Surowce mineralne Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i obszarów przyleg³ych

Transkrypt

1 Surowce mineralne Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i obszarów przyleg³ych Wies³aw Gabzdyl*, ronis³awa Hanak* W. Gabzdyl. Hanak Raw materials from the Upper Silesia Coal asin and from the adjacent areas. Prz. Geol., 53: Summary. In the Upper Silesia Coal asin and on the adjoining areas, besides dominant in resources and the amount of bituminous coal output, there of other occurs mineral raw materials. In spite of local industry restructuring, production of mineral raw materials in this region still remains significant for its economy. Among other European Community countries the largest bituminous coal resources occur in the Upper Silesian Coal asin. Poland is the European Union leader in coal production and export. Exploitation of some mineral raw materials, such as: iron ores, zinc-lead ores and brown coal, in different times was discontinued while others (rock salt, Mo-W-Cu ore) from beds recognized to a different degree was not started. Making use of waste mineral raw materials, mainly mining, metallurgical and energetic ones, is becoming more and more significant economically and ecologically. Sometimes synthetic raw materials are produced, such as: gypsum (desulphogypsum) obtained from desulphurisation of fumes, Ca-Mg fertilizers from dolomite wastes, crushed and synthetic aggregates from mining and metallurgical wastes, lead and silver from recycling and salt from coalmine water desalination. On the basis of imported raw minerals, iron, steel and ferroalloys are produced. Zn-Pb concentrates are also imported on larger scale. Such raw materials as: raw materials used for production of noble ceramics and rock wool are delivered from other regions of the country. Sustainable development of the Upper Silesia leads to rational and environment friendly managing of mineral raw materials, protection of their resources, as well as to usage of industrial wastes. Protection of resources from neglected deposits (coalmines in liquidation) constitutes an important problem, still to be solved. It is connected with substantial financial spendings and preparation of suitable legal acts. A substantial amount of mining, processing, metallurgical and energetic wastes, accumulated as well as produced on a regular basis, requires suitable management. An appropriate example of that is placing mining and energetic wastes under the ground, using them as consolidating stowing for sealing cavings and using them as a dummy road packing. Mining wastes are also applied in engineering works, such as for instance, in construction of embankments, land levelling etc. Flotation silt is used as fuel in the households and the material obtained after their decarbonisation is used in recultivation. Key words: Upper Silesian Coal asin, mineral raw materials, mining, metallurgical wastes, energetic wastes, wastes management W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym i obszarach przyleg³ych wystêpuje, oprócz dominuj¹cego w zasobach i wielkoœci wydobycia wêgla kamiennego, szereg ró norodnych surowców mineralnych. Produkcja surowców mineralnych w województwie œl¹skim, mimo restrukturyzowania tutejszego przemys³u, jest nadal znacz¹ca dla gospodarki kraju (tab. 1). Produkcja niektórych surowców mineralnych zosta³a w ró nym czasie zaniechana (rudy Fe, rudy Zn-Pb, wêgiel brunatny), w innych, w ró nym stopniu rozpoznanych, nie rozpoczêta (sól kamienna, rudy Mo-W-Cu). Coraz wiêksze znaczenie gospodarcze i ekologiczne ma wykorzystywanie odpadowych surowców mineralnych, g³ównie odpadów górniczych, hutniczych i energetycznych. Produkowane s¹, niekiedy w sposób wymuszony, surowce syntetyczne jak gips (desulfogips) z odsiarczania spalin, nawozy Ca-Mg z odpadów dolomitowych, kruszywo ³amane i sztuczne z odpadów górniczych i hutniczych, o³ów i srebro z recyklingu, sól z zak³adów odsalania wód kopalnianych, we³na mineralna i in. W oparciu o importowane surowce (rudy) s¹ produkowane elazo i stal oraz elazostopy. W coraz wiêkszym stopniu s¹ importowane koncentraty Zn-Pb dla górnictwa i hutnictwa tych metali. Z innych regionów kraju s¹ dostarczane tak e m.in., surowce do produkcji wyrobów ceramiki szlachetnej i we³ny mineralnej. Zrównowa ony rozwój regionu œl¹skiego wymusza racjonalne i przyjazne dla œrodowiska gospodarowanie *Instytut Geologi Stosowanej, Politechnika Œl¹ska, ul. Akademicka 2, Gliwice surowcami mineralnymi, ochronê ich zasobów oraz u ytkowanie odpadów przemys³owych. Wêgiel kamienny W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym zosta³o udokumentowanych 110 z³ó wêgla kamiennego. W eksploatacji znajduje siê 45 z³ó o zasobach bilansowych mln t i zasobach przemys³owych mln t. Wêgiel jest zró nicowany pod wzglêdem stopnia uwêglenia. Najwiêksz¹ czeœæ zasobów tworz¹ wêgle energetyczne (typy 31 i 32), znacznie mniej jest wêgli koksowych (typy 34, 35 i 36). Znane s¹ tak e wêgle chude (typ 38), wêgle antracytowe (typ 41) i antracyty (typ 42). Wystêpuj¹ równie wêgle typów poœrednich jak wêgiel gazowy (typ 33) i wêgiel semikoksowy (typ 37) wg laschke, Eksploatacjê prowadzi 41 kopalñ: 23 kopalnie Kompanii Wêglowej S.A. 5 kopalñ w Jastrzêbskiej Spó³ce Wêglowej S.A. 8 kopalñ w Katowickim Holdingu Wêglowym S.A. 2 kopalnie spó³ek akcyjnych skarbu pañstwa 2 kopalnie poza strukturami, jako sp. z o.o., 1 kopalnia prywatna (Siltech Sp. z o.o.). Produkcja wêgla kamiennego w Polsce wynios³a w 2003 r.: ogó³em tys. t (w tym kopalnia ogdanka 4 843,6 tys. t) w tym wêgiel energetyczny (typy 31 33) tys. t, wêgiel koksowy (typy 34-35) tys. t. Jakoœæ produkowanego wêgla charakteryzuj¹ dane w tab

2 Na bazie wêgli koksowych (mieszanek) produkowany jest koks wielkopiecowy. Wielkoœæ produkcji koksu w Polsce wynios³a w 2003 r. ok. 10,1 mln t, z czego ok. 74,5% pochodzi³o z koksowni œl¹skich, g³ównie ZK Zdzieszowice (3,5 mln t) i ZK D¹browa Górnicza (2,5 mln t). Pozosta³a czêœæ wyprodukowana zosta³a w ma³ych koksowniach, jak Jadwiga, Radlin, Dêbieñsko, Makoszowy i obrek. Zak³ady mechanicznej przeróbki wêgla, wobec wzrastaj¹cych wymagañ, co do jakoœci wêgla przez odbiorców krajowych i zagranicznych, uzyskuj¹ coraz lepszej jakoœci produkty handlowe. Du e znaczenie ma skuteczne eliminowanie z wêgla sk³adników ekologicznie szkodliwych, zw³aszcza siarki oraz takich pierwiastków jak: pozostaj¹cych w popio³ach (Mn, e, Co, Cr, Ni), kondensuj¹cych siê na powierzchni popio³ów lotnych (e, Co, Cr, Ni, As, Cd, Pb, Sb, Se), emitowanych w fazie gazowej (Se, Hg, Cl, F). Eksport wêgla wyniós³ w 2003 r tys. t, w tym wêgla energetycznego tys. t i wêgla koksowego tys. t. Eksport koksu wyniós³ ok. 5,3 mln t. G³ówni importerzy wêgla polskiego to Niemcy (6 842 tys. t), Austria (2 100 tys. t), Finlandia (2 025 tys. t), Francja (1 643 tys. t), Ukraina (1 286 tys. t), Wielka rytania (1 255 tys. t), Czechy (1 161 tys. t) (ilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i Œwiata, 2003). Import wêgla do Polski, wielkoœci tys. t, pochodzi z Rosji, Kazachstanu, Czech i Ukrainy. Polska jest najwiêkszym producentem i eksporterem wêgla wœród krajów Unii Europejskiej. Ma te najwiêksze w UE jego zasoby. Warunki eksploatacji w kopalniach GZW charakteryzuje du e zró nicowanie gruboœci pok³adów wêgla, ich nieregularnoœæ wystêpowania, zagro enia gazowe, wodne Tab. 1. Produkcja niektórych surowców mineralnych w Polsce i województwie œl¹skim (2003 r.) Table 1. Production of some mineral raw materials in Poland and Silesian Voivodship Surowce mineralne Mineral raw materials Wielkoœæ produkcji w Polsce Production in Poalnd Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005 i t¹paniami, trudne warunki geotermiczne, du e g³êbokoœci wystêpowania znacznej czêœci zasobów, uwiêzienie czêœci zasobów w filarach ochronnych i inne. Restrukturyzacja górnictwa nie sprzyja racjonalnej gospodarce z³o ami, która wymaga silnej kondycji finansowej od kopalñ. Powszechnie stosowany system œcianowy eksploatacji powoduje szybkie wyczerpywanie siê zasobów przy niedostatecznych œrodkach na udostêpnianie g³êbiej le ¹cych zasobów. Zastosowanie innych systemów eksploatacji pozwoli³oby zapewne na wykorzystanie zasobów uznawanych obecnie za nieprzemys³owe a nawet za straty. Problemem s¹ zasoby w likwidowanych kopalniach. Wystêpuj¹ one zwykle w pewnym rozproszeniui,zuwagi na niemo liwoœæ ich ekonomicznego zagospodarowania, kwalifikuje siê je do zasobów pozabilansowych. Jak to wskazuje Komisja Zasobów Kopalin problem ochrony z³ó zaniechanych nie jest dostatecznie uregulowany pod wzglêdem formalno-prawnym (Nieæ & Przenios³o, 2004). Wieloletnia eksploatacja wêgla na Górnym Œl¹sku (regularne wydobycie od 1769 r.) doprowadzi³a do znacznej degradacji œrodowiska. St¹d dalej prowadzi siê prace nad likwidacj¹ szkód górniczych, zagospodarowaniem odpadów górniczych i przeróbczych oraz rekultywacj¹ terenów zdegradowanych. Pok³adom wêgla towarzysz¹ ró norodne kopaliny (surowce) jak metan, sapropelity, syderyty i sferosyderyty, ³upki ogniotrwa³e i szlifierskie, bentonity, wody zasolone i solanki oraz pierwiastki œladowe (Gabzdyl, 1997). Surowce mineralne towarzysz¹ce pok³adom wêgla Metan. Metan pok³adów wêgla (MPW) udokumentowano w GZW w 43 z³o ach o ³¹cznych zasobach bilansowych ok. 80,1 mld m 3, w tym jest 3,1 mld Udzia³ woj. œl¹skiego Silesian Voivodship [%] Wêgiel kamienny bituminous coal 102,9 mln t 95,9 Koks coke 10,1mln t 74,5 Dolomity dolomites 7,2 mln t 37,5 Piaski podsadzkowe filling sand 5,8 mln m 3 29,3 Wapienie i margle limestones and marls 33,2 mln t 2,9 Wapno lime 2,0 mln t 11,8 Cement cement mln t 1,0 Surowce ilaste ceramiki bud. clay raw materials for building ceramics 2,5 14,4 Gaz ziemny natural gas 5,3 mln m 3 0,6 Kruszywo naturalne natural agregates 79,7 mln t 4,8 Kruszywo ³amane crushed agregates 26,4 mln t 7,0 Piaski formierskie foundry sand 1,1 mln t 2,1 Tab. 2. Jakoœæ produkowanego wêgla w GZW Table 2. Quality of produced coal in the Upper Silesian Coal asin Typ wêgla Technological cool type of coal Wartoœæ opa³owa Calorifique value [MJ/kg] Popió³ Ash [%] Siarka ca³kowita Total sulphur [%] Wêgiel energetyczny steam coal 19,9 26,6 9,9 24,2 0,44 1,21 Wêgiel koksowy coking coal 28,3 19,4 6,8 8,5 0,49 0,69 m 3 zasobów przemys³owych. Metan jest zawarty w strukturze wêgla kamiennego, a tak e nagromadzony w porach i szczelinach ska³. Produkcja metanu przekracza obecnie 300 mln m 3 /r (344 mln m 3 w 2003 r.), co stanowi 0,6% wydobywanego w Polsce gazu ziemnego. Zawartoœæ CH 4 w gazie z pok³adów wêgla jest bardzo wysoka i wynosi œrednio 96%. Pozosta³¹ czêœæ tworz¹: N 2,CO 2, He, Ar i inne. Znaczna czêœæ metanu z wentylacji kopalñ uchodzi do powietrza. Najwiêksze zasoby udokumentowano w kopalniach: rzeszcze (1,6), Weso³a (2,8), Murcki (2,5), ory (2,0 mld m 3 ), a najwiêksze wydobycie uzyskuj¹ kopalnie rzeszcze (~125 mln m 3 /r) i Jas-Mos (ok. 100 mln m 3 /r). Od wielu lat jest eksploatowany metan ze z³o a Marklowice ko³o Wodzis³awia Œl¹skiego. Z³o e to, zlokalizowane po wschodniej stronie zaburzenia micha³kowicko-rybnickiego zawiera gazonoœne porowate piaskowce warstw porêbskich, siod³owych i rudzkich. Poziomy gazonoœne s¹ uszczelnione od stropu 727

3 mioceñskimi utworami ilastymi o gruboœci ok. 130 m. Metan jest tak e odzyskiwany otworami z powierzchni przez dwie spó³ki Metanel i Carbonia PL. Metanel pozyskuje gaz z piaskowców pod stropem karbonu z obszaru górniczego KWK Silesia, natomiast Carbonia PL ze starych zrobów, zlikwidowanej KWK Morcinek. W zapadlisku przedkarpackim, w utworach miocenu, w tzw. przykarpackiej strefie gazonoœnej, wystêpuj¹ niewielkie z³o a gazu ziemnego. Od 1908 r. jest eksploatowane z³o e w Dêbowcu ko³o Skoczowa, wystêpuj¹ce na g³êb. 680 m. Sapropelity. Sapropelity, czyli wêgle i ³upki sapropelowe, wystêpuj¹ zwykle w stropie lub w sp¹gu pok³adów wêgla. Ich wartoœæ przemys³owa jest w¹tpliwa z uwagi na ma³e zasoby. Pod wzglêdem jakoœci stanowi¹ surowiec do przetwórstwa chemicznego. Sapropelity s¹ spotykane najczêœciej w warstwach siod³owych (pok³ady 507 i 510) i warstwach brze nych (pok³ad 620). Tworz¹ ³awice i soczewy o gruboœci 0,05 2,50 m. Znane z niecki bytomskiej, siod³a g³ównego, niecki jejkowickiej oraz z rejonu d¹browsko-siemianowickiego. Pod wzglêdem petrograficznym s¹ to boghedy (pok³. 507), kennelo-boghedy (pok³. 620, 510, 407) i boghedo-kennele (pok³. 620, 510, 407) oraz kennele sporowe (pok³. 504, 507, 510, 613, 620, 705, 707, 713 i 720). Typowy sapropelit to boghed z pok³. 507 kopalni Powstañców Œl¹skich, tworz¹cy ³awice o gruboœci 0,2 0,3 m, zawieraj¹cy ~80% alginitu i o wydajnoœci smo³y ~30% (Gabzdyl, 1997). Syderyty i sferosyderyty. Syderyty ilaste i sferosyderyty towarzysz¹ pok³adom wêgla, najczêœciej w warstwach rudzkich i orzeskich. Syderyty ilaste tworz¹ nieregularne soczewkowate ³awice, natomiast sferosyderyty, poziomy nagromadzenia. Syderyty ilaste wystêpuj¹ wœród ska³ ilastych w ³awicach o gruboœci cm i zawieraj¹ 28 42% Fe. Sferosyderyty, na ogó³ o œrednicy do 0,5 m, wystêpuj¹ zwykle w ska³ach stropowych pok³adów wêgla. Sferosyderyty z warstw rudzkich zawieraj¹ 28 34% Fe, z warstw orzeskich 27 42% Fe (Chodyniecka, 1973). Karboñskie rudy elaza by³y najintensywniej eksploatowane w drugiej po³owie XIX w., w p³ytkich kopalniach w okolicach Orzesza i Miko³owa. Obecnie nie maj¹ znaczenia przemys³owego. upki ogniotrwa³e i szlifierskie. W niektórych pok³adach wêgla (grupy pok³adów 200, 300, 600 i 700) wystêpuj¹ wk³adki, tzw. przerosty, ³upków ogniotrwa³ych (tonsteinów), o ogniotrwa³oœci zwyk³ej sp, zawieraj¹ce ~38% Al 2 O 3. Jest to surowiec przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych, pod wzglêdem jakoœci nie ustêpuj¹cy noworudzkiemu ³upkowi ogniotrwa³emu. Najwiêksze nagromadzenie ³upków ogniotrwa³ych wystêpuje w pok³adach wêgla warstw ³aziskich i orzeskich, w kopalniach Ziemowit, Piast, Siersza i Czeczott. Zasoby w kopalni Ziemowit okreœlono jako pozabilansowe, w kopalni Siersza jako szacunkowe. Do niedawna odzyskiwany ³upek, obecnie jest sk³adnikiemodpadu po wzbogaceniu wêgla, np. w kopalni Ziemowit wielkoœci ok. 100 tys. t/r. Przerosty ³upku ogniotrwa³ego s¹ Sumina Jejkowice Pilchowice Paruszowiec Pyskowice GLIWICE KNURÓW SZCZYGOWICE DÊIEÑSKO SOŒNICA PSTROWSKI UDRYK MAKOSZOWY Fe IELSZOWICE S OREK-MIECHOWICE JADWIGA JADWIGA 2 YTOM III POKÓJ HALEMA OLESAW ŒMIAY Fe POWSTAÑCÓW ŒL SKICH YTOM I CENTRUM POR KA- -KLIMONTOW CENTRUM- -SZOMIERKI ŒL SK MATYLDA ROZARK POLSKA-WIREK S Chudów- -Paniowy ŒL SK WUJEK Œl¹sk- -Pole Wujek- Panewnickie -Pole Po³udniowe projektowana kop. Miko³ów Za rowem be³ckim ARARA (doœwiad.) JULIAN JOWISZ WOJKOWICE ANDALUZJA GRODZIEC RZEZINY PIEKARY YTOM II ARARA-CHORZÓW MURCKI oles³aw Œmia³y -rej.wschód ROZALIA SIEMIANOWICE KATOWICE- -KLEOFAS STASZIC SATURN WIECZOREK WESOA S MYSOWICE ZIEMOWIT PARY SOSNOWIEC KAZIMIERZ- -JULIUSZ NIWKA- -MODRZEJÓW rzezinka ZGE SOIESKI- JAWORZNO III JAN KANTY Libi¹ - -D¹b SIERSZA obszar rezerwowy SIERSZA Tenczynek ANNA Anna-Pole Po³udniowe RYDUTOWY CHWAOWICE JANKOWICE MARCEL JAS-MOS Rybn.-Jastrz. (pole rez.) ORY ORYNIA ZOFIÓWKA PNIÓWEK ory-suszec KRUPIÑSKI Warszowice-Paw³owicePó³noc Paw³owice Studzionki- -Mizerów Kobiór-Pszczyna Studzienice Æwiklice SILESIA Miêdzyrzecze Silesia- -Dankowice- -Jawiszowice PIAST RZESZCZE JANINA Oœwiêcim-Polanka Wis³a I-Wis³a II Zator Wis³a-Pó³noc Spytkowice Go³kowice zie-dêbina Zebrzydowice MORCINEK km metan methane sapropelity S sapropelites Fe syderyty, sferosyderyty siderites, spherosiderites ³upki ogniotrwa³e i szlifierskie refactory shales and grinding shales bentonity bentonites kopalnie czynne working coal mines kopalnie zlikwidowane liquidated coal mines z³o a niezagospodarowane virgin field Ryc. 1. Rozmieszczenie z³ó wêgla kamiennego i surowców mineralnych towarzysz¹cych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym na podstawie mapy rozmieszczenia z³ó wêgla kamiennego w GZW Pañstwowego Instytutu Geologicznego (opracowa³ J. Nowak) Fig. 1. Distribution of coal deposits and mineral raw materials in the Upper Silesia Coal asin on the basis of the map of coal deposits distribution in the Upper Silesian Coal asin of Polish Geological Institute (defined by J. Nowak) 728

4 tak e dobrymi poziomami korelacyjnymi i identyfikacyjnymi pok³adów wêgla (np. przerost w pok³adzie 610). upek szlifierski (wetzstein), zwany tak e kamieniem ose³kowym, wystêpuje w z³o u nieczynnej kopalni Gliwice, na granicy warstw pietrzkowickich i gruszowskich. y³y nieudane próby jego wykorzystania. Zasoby oszacowano w kategorii C 2 na 123 tys. t. entonity. entonity (i³y bentonitowe) wystêpuj¹ w warstwach porêbskich poni ej pok³adu 610, w obszarze ytomia (Radzionkowa), Chorzowa, Sosnowca, Czeladzi. Kompleks i³ów bentonitowych, o gruboœci 6 8 m, zawiera zmienn¹ iloœæ montmorillonitu. W sp¹gowej czêœci kompleksu zawartoœæ tego minera³u dochodzi do 90%. I³y bentonitowe spe³niaj¹ wymagania odlewnictwa i wiertnictwa. GUCZYCKI WIELUÑSKI CZADCA PAJÊCZAÑSKI P¹tnów Dzia³oszyn Pajêczno woj. ³ódzkie W utworach jury dolnej, pomiêdzy Siewierzem, Zawierciem i Myszkowem, wystêpuje twardy wêgiel brunatny, znany w literaturze jako wêgiel blanowicki. Eksploatacja by³a prowadzona przez ok. 150 lat do 1959 r. Seria wêglonoœna (warstwy blanowic- Praszka RADOMSKO Nowa rzeÿnica adzice RADOMSZCZAÑSKI Lipie Popów Rudniki Radomsko MiedŸno Kruszyna Rad³ów Krzepice Gidle Opatów Mykanów ytno KOUCK K³omnice OLESKI Panki Olesno Rêdziny KOUCKI WOSZCZOWSKI D¹browa Zielona Wrêczyca Wielka Mstów W³oszczowa CZÊSTOCHOWSKI Koniecpol Ciasna lachownia CZÊSTOCHOWA Przyrów Secemin Herby Olsztyn Dobrodzieñ Konopiska Poczesna Janów Lelów Radków woj. opolskie LULINIECKI Pawonków Kolonowskie Moskorzew Niegowa LULINIEC arki Koszêcin Szczekociny MYSZKOWSKI OPOLE STRZELECKI Zawadzkie WoŸniki Kozieg³owy S³upia Jemielnica W³odowic Kroczyce Sêdziszów Kalety MYSZKÓW Tworóg ZAWIERCIAÑSKI Strzelce Opolskie Wielowieœ Miasteczko Œl¹skie TARNOGÓRSKI ZAWIERCIE TARNOWSKIE Porêba Pilica Siewierz Koz³ów Toszek GÓRY Œwierklaniec Leœnica Ujazd Mierzêcice Ogrodzieniec Zbros³awice MIECHOWSKI GLIWICKI obrowniki azy Charsznica PIEKARY Wolbrom Rudziniec Pyskowice ŒL SKIE YTOM D ROWA Klucze Kêdzierzyn KoŸle ÊDZIN GÓRNICZA SIEMIAN. ŒL. OLKUSKI ZARZE CzeladŸ GLIWICE ŒWIÊTOCHOWICE S³awków oles³aw KÊDZIERZYÑSKO-KOZIELSKI Soœnicowice RUDA CHORZÓW SOSNOWIEC ierawa Olkusz Cisek ŒL SKA ukowno Giera³towice woj. ma³opolskie Knurów KATOWICE KuŸnia Raciborska JAWORZNO Pilchowice Omontowice MYSOWICE MIKOÓW Rudnik Trzebinia aborów Czerwionka aziska Górne -Leszczyny Imielin RACIORSKI Chrzanów P. RYNICKI MIKOOWSKI TYCHY Piotrowice RACIÓRZ RYNIK Wyry Orzesze Wielkie IERUÑ Kornowac Rydu³towy Kobiór CHRZANOWSKI Kietrz abice Lubomia Œwierklany ORY ojszowy Krzanowice Suszec OŒWIÊCIMSKI Krzy anowice WODZISAW Oœwiêcim ŒL SKI PSZCZYNA POW. Mszana Paw³owice rzeszaze WODZISAWSKI PSZCZYÑSKI KRAKÓW Osiek Godów Strumieñ Czechowice- OPAVA IELSKI Kêty Chybie -Dziedzice WADOWICKI Zebrzydowice Jasienica KARVINA Kozy Por¹bka OSTRAVA Skoczów IELSKO-IAA Andrychów Ha iach Laworze Czernichów CZECHY CIESZYN CIESZYÑSKI Wilkowice Œlemieñ Sucha eskidzka CZECH REP. Goleszów Ustroñ renna uczkowice Gilowice Stryszawa SUSKI Szczyrk Lipowa YWIEC NOVY JIÆIN FRYDEK-MISTEK Œwinna Zawoja Wis³a Koszarawa YWIECKI Istebna Milówka Rajcza Jeleœnia SOWACJA SLOVAKIA NAMESTOVO Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005 Mog¹ byæ stosowane do rekultywacji terenów zdegradowanych przez przemys³. y³y odzyskiwane w kilku kopalniach. W kopalni Powstañców Œl¹skich zasoby bilansowe wynosz¹ 643 tys. t, w kopalni Saturn tys. t, w tym zasoby przemys³owe 426 tys. t. Wydobywany w kop. Saturn i³ bentonitowy, wielkoœci 12 tys. t/r, po przeróbce, stosowany by³ w odlewnictwie jako bentonit odlewniczy gatunku III, w przemyœle siarkowym oraz w wiertnictwie do produkcji p³uczki wiertniczej. Wody zasolone i solanki. Z kopalñ GZW wypompowuje siê ok.130 mln m 3 /r wód zasolonych o mineralizacji 0,5 35 g/dm 3 i ok. 18 mln m 3 /r solanek, zawieraj¹cych g/dm 3 soli. Wody te, w wiêkszoœci, s¹ odprowadzane do Wis³y i Odry. Czêœæ wód jest odsalana. Prowadzi siê tak e wt³aczanie wód kopalnianych do g³êbszych poziomów górotworu. W GZW wystêpuj¹, zw³aszcza w czêœci p³d.-zach., wody mineralne o znaczeniu balneologicznym km woj. œwiêtokrzyskie Pierwiastki œladowe. W popio³ach, po spaleniu wêgla, stwierdza siê koncentracjê takich pierwiastków jak: Ge, Ga, U, e, Ni, Li, V, Cr, Mo,, Pb, Zn, Mn, Cu, i inne (Widawska-Kuœmierska, 1981). Czêœæ pierwiastków wi¹ e siê wyraÿnie z substancj¹ mineraln¹ wêgla, czêœæ z substancj¹ organiczn¹. Wiêkszoœæ z pierwiastków toksycznych jak: As, e, Co, Cd, Cr, Cu, Li, Zn, jest z wi¹zana z substancj¹ nieorganiczn¹ wêgla i mo e byæ czêœciowo usuniêta poprzez wzbogacanie wêgla. Niektóre pierwiastki koncentruj¹ siê g³ównie w minera³ach siarczkowych (Pb, Zn, Cu), inne w wêglanowych (a, Mn) lub w minera³ach ilastych (Cr, e). Najdok³adniej zosta³o rozpoznane wystêpowanie Ge, Ga i U. Oszacowano zasoby niektórych pierwiastków, np. berylu ok. 97 tys. t, kobaltu ok. 400 tys. t. Zawartoœæ pierwiastków œladowych w popio³ach lotnych, otrzymywanych ze spalania wêgla w technologii z odsiarczaniem spalin jest mniejsza, ni w popio³ach uzyskiwanych w technologii bez odsiarczania spalin (Ratajczak i in., 1999). wêgiel brunatny brown coal rudy Zn-Pb Zn-Pb ores rudy Mo-W-Cu Mo-W-Cu ores rudy Fe Fe ores sól kamienna rock salt siarka sulphur gipsy gypsum dolomity, wapienie, margle dolomites, limestones, marls piaskowce i szarog³azy sandstones, graywakes surowce ilaste ceramiki budowlanej stay row materials for building ceramics kruszywa naturalne i piaski natural aggregates and sands wody lecznicze medical waters borowiny peat bath granica pañstwa country boundaries granica województwa province boundaries granica powiatu district boundaries Ryc. 2. Lokalizacja pozosta³ych surowców mineralnych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym i na obszarach przyleg³ych (opracowa³ J. Nowak) Fig. 2. Localization of the other mineral raw materials in the Upper Silesian Coal asin and the adjacent areas (defined by J. Nowak) Wêgiel brunatny 729

5 kie), o gruboœci m, zawiera wœród osadów piaszczysto-ilastych pok³ad wêgla o gruboœci do 1,9 m znajduj¹cy siê pod nadk³adem o gruboœci 3 30 m. W utworach miocenu, pomiêdzy Gliwicami a Kêdzierzynem KoŸlem, wystêpuje wêgiel brunatny miêkki (tzw. lignit) w warstwach k³odnickich i kêdzierzyñskich. Wêgiel ten, stwierdzony otworami wiertniczymi, nie ma znaczenia gospodarczego. Wyj¹tek stanowiæ mog¹ ma³e z³o a, zalegaj¹ce p³ytko w warstwach kêdzierzyñskich (sarmat), w których pok³ad wêgla ma gruboœæ ok. 3 m. Rudy cynkowo-o³owiowe Górnictwo triasowych rud Zn-Pb na Górnym Œl¹sku, w obszarze Tarnowskich Gór i ytomia, zosta³o zaniechane. Ostatni¹ kopalniê Orze³ ia³y w rzezinach Œl¹skich zamkniêto w 1990 r. Obecnie w zak³adach Orze³ ia³y S.A. w ytomiu i aterpol sp. z o.o. w Œwiêtoch³owicach odzyskuje siê o³ów ze zu ytych akumulatorów. ¹czna zdolnoœæ produkcyjna tych zak³adów wynosi ok. 190 tys. t/r akumulatorów, tj. ok. 42,5 tys. t/r o³owiu metalicznego. W Hucie Cynku Miasteczko Œl¹skie, produkuj¹cej z importowanych koncentratów, jako uboczny produkt rektyfikacji cynku rafinowanego, jest odzyskiwany kadm w iloœci ok. 375 t (2003 r.). Na bazie tzw. metalu Dore`a, dostarczanego przez H.C. Miasteczko Œl¹skie, odzyskiwane jest srebro w AG Tech. sp. z o o. w Katowicach. Z odpadów hutnictwa miedzi, w IMN w Gliwicach, odzyskiwane jest srebro. Górnictwo triasowych rud Zn-Pb w obszarze olkuskim (kop. Olkusz Pomorzany), z uwagi na wyczerpuj¹ce siê zasoby, i brak mo liwoœci nowych inwestycji na z³o ach nie zagospodarowanych, znajduje siê w fazie schy³kowej. Oprócz z³ó niezagospodarowanych w obszarze olkuskim, znajduj¹ siê one tak e w obszarze zawierciañskim (Zawiercie I i II, Rodaki Rokitno, Marciszów, Go³uchowice, i Porêba), w obszarze myszkowskim ( arki i Winowno êdusz) oraz w obszarze tarnogórskim (ibiela Kalety i Miotek Zielone) wed³ug Gansdorfera i P³askonki, Z³o a obszaru zawierciañskiego s¹ przed³u eniem, w kierunku pó³nocnym, z³ó obszaru olkuskiego. Okruszcowane s¹ g³ównie sp¹gowe partie dolomitów kruszconoœnych. Najlepiej zbadane zosta³o (kat C 1 ), najbardziej zasobne z³o e Zawiercie I, na którym projektowano kopalniê pilotuj¹c¹. Zasoby oszacowano na ok. 19 mln t rudy o zawartoœci 4,2% Zn i 1,5% Pb, a zasoby przemys³owe (wg Outokumpu z Finlandii) na ok.16 mln t rudy o zawartoœci 6,2% Zn i 2,4% Pb. G³ówne zasoby rudy wystêpuj¹ w serii o gruboœci 2 13 m, na g³êbokoœci m. W rudzie, obok siarczków Zn i Pb, wystêpuje baryt, srebro, kadm oraz siarczki elaza. Ruda jest niskoutleniona i ³atwo wzbogacalna. Wschodnia czêœæ z³o a le y w granicach Zespo³u Jurajskich Parków Krajobrazowych. Poza zainteresowaniem przemys³owym s¹ z³o a w obszarach myszkowskim i tarnogórskim, g³ównie z uwagi na nisk¹ jakoœæ rudy, niewielkie zasoby i trudne warunki geologiczno-górnicze. Udokumentowane w kategorii C 2, wczesnopaleozoiczne z³o e typu porfirowego rudy Mo-W-Cu Myszków zawieraj¹ce 283 tys. t Mo, 238 tys. t W i 875 tys. t Cu w ³upkach, porfirach i granitoidach, nie znalaz³o siê w bilansie zasobów kopalin. Rudy elaza Rudê elaza wydobywano na Górnym Œl¹sku z utworów górnego karbonu i triasu, a na Œl¹sku Cieszyñskim z utworów fliszu karpackiego. Ostatni¹ kopalniê tych rud elaza zamkniêto w 1933 r. Ponadto eksploatowano rudy darniowe, o czym œwiadcz¹ liczne œlady w okolicach Gliwic (Pilchowice, Soœnicowice, Rudy, Rudziniec). Z utworów wêglanowych triasu, w okolicach Tarnowskich Gór i ytomia w XVIII i XIX w., eksploatowano elaziak brunatny (ruda limonitowa) z zag³êbieñ krasowych, zawieraj¹cych 36 45% Fe. Z kredowych i eoceñskich i³o³upków fliszu karpackiego eksploatowano w XIX w. sferosyderyty zawieraj¹ce 26% Fe. Najd³u ej, bo do 1889 r. wydobywano rudê pod Jelenic¹ w Ustroniu dla miejscowej huty. Œlady dawnej eksploatacji sferosyderytów, wystêpuj¹cych wœród i³ów retyku, znane s¹ z okolicy WoŸnik. Kopalnie jurajskich syderytów ilastych, w obszarze Czêstochowa K³obuck zamkniêto, ostatni¹ w 1982 r. Kopalin¹ towarzysz¹c¹ by³ i³o³upek, stosowany do produkcji klinkieru cementowego (Gabzdyl, 1997). Œl¹skie hutnictwo elaza i stali pracuje na importowanej rudzie elaza i importowanych uszlachetniaczach stali. Wykorzystywany jest równie z³om metalowy. Produkowana jest surówka elaza, g³ównie surówka wielkopiecowa do produkcji stali. Najwiêkszy producent to Huta Katowice S.A. (obecnie w sk³adzie koncernu Polskie Huty Stali S.A.) o wielkoœci produkcji ok. 3,5mln t/r (ok. 66% produkcji krajowej). Produkowana stal surowa jest uzyskiwana z pieców elektrycznych (huty Zawiercie, aildon, Zabrze, atory, Czêstochowa) i z konwertorów (m.in. Huta Katowice). Wielkoœæ produkcji stali surowej wynosi oko³o 4,3 mln t/r, przy wielkoœci produkcji w kraju, wynosz¹cej w 2003 r. ok. 9,1 mln t. Sól kamienna W nadk³adzie górnoœl¹skiej formacji wêglonoœnej GZW, w obszarze Rybnik ory Orzesze, wystêpuje mioceñskie z³o e soli kamiennej. Obszar z³o owy ma powierzchniê 12 x 7 km. Z³o e le y na g³êbokoœciach m, nie jest zaburzone tektonicznie i jest typu autochtonicznego. Seria solonoœna, o gruboœci do 100 m, zawiera pok³ad soli kamiennej o gruboœci do 40 m, œrednio 20 m. Maksymalne gruboœci osi¹ga pok³ad w SE i E czêœci z³o a. Obok soli wystêpuj¹ wk³adki gipsu, anhydrytu i ska³ ilasto- siarczanowych o zawartoœci 15 85% NaCl. W profilu serii solonoœnej wydzielono cztery cyklotemy, koreluj¹ce siê z cyklotemami utworów solonoœnych Wieliczki (Garlicki, 1994). Zasoby bilansowe oszacowano na ok. 2 mld t. Zak³ady odsalania wód do³owych produkuj¹, w wyniku utylizacji wód s³onych z kopalñ Dêbieñsko i udryk, sól warzon¹. Zdolnoœæ produkcyjna zak³adu Dêbieñsko I wynosi ok. 45 tys. t/r. i Dêbieñsko II ok. 110 tys. t/r. Siarka i gips W obszarze Pszów Kokoszyce Rogów wystêpuje kilka ma³ych, przyuskokowych z³ó siarki rodzimej. Mioceñska seria siarkonoœna znajduje siê wœród utworów gipsonoœnych, tworz¹cych obrze enie niecki solnej Rybnik ory Orzesze. Utwory gipsonoœne w s¹siedztwie uskoków s¹ zastêpowane utworami siarkonoœnymi. Siarka 730

6 by³a w latach wydobywana w Kokoszycach ko³o Pszowa. Zawartoœæ siarki jest bardzo zmienna, œrednio wynosi 10 11%. ¹czne jej zasoby w tym obszarze szacuje siê na ok. 5 mln t. Noœnikiem siarki s¹ piryty wystêpuj¹ce w pok³adach wêgla GZW. Zawartoœæ siarki ca³kowitej w wêglach górnoœl¹skich wynosi œrednio 1,25%. Najwiêcej, oko³o 2%, jest siarki w wêglach krakowskiej serii piaskowcowej, najmniej, ok. 0,9%, w górnoœl¹skiej serii piaskowcowej. W wyniku odsiarczania wêgla mo na uzyskaæ koncentrat pirytów o zawartoœci ok. 40% S, co stanowi³oby dobrej jakoœci surowiec do produkcji kwasu siarkowego. Odsiarczanie spalin w elektrowniach spalaj¹cych wêgiel powoduje tworzenie siê gipsu syntetycznego, tzw. desulfogipsu (reagips). W elektrowni aziska I uzyskano w 2003 r. 84 tys. t desulfogipsu o czystoœci 94 97%, w Elektrowni Jaworzno III 85 tys. t. Reagips z Elektrowni aziska I wykorzystywany jest w Cementowni Góra- dze i fabryce p³yt kartonowo gipsowych Norgips, a tak e jako dodatek do wsadu przy produkcji klinkieru. Utwory gipsonoœne tworz¹, obecnie zaniechane, ma³e z³o e w Czernicy ko³o Rydu³tów, eksploatowane od 1880 r. Pozostawione w tym z³o u zasoby gipsu szacuje siê na ok. 38 tys. t. W latach eksploatowano z³o e gipsu w Dzier ys³awiu ko³o Kietrza. Pod³o em z³o a s¹ tu szarog³azy kulmu, podœcielaj¹ce od zachodu formacjê wêglonoœn¹ GZW. Poziom gipsonoœny, o gruboœci do 40 m, zawiera gipsy, margle i i³y. Seria z³o owa ma gruboœæ m i znajduje siê pod nadk³adem utworów plejstoceñskich o gruboœci œrednio 25 m. Najwartoœciowsz¹ czêœæ z³o a tworz¹, w jego czêœci centralnej, gipsy grubokrystaliczne (Koz³owski, 1979). Wydobywany urobek zawiera³ ponad 65% CaSO 4 2H 2 O. Gips z Dzier ys³awia umo liwia³ produkcjê wszystkich rodzajów gipsów budowlanych z wyj¹tkiem gipsu estrychowego. Pozostawione w z³o u zasoby gipsu szacuje siê na ok. 73 mln t. Gipsowa Góra w Dzier ys³awiu jest rezerwatem przyrody. Dolomity, wapienie i margle Surowce wêglanowe wystêpuj¹ w utworach dewonu, triasu, jury i kredy. Dolomity i wapienie triasu œrodkowego maj¹ najwiêksze znaczenie i tworz¹ ci¹gn¹cy siê na d³ugoœci ponad 100 km, pas o szerokoœci ok. 15 km, od Krapkowic na zachodzie przez Tarnowskie Góry do Olkusza i Chrzanowa na wschodzie. Przedmiotem eksploatacji s¹ dolomity diploporowe i kruszconoœne. Wydobycie dolomitów stanowi 37,5% wydobycia tych surowców w Polsce. Eksploatacja jest prowadzona na najwiêksz¹ skalê (wielkoœæ wydobycia tys. t w 2003 r.) w rudzowicach przez Górnicze Zak³ady Dolomitowe S.A. w Siewierzu. Na mniejsz¹ skalê prowadzona jest eksploatacja w Z¹bkowicach êdziñskich I i II, Podleœnej, Nowej Wiosce, Imielinie P³n. i Imielinie. Dolomity s¹ przeznaczone dla hutnictwa, przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych oraz do produkcji kruszywa ³amanego i nawozów mineralnych. W rudzowicach produkowany jest ponadto ekologiczny preparat rekultywacyjny iodekol. Produkcja kruszywa ³amanego z dolomitów œl¹skich wynios³a w 2003 r tys. t. Kruszywo dolomitowe (t³uczeñ i kliniec) dla drogownictwa i kolejnictwa uzyskiwane jest tak e w procesie przeróbki rudy Zn Pb w ZGH oles³aw i ZG Trzebionka jako tzw. dolomit p³ukany. Wystêpuj¹ce w utworach triasu wapienie stanowi¹ bazê surowcow¹ przemys³u wapienniczego i cementowego Opolszczyzny (Góra d e, Strzelce Opolskie, Tarnów Opolski). Margle triasowe z warstw gogoliñskich wykorzystywane by³y jako surowiec dla cementowni Grodziec, Saturn, Szczakowa i Podgrodzie. Wapienie i margle górnojurajskie s¹ eksploatowane ze z³ó Latosówka-Rudniki i Wiek II ko³o Czêstochowy i wykorzystywane w przemyœle cementowym (cementownie Rudniki i Wiek ). Wapienie margliste i margle (jura górna, kreda dolna), wystêpuj¹ce miêdzy Cieszynem, Goleszowem i Kozami, by³y eksploatowane m.in. ze z³o a pod Che³mem i na Jasieniowej. Margle stanowi³y surowiec dla nieczynnej obecnie cementowni w Goleszowie. Obecnie w Lesznej Górnej ko³o Goleszowa jest wydobywany wapieñ (227 tys. t w 2003 r.) stosowany jako kamieñ budowlany i drogowy. Na OpolszczyŸnie wydobywane s¹ wapienie margliste i margle kredowe (turon), m.in. ze z³o a Folwark i wykorzystywane w miejscowych cementowniach. Produkcja wapna palonego w województwie œl¹skim jest stosunkowo nieznaczna (ok. 243 tys. t w 2003 r.), a producentami s¹ m.in. Huta Katowice S.A. i Sabinów ko³o Czêstochowy. Produkowany jest te sorbent wêglanowy do odsiarczania spalin oraz m¹czka wapienna do mas bitumicznych i dla górnictwa. Produkcja cementu w województwie œl¹skim, podobnie jak i wapna, jest tak e nieznaczna i wynios³a w 2003 r tys. t. Cement produkuj¹ cementownie Rudniki, Saturn, Wysoka i Ekocem (D¹browa Górnicza) bêd¹ce w³asnoœci¹ œwiatowych koncernów cementowych Readymix, Dyckerhoff i Heidelberger. Piaskowce i szarog³azy Na zachodnim obrze eniu GZW wystêpuj¹ utwory kulmu (karbon dln.), wœród których znaczenie maj¹ szarog³azy (piaskowce szarog³azowe), eksploatowane w raciszowie ko³o G³ubczyc i w Dêbowcu ko³o Prudnika. Produkowane jest z nich kruszywo ³amane, stosowane jako t³uczeñ drogowy. Wielkoœæ produkcji wynios³a 187 tys. t w 2003 r. W seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹ piaskowce, maj¹ce wychodnie na powierzchni w okolicach Chorzowa, Katowic, Mys³owic i Rybnika. y³y wykorzystywane lokalnie, g³ównie jako t³uczeñ drogowy. Piaskowce górnokarboñskie charakteryzuje du a zmiennoœæ w³asnoœci fizyko-mechanicznych. Ich wartoœæ u ytkow¹ obni a obecnoœæ okruchów wêgla i pirytu. Piaskowce z wyrobisk górniczych stanowi¹ odpady górnicze, wykorzystywane w pracach in ynierskich. W fliszu karpackim wystêpuj¹ liczne poziomy piaskowców, jak piaskowce godulskie (renna, Wis³a Ob³aziec, Ustroñ Poniwiec), piaskowce lgockie (Jasienica, Kozy), piaskowce magurskie (Korbielów), piaskowce kroœnieñskie (Harbutowice, Koniaków, Kamesznica) i piaskowce istebniañskie (Istebna). Eksploatowany w Wiœle Ob³aŸcu piaskowiec godulski jest stosowany, podobnie jak pozosta³e piaskowce beskidzkie, jako kruszywo drogowe i kolejowe, rzadziej jako kamieñ budowlany. Produkcja kruszywa ³amanego z piaskowców wynios³a w 2003 r. 241 tys. t, co stanowi ok. 9% produkcji krajowej. 731

7 Surowce ilaste ceramiki budowlanej W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie ok. 359 tys. m 3 (2003 r.) surowców ilastych ceramiki budowlanej. Stanowi to 14,4% wydobycia tych surowców w kraju. Najwiêksze i eksploatowane z³o a to Gnaszyn i Kawodrza ko³o Czêstochowy oraz Patoka ko³o Lubliñca. We wszystkich seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹ ³upki ilaste (i³owce), przydatne do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Ukazuj¹ce siê na powierzchni ³upki ilaste by³y wykorzystywane przez cegielnie w okolicach Katowic, ytomia i Rybnika. Wydobywany w kopalni Chwa³owice ³upek ilasty by³ stosowany przez s¹siaduj¹c¹ z kopalni¹ cegielniê, do wyrobu ceg³y szybowej. upek ilasty, tworz¹cy odpady górnicze i przeróbcze, znajduje wielokierunkowe zastosowanie. Stosowane w przemyœle ceramiki budowlanej surowce ilaste wystêpuj¹ w utworach triasu, jury, paleogenu i neogenu. S¹ to ³upki ilaste, i³o³upki, i³y, gliny lessowe (lessopodobne), zwietrzelinowe, zwa³owe i aluwialne. I³y retyckie wystêpuj¹ m.in. w Panoszowie ko³o Lubliñca w z³o u Patoka. W Krasiejowie ko³o Ozimka i³y retyku wydobywano jako surowiec niski dla cementowni opolskich. I³y dolnojurajskie, lepszej na ogó³ jakoœci ni i³y retyckie, wydobywane s¹ w okolicach Czêstochowy (Gnaszyn i Kawodrza). I³y mioceñskie, wystêpuj¹ce w nadk³adzie formacji produktywnej GZW, stanowi¹ dobry surowiec ceglarski wymagaj¹cy tzw. schudzania. y³y eksploatowane przez cegielnie m.in. ko³o Gliwic (Ligota) i Wodzis³awia Œl¹skiego (Marusze). Neogeñskie utwory lessopodobne s¹ wykorzystywane w okolicach Jastrzêbia Zdroju i Wodzis³awia Œl¹skiego. W obszarze Cieszyn ielsko-ia³a ywiec, by³y, lub s¹ nadal eksploatowane fliszowe ³upki cieszyñskie (Cieszyn obrek i Skoczów), i³y mioceñskie (Cieszyn obrek) oraz gliny aluwialne (mady), zwietrzelinowe i lessowe (Skoczów, Nierodzim, Strumieñ, Wilamowice, Rybarzowice, ywiec). Z³o a te s¹ zwykle typu wielosurowcowego. Eksploatuje siê 2 4 odmian surowca (Ratajczak & Stachura, 2000). W Kamesznicy ko³o Milówki do produkcji keramzytu s¹ stosowane ³upki ilaste warstw istebniañskich. W województwie œl¹skim s¹ produkowane wyroby sanitarne (Roca Gliwice, Jopex Zabrze, Jasienica) z glin bia³owypalaj¹cych siê, sprowadzanych z Dolnego Œl¹ska. Tab. 3. Wody lecznicze województwa œl¹skiego, wg Rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia r. Table 3. Medicinal waters in Silesian Voivodship, according the decree of the Cabinet, dated Miejscowoœæ Place Powiat District Sk³ad chemiczny Chemical composition Wody lecznicze wystêpuj¹ w utworach miocenu, górnego karbonu i dewonu, s¹ to wody reliktowe, chlorkowo-sodowe, niektóre wzbogacone w brom i jod, niekiedy radoczynne (tab. 3). W wyniku dzia³alnoœci górnictwa zanik³y wody lecznicze Jastrzêbia Zdroju o sk³adzie Cl-Na, r, J, odkryte w 1859 r. W p³d.-zach. czêœci GZW stwierdzono przes³anki do odkrycia nowych wód mineralnych, potencjalnie leczniczych. Do kopalin leczniczych zalicza siê borowinê (torf leczniczy) ze z³ó ronów ko³o Czechowic-Dziedzic, Rudo³towice ko³o Pszczyny i Zab³ocie ko³o Strumienia. Eksploatacja otworowa w Dêbowcu, wielkoœci ok. 1,5 tys. m 3 /r., dostarcza do miejscowej warzelni solankê, z której uzyskuje siê sól lecznicz¹ Zab³ocka. Nieregularnie odzyskiwany jest brom. Eksploatacja otworowa w Ustroniu, wielkoœci ok. 4,0 tys. m 3 /r, dostarcza solankê dewoñsk¹ do k¹pieli leczniczych w miejscowym zak³adzie przyrodoleczniczym. Po zabiegach solanka jest zat³aczana ponownie do utworów dewoñskich. W Ustroniu, do zabie- Dêbowiec Cieszyn Cl-Na, r, J, Gocza³kowice Zdrój Pszczyna Cl-Na, Fe, J, Jaworze Dolne Czechowice- Cl-Na-Ca, r, J, Fe Dziedzice Ustroñ Cieszyn Cl-Na-Ca, Fe, r, J Zab³ocie Cieszyn Cl-Na, Fe, r, J, Kruszywa naturalne i piaski W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie oko³o 5 mln t kruszywa naturalnego, co stanowi 4,8% produkcji krajowej. Najwiêksi producenci to KZEK Kruszywo S.A. Kraków (z³o e Koñczyce ko³o Zebrzydowic), PPKMiL S.A. Katowice i Utex Sp. z o.o. Rybnik. Kruszywa naturalne, jak i piaski, to utwory g³ównie neogenu, zwi¹zane z akumulacj¹ rzeczn¹ (dolina Odry, Olzy i Wis³y) i wodnolodowcow¹. Liczne z³o a kruszywa wystêpuj¹ w dolinie Odry miêdzy Zabe³kowem i Raciborzem ( wirownia uków). Œrednia gruboœæ z³ó w dolinie Odry wynosi 3 9 m. Znane s¹ tak e wiry dolnojurajskie wystêpuj¹ce w obni eniach triasowych (wapieni), tworz¹cych Próg WoŸnicki. Poprzez przeróbkê wiru produkuje siê wirki filtracyjne, stosowane do oczyszczania i uzdatniania wód. Ze wirami wspó³wystêpuj¹ piaski, tworz¹c tak e samodzielne z³o a. Na omawianym obszarze wydobywane s¹ piaski podsadzkowe, formierskie i budowlane. Z³o a piasków podsadzkowych zlokalizowane s¹ wokó³ GZW, po stronie wschodniej na Pustyni ³êdowskiej, po zachodniej w pradolinie Odry i jej dop³ywów Rudy, ierawki i K³odnicy (z³o e Kotlarnia). W województwie œl¹skim wydobywa siê ok. 1,7 mln m 3 /r piasków podsadzkowych, co stanowi 29,3% wielkoœci wydobycia ca³kowitego. Eksploatowane z³o a to ór Wschód (1 154 tys. m 3 ), ór Zachód (17 tys. m 3 /r.) i KuŸnica Warê yñska (517 tys. m 3 ). Kopalnia w Szczakowej (Siersza Misiury) produkuje, oprócz piasku podsadzkowego, piasek formierski i budowlany. W z³o u Kotlarnia nad ierawk¹ wydobycie wynosi 459 tys. m 3 w 2003 r., przy czym s¹ to ju obecnie g³ównie piaski budowlane. Producentem piasków podsadzkowych jest te kopalnia piasków budowlanych Jarub w Gardawicach ko³o Orzesza. Eksploatacja piasków formierskich, stosowanych w odlewnictwie prowadzona jest w kopalni arg³y (Zawisna II i IV) w Zawisnej ko³o Czêstochowy. W okolicach Tarnowskich Gór wystêpuj¹ piaski, wype³niaj¹ce zag³êbienia krasowe w dolomitach triasowych. Maj¹ one podobne w³aœciwoœci jak piaski z okolic Czêstochowy. Wody lecznicze i borowiny 732

8 gów leczniczych jest stosowana borowina, eksploatowana w Zab³ociu, wielkoœci ok. 0,3 tys. m 3 /r. W uzdrowisku reumatologiczno-rehabilitacyjnym w Gocza³kowicach Zdroju jest wykorzystywana solanka karboñska z miejscowej kopalni otworowej, w iloœci ok. 3,3 tys. m 3 /r. oraz borowina ze z³o a Rudo³towice, w iloœci ok. 0,2 tys. m 3 /r. Odpady przemys³owe pochodzenia mineralnego Odpady górnicze, hutnicze i energetyczne znajduj¹ coraz wiêksze zastosowanie. W województwie œl¹skim górnictwo wytwarza rocznie 34 mln t odpadów, energetyka i hutnictwo po ok. 3,6 mln t, w tym sk³adowanych w górnictwie 2,5 mln t, energetyce 160 mln t i hutnictwie ok. 39 mln t (wg Stanu œrodowiska..., 2003). Odpady górnicze i hutnicze stosuje siê jako tañszy substytut kruszyw ³amanych w drogownictwie, kolejnictwie i budownictwie. Kruszywa sztuczne z odpadów górniczych i hutniczych stanowi³y w 2003 r. masê wielkoœci ok. 8 mln t. Na Górnym Œl¹sku produkcja tych kruszyw jest prowadzona przez kilkunastu producentów w s¹siedztwie hut m.in. w D¹browie Górniczej (HK Eko Grys Sp. z o o.), w Gliwicach (Huta abêdy) oraz Katowicach, Czeladzi i Ozimku. Kruszywo sztuczne z odpadów górniczych jest jakoœciowo gorsze od kruszywa z u li hutniczych. ¹czn¹ produkcjê kruszyw sztucznych z przepalonych zwa³owisk szacuje siê na 1,5 2,0 mln t/r. G³ówni producenci zlokalizowani s¹ m.in. w Pszowie ( Renowa Sp. z o o.), ytomiu i Katowicach. Do produkcji klinkieru cementowego wykorzystuje siê odpady górnicze i przeróbcze ska³ wêglanowych (Góra- d e), odpady hutnicze w postaci u li wielkopiecowych oraz odpady energetyczne jak popio³y lotne i desulfogips (Góra d e, Strzelce Opolskie). W 2003 r. do produkcji klinkieru zu yto 1,2 mln t, a do produkcji cementu 2,4 mln t tych surowców odpadowych. Popio³y lotne stosuje siê tak e do produkcji betonu komórkowego (agisza, ielsko-ia³a). Odpady z elektrowni i elektrociep³owni (tzw. odpady paleniskowe) stanowi¹ obecnie ok. 16% ogólnej masy odpadów przemys³owych w kraju (14 15 mln t). Popio³y lotne stanowi¹ 80 90% odpadów energetycznych. Odpady energetyczne zagospodarowane s¹ tak e w górnictwie. W 2003 r. z 41 kopalñ wêgla kamiennego zagospodarowano 80% odpadów pod ziemi¹, obejmuj¹ce lokowanie odpadów, wykorzystywanie ich do podsadzki samoutwardzalnej, do uszczelniania zrobów zawa³owych i wykorzystywania do podsadzki suchej. Przyk³adem mo e byæ kopalnia oles³aw Œmia³y, która lokuje ok. 40 tys. t/r. odpadów paleniskowych z Elektrowni aziska, co stanowi blisko 10% zagospodarowywanego przez górnictwo wêglowe popio³u. Odpady górnicze znajduj¹ tak e zastosowanie w pracach in ynieryjnych, jak np. do budowy obwa³owañ, niwelacji terenu itp. Wykorzystywane s¹ mu³y poflotacyjne jako paliwo domowe oraz tak e materia³, po ich odwêgleniu, do rekultywacji. Uwagi koñcowe 1. Region górnoœl¹ski ma w gospodarce surowcami mineralnymi w Polsce znacz¹cy udzia³ w produkcji wêgla kamiennego i koksu, elaza i stali, dolomitów, piasków podsadzkowych, surowców ilastych ceramiki budowlanej, kruszywa naturalnego i ³amanego oraz wapna. 2. W GZW wystêpuj¹ najwiêksze wœród krajów UE zasoby wêgla kamiennego. Pod wzglêdem wielkoœci produkcji i eksportu wêgla, Polska zajmuje w UE pierwsze miejsce. 3. Wa nym problemem do rozwi¹zania pozostaje ochrona zasobów w z³o ach zaniechanych (kopalniach likwidowanych), co wymaga znacznych œrodków finansowych i odpowiednich aktów prawnych. 4. Wiêkszoœæ surowców mineralnych, towarzysz¹cych pok³adom wêgla w GZW nie jest wykorzystywana i traktowana po wydobyciu z wêglem jako odpady. 5. Znaczna iloœæ nagromadzonych, jak i na bie ¹co powstaj¹cych, odpadów górniczych, przeróbczych, hutniczych i energetycznych wymaga dalszego odpowiedniego zagospodarowania. 6. Hutnictwo elaza, jak i w najbli szych latach hutnictwo cynku i o³owiu, opieraæ bêdzie swoj¹ produkcjê na surowcach importowanych. 7. Perspektywê rozwoju, w skali lokalnej i regionalnej, maj¹ surowce mineralne u ytkowane przez budownictwo i drogownictwo, jak kamienie budowlane, kruszywo naturalne i ³amane, piaski i surowce ilaste ceramiki budowlanej. 8. W p³d.-zach. czêœci GZW, oprócz znanych i stosowanych w uzdrowiskach wód leczniczych, mog¹ wystêpowaæ wody mineralne potencjalnie lecznicze, które wymagaj¹ zbadania, w tym klinicznego, i prawnej ochrony z uwagi na postêpuj¹cy drena, wywo³any dzia³alnoœci¹ górnictwa. Literatura CHODYNIECKA L Karboñskie sferosyderyty ilaste z Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (studium mineralogiczno chemiczne). Zesz. Nauk. Pol. Œl., 369, Górnictwo: LASCHKE W Wêgiel kamienny w Polsce na tle górnictwa w œwiecie. Gosp. Sur. Min., 15: GAZDYL W Geologia i kopaliny Górnego Œl¹ska. Wyd. Pol. Œl., Gliwice. GANSDORFER T. & PASKONKA A Perspektywiczna baza surowcowa polskiego górnictwa rud Zn Pb. Rudy Metale, 41: GARLICKI A Porównanie osadów solnych Górnego Œl¹ska i Wieliczki. Prz. Geol., 42: KOZOWSKI S Surowce mineralne województwa opolskiego. Wyd. Geol. NIEÆ & PRZENIOSO S Problemy gospodarki z³o ami kopalin. Gosp. Sur. Min., 20: NEY R. & SMAKOWSKI T. (red.) 2003 ilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i Œwiata PAN IGSMiE, Kraków RATAJCZAK T, GAWE A., GÓRNIAK K., MUSZYÑSKI, SZYDAK T & WYSZOMIRSKI P Charakterystyka popio³ów lotnych ze spalania niektórych wêgli kamiennych i brunatnych. [W:] Masy popio³owo-mineralne i ich wykorzystanie w górnictwie wêglowym. Pr. Spec. PTM, 13: RATAJCZAK T. & STACHURA E Ska³y ilaste by³ego województwa bielskiego jako surowce ceramiki budowlanej. Gosp. Sur. Min., 16: Stan œrodowiska w województwie œl¹skim w 2002 r. Wojewoda Œl¹ski. iblioteka Monitoringu Œrodowiska. Katowice WIDAWSKA KUŒMIERSKA J Wystêpowanie pierwiastków œladowych w polskich wêglach kamiennych. Prz. Górn., 7 8: