercać będziecie popędy ciała - będziecie żyli. (1 Kor 15): 36 O, niemądry! Przecież to, co siejesz, nie ożyje, jeżeli wprzód nie obumrze. 37 To, co zasiewasz, nie jest od razu ciałem, którym ma się stać potem, lecz zwykłym ziarnem, na przykład pszenicznym lub jakimś innym. 42 Podobnie rzecz się ma ze zmartwychwstaniem. Zasiewa się zniszczalne - powstaje zaś niezniszczalne; 43 sieje się niechwalebne - powstaje chwalebne; sieje się słabe - powstaje mocne; 44 zasiewa się ciało zmysłowe - powstaje ciało duchowe. Jeżeli jest ciało ziemskie powstanie też ciało niebieskie. 45 Tak też jest napisane: Stał się pierwszy człowiek, Adam, duszą żyjącą, a ostatni Adam duchem ożywiającym. 46 Nie było jednak wpierw tego, co duchowe, ale to, co ziemskie; duchowe było potem. 47 Pierwszy człowiek z ziemi - ziemski, drugi Człowiek - z nieba. 48 Jaki ów ziemski, tacy i ziemscy; jaki Ten niebieski, tacy i niebiescy. 49 A jak nosiliśmy obraz ziemskiego [człowieka], tak też nosić będziemy obraz [człowieka] niebieskiego. (J 6): 63 Duch daje życie; ciało na nic się nie przyda. Słowa, które Ja wam powiedziałem, są duchem i są życiem. Izrael potknął się o kamień obrazy z Iz 8,14 (Rz 9): 31 A Izrael, który zabiegał o Prawo usprawiedliwiające, do celu Prawa nie doszedł Dlaczego? Ponieważ zabiegał o usprawiedliwienie nie z wiary, lecz - jakby to było możliwe - z uczynków. Potknęli się o kamień obrazy, 33 jak jest napisane: Oto kładę na Syjonie kamień obrazy i skałę zgorszenia, a kto wierzy w niego, nie będzie zawstydzony. (Mt 21): 42 Jezus im rzekł: «Czy nigdy nie czytaliście w Piśmie: Właśnie ten kamień, który odrzucili budujący, stał się głowicą węgła. Pan to sprawił, i jest cudem w naszych oczach. 43 Dlatego powiadam wam: Królestwo Boże będzie wam zabrane, a dane narodowi, który wyda jego owoce. 44 Kto upadnie na ten kamień, rozbije się, a na kogo on spadnie, zmiażdży go». (Łk 20): 17 On zaś spojrzał na nich i rzekł: «Cóż więc znaczy to słowo Pisma: Właśnie ten kamień, który odrzucili budujący, stał się głowicą węgła? 18 Każdy, kto upadnie na ten kamień, rozbije się, a na kogo on spadnie, zmiażdży go». Kresem Prawa jest Chrystus, teraz usprawiedliwiony jest każdy kto wierzy (Rz 10): 4 A przecież kresem Prawa jest Chrystus, dla usprawiedliwienia każdego, kto wierzy. (Łk 16): 16 Aż do Jana sięgało Prawo i Prorocy; odtąd głosi się Dobrą Nowinę o królestwie Bożym, i każdy gwałtem wdziera się do niego. (Mt 11): 12 A od czasu Jana Chrzciciela aż dotąd królestwo niebieskie doznaje gwałtu i ludzie gwałtowni zdobywają je. 13 Wszyscy bowiem Prorocy i Prawo prorokowali aż do Jana. (J 3): 17 Albowiem Bóg nie posłał swego Syna na świat po to, aby świat potępił, ale po to, by świat został przez Niego zbawiony. 18 Kto wierzy w Niego, nie podlega potępieniu; a kto nie wierzy, już został potępiony, bo nie uwierzył w imię Jednorodzonego Syna Bożego. Chrześcijanie są wkorzenieni w Chrystusa

13 (Rz 11): 16 Jeżeli bowiem zaczyn* jest święty, to i ciasto; jeżeli korzeń jest święty, to i gałęzie.17 Jeżeli zaś niektóre gałęzie zostały odcięte, a na ich miejsce zostałeś wszczepiony ty, który byłeś dziczką oliwną, i razem [z innymi gałęziami] z tym samym korzeniem złączony na równi z nimi czerpałeś soki oliwne, 18 to nie wynoś się ponad te gałęzie. A jeżeli się wynosisz, [pamiętaj, że] nie ty podtrzymujesz korzeń, ale korzeń ciebie. 19 Powiesz może: Gałęzie odcięto, abym ja mógł być wszczepiony 20 Słusznie. Odcięto je na skutek ich niewiary, ty zaś trzymasz się dzięki wierze. Przeto się nie pysznij, ale trwaj w bojaźni! 21 Jeżeli bowiem nie oszczędził Bóg gałęzi naturalnych, może też nie oszczędzić i ciebie. 22 Przyjrzyj się więc dobroci i surowości Bożej. Surowość [okazuje się] wobec tych, co upadli, a dobroć Boża wobec ciebie, jeśli tylko wytrwasz w [kręgu] tej dobroci; w przeciwnym razie i ty będziesz wycięty. 23 A i oni, jeżeli nie będą trwać w niewierze, zostaną wszczepieni. Bo Bóg ma moc wszczepić ich ponownie. 24 Albowiem jeżeli ty zostałeś odcięty od naturalnej dla ciebie dziczki oliwnej i przeciw naturze wszczepiony zostałeś w oliwkę szlachetną, o ileż łatwiej mogą być wszczepieni w swoją własną oliwkę ci, którzy do niej należą z natury. (Kol 2): 7 Zapuśćcie w Niego korzenie i na Nim dalej się budujcie, i umacniajcie się w wierze, jak was nauczono, pełni wdzięczności. (Ef 3): 17 Abyście [byli] w miłości wkorzenieni i ugruntowani. (J 15): 1 Ja jestem prawdziwym krzewem winnym, a Ojciec mój jest tym, który [go] uprawia. 2 Każdą latorośl, która we Mnie nie przynosi owocu, odcina, a każdą, która przynosi owoc, oczyszcza, aby przynosiła owoc obfitszy. 3 Wy już jesteście czyści dzięki słowu, które wypowiedziałem do was. 4 Wytrwajcie we Mnie, a Ja [będę trwał] w was. Podobnie jak latorośl nie może przynosić owocu sama z siebie - jeśli nie trwa w winnym krzewie - tak samo i wy, jeżeli we Mnie trwać nie będziecie. 5 Ja jestem krzewem winnym, wy - latoroślami. Kto trwa we Mnie, a Ja w nim, ten przynosi owoc obfity, ponieważ beze Mnie nic nie możecie uczynić. 6 Ten, kto we Mnie nie trwa, zostanie wyrzucony jak winna latorośl i uschnie. I zbiera się ją, i wrzuca do ognia, i płonie. Miłować nieprzyjaciół (Rz 12): 14 Błogosławcie tych, którzy was prześladują! Błogosławcie, a nie złorzeczcie! [...]17 Nikomu złem za złe nie odpłacajcie. Starajcie się dobrze czynić wobec wszystkich ludzi! 18 Jeżeli to jest możliwe, o ile to od was zależy, żyjcie w zgodzie ze wszystkimi ludźmi! 19 Umiłowani, nie wymierzajcie sami sobie sprawiedliwości, lecz pozostawcie to pomście [Bożej]! Napisano bowiem: Do Mnie należy pomsta. Ja wymierzę zapłatę - mówi Pan - ale: Jeżeli nieprzyjaciel twój cierpi głód - nakarm go. 20 Jeżeli pragnie - napój go! Tak bowiem czyniąc, węgle żarzące zgromadzisz na jego głowę. 21 Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj! 16 Bądźcie zgodni we wzajemnych uczuciach! Nie gońcie za wielkością, lecz niech was pociąga to, co pokorne! Nie uważajcie sami siebie za mądrych! (1 Tes 5): Między sobą zachowujcie pokój! 15 Uważajcie, aby nikt nie odpłacał złem za złe, zawsze usiłujcie czynić dobrze sobie nawzajem i wobec wszystkich! (Mt 5): 38 Słyszeliście, że powiedziano: Oko za oko i ząb za ząb! 39 A Ja wam powiadam: Nie stawiajcie oporu złemu. Lecz jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi! 40 Temu, kto chce prawować się z tobą i wziąć twoją szatę, odstąp i płaszcz! 41 Zmusza cię kto, żeby iść z nim tysiąc kroków, idź dwa tysiące! 42 Daj temu, kto cię prosi, i nie odwracaj się od tego, kto chce pożyczyć od ciebie. 43 Słyszeliście, że powiedziano: Będziesz miłował swego bliźniego, a nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził. 44 A Ja wam powiadam: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują; 45 tak będziecie synami Ojca waszego, który jest w niebie; ponieważ On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi, i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych. 46 Jeśli bowiem miłujecie tych, którzy was miłują, cóż za nagrodę mieć będziecie? Czyż i celnicy tego nie czynią? 47 I jeśli pozdrawiacie tylko swych braci, cóż szczególnego czynicie? Czyż i poganie tego nie czynią? 48 Bądźcie więc wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski. 25 W owym czasie Jezus przemówił tymi słowami: «Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom. (Łk 6): 27 Lecz powiadam wam, którzy słuchacie: Miłujcie waszych nieprzyjaciół; dobrze czyńcie tym, którzy was nienawidzą; 28 błogosławcie tym, którzy was przeklinają, i módlcie się za tych, którzy was oczerniają. 29 Jeśli cię kto uderzy w [jeden] policzek, nadstaw mu i drugi! Jeśli bierze ci płaszcz, nie broń mu i szaty! 30 Daj każdemu, kto cię prosi, a nie dopominaj się zwrotu od tego, który bierze twoje. 31 Jak chcecie, żeby ludzie wam czynili, podobnie wy im czyńcie! 32 Jeśli bowiem miłujecie tych tylko, którzy was miłują, jakaż za to dla was wdzięczność?9 Przecież i grzesznicy miłość okazują tym, którzy ich miłują. 33 I jeśli dobrze czynicie tym tylko, którzy wam dobrze czynią, jaka za to dla was wdzięczność? I grzesznicy to samo czynią. 34 Jeśli pożyczek udzielacie tym, od których