MATERIAŁY DYDAKTYCZNE 13. Kary i środki karne. w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń

Transkrypt

1 MATERIAŁY DYDAKTYCZNE 13 Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń KATOWICE 2013

2

3 podinsp. Jarosław Pluta asp. sztab. Mirosław Karkocha Zakład Służby Kryminalnej Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń Katowice 2013

4 Redakcja: mł. insp. Jacek Słobosz Redakcja techniczna i korekta: Paweł Mięsiak Szkoła Policji w Katowicach, Katowice Pewne prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja w całości stanowi materiał dydaktyczny Szkoły Policji w Katowicach. Publikacja dostępna jest na licencji: Creative Commons Uznanie autorstwa Użycie niekomercyjne Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC-BY-NC-ND) 3.0. Polska. Postanowienia licencji są dostępne pod adresem:

5 Spis treści Wstęp Charakterystyka kary w polskim prawie karnym Definicja kary Cele i funkcja kary Teorie kary Katalog kar i środków karnych Katalog kar i środków karnych w kodeksie karnym Kary Środki karne Katalog kar i środków karnych w kodeksie wykroczeń Kary Środki karne...40 Zakończenie...46 Literatura...46

6 Wstęp W życiu codziennym społeczeństwo ma styczność z wieloma rodzajami kar, wśród których ma również miejsce kara kryminalna. Można powiedzieć, że wszystkie rodzaje kary łączy wspólny mianownik są one z pewnością reakcją na określone negatywne zachowanie jednostki wobec społeczeństwa. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że są pewną dolegliwością dla sprawcy. Jakakolwiek kara dla kogokolwiek jest więc z pewnością negatywną reakcją w społeczeństwie w odróżnieniu od wyróżnienia, nagrody. W tym zakresie autorzy dokonali podziału pracy na dwa rozdziały. W pierwszym rozdziale autorzy postarają się zdefiniować pojęcie kary, jak również wytłumaczyć cel i funkcję kary. Przede wszystkim autorzy odniosą się do celów i funkcji kary kryminalnej, a także teorii kary. Drugi rozdział poświęcony jest przybliżeniu czytelnikowi funkcjonujących na podstawie dwóch ustaw kar i środków karnych. Ponadto w tym rozdziale autorzy scharakteryzują poszczególne kary pod kątem sposobu ich wymierzania, czasu ich trwania czy też właśnie celu ich stosowania. W podobny sposób odniosą się do środków karnych na gruncie prawa karnego i prawa wykroczeń. Niniejszy skrypt przeznaczony jest przede wszystkim dla słuchaczy szkolenia podstawowego zawodowego realizowanego między innymi w Szkole Policji w Katowicach. Celem tego skryptu jest zapoznanie słuchaczy policjantów z obowiązującymi karami i środkami karnymi występującymi w prawie karnym oraz wykroczeń. Mamy nadzieję, że będzie on pomocny w ukształtowaniu podstawowej wiedzy z prawa karnego materialnego oraz prawa wykroczeń. 4 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

7 Rozdział 1. Charakterystyka kary w polskim prawie karnym 1.1. Definicja kary Kara jest to sankcja, rodzaj rekompensaty za wyrządzenie krzywdy drugiej osobie. Uważam, że każda osoba, która schodzi na złą drogę i tym samym wyrządza krzywdę drugiemu człowiekowi, powinna mimo wszystko być ukarana. To, jaką karę otrzyma, będzie przede wszystkim zależało od rodzaju przestępstwa, czynu zabronionego jaki popełniła. Należy również wziąć pod uwagę okoliczności kiedy czyniła zło, kim dana osoba jest i dlaczego podjęła tak okrutny krok. Być może większość się ze mną nie zgodzi, ale postawie na swoim i powiem, że kara to najskuteczniejszy środek nauczenia takiego sprawcy, czym różni się dobro od zła. Wszystkie rodzaje kar, które spotykamy w społeczeństwie łączy wspólny element są one określonymi reakcjami społecznymi na zachowanie się jednostki, głównie reakcjami negatywnymi. Oznacza to, że mają one zawierać pewną dolegliwość dla karanego 1. W polskiej literaturze możemy spotkać się z wieloma definicjami pojęcia kary, w zależności z jakiego punktu widzenia będziemy ją rozpatrywać. Czy to z punktu socjologicznego, psychologicznego, filozoficznego, pedagogicznego, czy też prawnego. W kontekście prawnym mówimy np. o karach umownych, w prawie cywilnym o karach dyscyplinarnych, karach administracyjnych, karach taryfowych, karach za wykroczenia, karach porządkowych itd. W prawie karnym mówiąc o karze, mamy na myśli tzw. karę kryminalną 2. 1 W. Świda, Prawo karne [online], Warszawa: PWN, 1989 r. [dostęp: , karapozbawieniawolnosci.republika.pl/strona1.html]. 2 L. Gardocki, Prawo karne wyd. 12 [online], Warszawa: C.H. Beck, 2006 r. [dostęp: , Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 5

8 Kara kryminalna zajmuje tu miejsce szczególne, a różni się od innych kar tym, że: jest uregulowana w prawie karnym, jest najostrzejszym środkiem przymusu państwowego stosowanym w walce z przestępstwami, jest wymierzana w imieniu państwa przez sądy, ma charakter ściśle osobisty 3. Lech Gardocki pojęcie kary kryminalna zdefiniował, że jest to osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę jako odpłata za popełnione przestępstwo, wyrażająca potępienie popełnionego przez niego czynu i wymierzona w imieniu państwa przez sąd 4. A. Marek również ma podobną definicję: kara kryminalna to osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę jako odpłata za popełnione przestępstwo, wyrażająca potępienie popełnionego przez niego czynu i wymierzana w imieniu państwa przez sąd 5. Podsumowując, karę zdefiniować można jako osobistą dolegliwość zadaną sprawcy przestępstwa, będącą reakcją na popełnione przestępstwo, wyrażającą potępienie przestępstwa, wymierzoną przez konstytucyjnie uprawniony do tego organ państwa Cele i funkcja kary Przystępując do scharakteryzowania kary powinniśmy przybliżyć pojęcia, celu i funkcji kary. W prawie karnym możemy mieć niekiedy styczność z tymi pojęciami użytymi zamiennie. Pojęciom funkcja i cel przypisuje się różne znaczenie. Wyraz cel w języku polskim oznacza to, do czego się dąży, to co ma czemuś służyć 7, natomiast słowo funkcja stanowi działanie, funkcjonowanie, rolę, zadanie czegoś 8. W przeniesieniu znaczenia tych słów na grunt prawa karnego jest podobnie, jednak należy odróżnić ich znaczenie. Celem kary kryminalnej będą określone 3 H. Popławski, Podstawy prawa karnego [online], Gdańsk, Uniwersytet Gdański, [dostęp: , 4 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa: C.H Beck, 2000, s A. Marek, Prawo karne wyd. 10, Warszawa: C. H. Beck, 2011, s W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne-część ogólna, Kraków: Znak, 2010, s M. Szymczak, Słownik języka polskiego, t. I A-K, Warszawa: PWN, 1998, s M. Szymczak, Słownik języka polskiego, t. I, Warszawa: PWN, 1978, s Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

9 skutki, które poprzez jej zastosowanie będziemy chcieli osiągnąć, natomiast funkcję kary rozumiemy jako faktyczne skutki, które zaistniały w wyniku zastosowania kary. Istoty kary nie można objaśnić bez wskazania na cele kary, które ma ona do spełnienia. Celami tymi są: zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości cel sprawiedliwościowo-retrybutywny, dodatnie, zapobiegawcze oddziaływanie na ogół społeczeństwa cel ogólnoprewencyjny, wychowawcze i zapobiegawcze oddziaływanie na sprawcę przestępstwa cel szczególnoprewencyjny. Współcześnie do celów zalicza się również naprawienie szkody lub usatysfakcjonowanie pokrzywdzonego cel kompensacyjny 9. Zadaniem celu sprawiedliwościowo-retrybutywnego kary jest, aby była ona współmierna do ciężkości popełnionego przestępstwa, wówczas będzie karą sprawiedliwą. Sąd orzekając karę, powinien ustalić stopień społecznej szkodliwości czynu na podstawie art k.k. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia 10. Cel ten polega na zadośćuczynieniu, sprostaniu społecznemu poczuciu sprawiedliwości. Waga sprawiedliwej kary jest o tyle ogromna, że tylko kara sprawiedliwa może oddziaływać prewencyjnie nie tylko na osobę sprawcy przestępstwa, ale także na ogół społeczeństwa 11. Cel ogólnoprewencyjny kary ma za zadanie zapobiegawcze oddziaływanie na społeczeństwo, zapobieganie przed popełnianiem przestępstw przez potencjalnych sprawców. Można powiedzieć, iż dotyczy on ogółu społeczeństwa, czyli wszystkich 9 M. Cieślak, O węzłowych pojęciach związanych z sensem kary, w: Kodeks karny. Komentarz, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2012, s Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553z późn. zm.). 11 Z. Sienkiewicz, Pojęcie oraz cele kary kryminalnej, w: Prawo karne materialne część ogólna i szczególna, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2010, s Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 7

10 ewentualnych sprawców. Oznacza to informowanie społeczeństwa o normach prawnych oraz o karach za ich naruszenie, umacnianie i kształtowanie postaw poszanowania prawa, budzenie zaufania do porządku prawnego oraz kształtowanie świadomości zadośćuczynienia poczuciu sprawiedliwości 12. Orzeczona kara powinna przede wszystkim wywierać wpływ na środowisko sprawcy oraz na krąg osób należących do środowiska, z którego wywodzi się pokrzywdzony 13. Cel szczególnoprewencyjny kary w odróżnieniu od ogólnoprewencyjnego, wyraża się w zapobiegawczym i wychowawczym oddziaływaniu na sprawcę, zmierzającym do zapobieżenia jego powrotowi do przestępstwa. Cel ten można osiągnąć poprzez uniemożliwienie lub utrudnienie popełnienia ponownego przestępstwa (wymierzenie kary długoterminowej lub pozbawienie praw), jak i poprzez wychowanie sprawcy, tj. kształtowanie u niego postawy poszanowania norm prawnych obowiązujących w społeczeństwie 14. Cel ten jest możliwy do osiągnięcia za pomocą różnych działań. Należą do nich: oddziaływanie wychowawcze (resocjalizacyjne) na sprawcę, unieszkodliwienie lub uniemożliwienie, a także utrudnienie (kary długoterminowe, pozbawienie praw) 15. Obecny kodeks karny reguluje obowiązek orzeczenia przez sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, środka karnego, w postaci obowiązku naprawienia szkody, w razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwa przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przestępstwa przeciwko 12 Kodeks karny. Komentarz, red.: Z. Sienkiewicz [i in.], Gdańsk, ARCHE, 2012, s Wyrok SN z dnia r., RW 122/78, OSNKW 1978, nr 6, poz A. Marek, Prawo karne, wyd. 3, Warszawa: C.H. Beck, 2001, s L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa: C.H. Beck, 2000, s Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

11 prawom osób wykonujących pracę zarobkową 16. Natomiast zgodnie z 2 tegoż artykułu, poszkodowany zamiast obowiązku określonego w 1, może liczyć na nawiązkę 17. Można pokusić się o stwierdzenie, że naprawienie szkody przez sprawcę jest czymś pozytywnym. Uzmysławia mu fakt ponoszenia konsekwencji jego zachowania, a przenieść się powinno na zrozumienie jego odpowiedzialności, a zarazem nieopłacalności popełnionego czynu. Kompensacja ponadto działa na większy krąg adresatów, innych ewentualnych sprawców m.in. poprzez ugruntowanie istoty prawnej związanej z naprawieniem szkody. W rezultacie naprawienie szkody pomaga w zadowoleniu społecznego poczucia sprawiedliwości 18. Ponadto istnieje jeszcze jedna możliwość naprawienia szkody, jaką daje ustawa Kodeks postępowania karnego. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i oskarżonym 19. Na podstawie tegoż zapisu sprawca uzyskuje możliwość zawarcia ugody, porozumienia z pokrzywdzonym. Podsumowując analizowanie celów kary, należy stwierdzić, że wykonywanie kary ma trójstopniowy charakter związany ze złożonością pojęcia kary. Trójstopniowy charakter polega na: zabranianiu (ustawowy wymiar kary), orzekaniu przez sady kary (sądowy wymiar kary) oraz wykonywaniu orzeczonej kary 20. Można także zauważyć, że opisane cele mają jakiś wspólny mianownik, jakim jest pewnego rodzaju zgodność. Nie wszystkie kary są w stanie w jednakowym stopniu realizować poszczególne cele. Niekiedy, między celami wystąpić może również kolizja. Ma to miejsce zwłaszcza w przypadku celu prewencji indywidualnej i celu sprawiedliwościowego (zależnie 16 Ustawa Kodeks karny ( ), art Tamże, art A. Muszyńska, Naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze Wolters Kluwer, 2010, s Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r. nr 89, poz. 555) art. 23a L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa: C.H. Beck, 2000, s Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 9

12 od stopnia surowości kary może ona tylko odstraszać zamiast wychowywać lub w ogóle nie zaspokajać poczucia sprawiedliwości w społeczeństwie) Teorie kary Posługiwanie się karą jako sposobem reakcji społecznej na niepożądaną postawę sprawcy występowało już w najdawniejszych społeczeństwach. Oczywiście, formy reakcji karnej były różne i różne też były motywacje karania (tj. tłumaczenia sensu wyrządzonej za pomocą kary dolegliwości), czyli tzw. racjonalizacje kary. Pojęcie racjonalizacji kary zostało ugruntowane w polskiej literaturze prawa karnego przez B. Wróblewskiego m.in. w pracy Penologja wydanej w 1926 r. 22. Autor ten wyróżnił racjonalizację religijną, sprawiedliwościową i celowościową. Racjonalizacja religijna oznaczała karanie w celu przebłagania bóstwa, uniknięcia gniewu bogów. Racjonalizacja sprawiedliwościowa widzi uzasadnienie karania w zasadzie odpłacania złem za zło. Racjonalizacja celowościowa ma na względzie zapobieżenie popełnianiu przestępstw. Poza racjonalizacją religijną, która ma już charakter historyczny, pozostałe dwie zachowują znaczenie po dzień dzisiejszy 23. I. Andrejew wyraża pogląd, zgodnie z którym rozwiniętą postacią racjonalizacji kary są jej teorie 24. Rozmaitość teorii kary oraz ich niespójność wewnętrzna powodują poważne trudności w ich uporządkowaniu. W podręcznikach prawa karnego przyjmuje się często zaproponowany w 1801 r. przez K. S. Zachariae go podział teorii kary kryminalnej na bezwzględne i względne. Klasyfikacja ta została później uzupełniona o tzw. teorie mieszane P. Petasz, Sens, istota i cele kary kryminalnej, Gdańsk, Gdańskie Studia Prawnicze, 2005, s L. Lernell, Podstawy nauki polityki kryminalnej [online], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1967, [dostęp: , 23 K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa: PWN, I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie [online], Warszawa: PWN, Warszawa 1976, [dostęp: , 25 T. Bojarski, Prawo karne [online], Lublin, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 1994 r. [dostęp: , 10 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

13 L. Gardocki również zauważył, że pierwsze wypowiedzi teoretyczne na ten temat zawdzięczamy starożytnym filozofom greckim. Od początku zaznaczyło się występowanie dwóch zasadniczych nurtów, dwóch grup teorii kary. Jedne z nich, zwane teoriami bezwzględnymi (absolutnymi), kładły nacisk na to, że kara ma być odpłatą za przestępstwo, jest wymarzona dlatego, by stało się zadość sprawiedliwości i żadnych dodatkowych uzasadnień nie potrzebuje 26. W przeciwieństwie do tego teorie względne (utylitarne) akcentują celowy charakter kary, która powinna zmierzać do osiągnięcia pewnych rezultatów w przeszłości, głównie powinna służyć zapobieżeniu popełnianiu przestępstw przez ukaranego i inne osoby. Ponieważ teorie absolutne zwrócone są w przeszłość (karzemy, ponieważ popełniono przestępstwo), zaś teorie względne w przyszłość (karzemy, aby nie popełniono przestępstw), niektórzy autorzy określają te pierwsze jako retrospektywne, a te drugie jako prospektywne 27. Trzecią grupę stanowią teorie mieszane, których zwolennicy próbują pogodzić w jednej koncepcji ideę kary jako sprawiedliwej odpłaty z ideą kary celowej 28. Stanowiska, które zostały wyżej przedstawione uzasadniają wprawdzie rację bytu kary w wyraźnie odmienny sposób, ale wszystkie są zgodne co do tego, że kara jest potrzebna lub wręcz konieczna. Warto jednak dodać, że nie jest to pogląd powszechny, albowiem istnieją i takie teorie, które zdecydowanie odrzucają lub przynajmniej poddają w wątpliwość sens kary kryminalnej. Kara jest w świetle tych teorii złem samym w sobie, aktem godzącym w ideę wolności człowieka bądź działaniem sprzecznym z nakazami moralności. Często wysuwanym argumentem przeciwko karze kryminalnej ma być jej bezskuteczność w walce z przestępczością L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 12,Warszawa: C.H. Beck, 2006, s Tamże. 28 Tamże. 29 M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna [online], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2003 r. [dostęp: , html]. Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 11

14 Rozdział 2. Katalog kar i środków karnych 2.1. Katalog kar i środków karnych w kodeksie karnym Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, w stosunku do kodeksu karnego z 1969 r. dokonała zmian nazwy środków reakcji na czyny zabronione, w ten sposób że istniejący podział na kary zasadnicze i kary dodatkowe zastąpiono odpowiednio podziałem na kary i środki karne. Obowiązujące więc w kodeksie karnym z 1969 r. kary zasadnicze zastąpiono słowem kary, co rzeczowo nic nie zmienia, ale pozwala na łagodniejsze określenie kar dodatkowych. Kary dodatkowe mogą być orzekane samodzielnie, ale nie tylko obok kar zasadniczych. Również poprzedni kodeks na to pozwalał, jednakże nowa nazwa bardziej podkreśla samodzielność środków karnych. Określenia kary i środki karne przez lata były używane jako słowa zamienne, jako formy reakcji na czyny zabronione. Jest to pewna wadliwość sformułowania określenia, gdyż poprzez używanie słowa środki karne ustawa stanowi przeciwieństwo karom. Na podstawie takiego określenia można by było stwierdzić, że w ustawie mamy do czynienia z karami i zarazem niekarami. Wnioskowanie takie jest błędne, gdyż w kodeksie karnym znajdziemy katalog kar różnego rodzaju, które mogą być stosowane za popełnione czyny zabronione. W nowym kodeksie karnym katalog kar został całkowicie zmieniony. Przede wszystkim została usunięta kara śmierci. Warto jednak zaznaczyć, że od 1988 r. nie była ona wykonywana, natomiast w kodeksie z 1969 r. nie było kary dożywotniego pozbawienia wolności, jednakże w 1995 r. karę tę wprowadzono w związku z ustanowieniem moratorium na wykonywanie kary śmierci. Ponadto obecny kodeks w przeciwieństwie do poprzedniego usystematyzował rodzaje kar w kolejności od najłagodniejszej, jaką jest kara grzywny do najsurowszej jaką jest dożywotnie pozbawienie wolności. 12 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

15 Kary Kary w kodeksie karnym grzywna ograniczenie wolności pozbawienie wolności Rys. 1. Katalog kar (źródło: opracowanie własne) 25 lat pozbawienia wolności dożywotnie pozbawienie wolności Kara grzywny Polski kodeks karny wzorowany na większości krajów Europy przyjął, iż kara grzywny będzie wymierzana w systemie stawek dziennych. Obecny kodeks karny pozwala organom orzekającym wymierzyć grzywnę w najmniejszej liczbie 10 stawek dziennych, a najwyższą Jednakże w przypadku zastosowania przez sąd kary łącznej, ma wówczas zastosowanie zwiększonej liczby stawek dziennych do Wysokość stawki dziennej, sąd ustala na podstawie osiąganych przez sprawcę dochodów, warunków osobistych, rodzinnych, stosunki majątkowe oraz możliwości zarobkowe. Wysokość jednej stawki dziennej jest bardzo elastyczna i może wynosić od 10 do 2000 zł 32. Warto zaznaczyć, że grzywna może być wymierzona także z karą pozbawienia wolności, w przypadku gdy sprawca dopuścił się popełnienia czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął 33. Istotą kary grzywny jest zadanie sprawcy dolegliwości polegającej na uszczupleniu jego majątku oraz na niedopuszczeniu, aby sprawca osiągnął korzyść z popełnionego przestępstwa. Kara grzywny ma wiele zalet, m.in. można dostosować jej wysokość do winy i stanu majątkowego sprawcy, nie izoluje sprawcy od społeczeństwa, jest łatwa w stosowaniu, a przede wszystkim może spełniać eksponowaną w rozwiązaniach kodeksu kompensacyjną funkcję w stosunku do społeczeństwa Ustawa Kodeks karny ( ), art Tamże, art Ustawa Kodeks karny ( ), art Tamże, art Kodeks karny. Komentarz, red.: M. Filar [i in.], Warszawa: Wyd. Prawnicze LexisNexis 2012, str Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 13

16 Kara ograniczenia wolności Kara ograniczenia wolności została wprowadzona do kodeksu karnego po raz pierwszy w 1969 r. Można powiedzieć, że kara ta zastępuje karę pozbawienia wolności w tym odróżnieniu, że przy zastosowaniu kary ograniczenia wolności, sprawca nie zmienia swojego miejsca stałego pobytu. Warto pokusić się na stwierdzenie, że zastosowanie tejże kary pozwala na niezapełnianie już tak pełnych zakładów karnych, lecz nałożenie pewnych obciążeń na wolności. Kara ograniczenia wolności może być orzeczona w wymiarze od miesiąca do 12 miesięcy i orzekana jest w miesiącach 35. W wyjątkowych przypadkach można wymierzyć karę ograniczenia wolności do 2 lat. Ustawa przewiduję taką sytuację w razie nadzwyczajnego obostrzenia kary art k.k., w przypadku orzeczenia kary ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności za przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat art k.k. oraz w razie wymiaru kary łącznej art k.k. Wówczas karę ograniczenia wolności wymierza się w miesiącach i latach 36. Kiedy sprawca nie realizuje kary ograniczenia wolności, sąd zamienia tę karę na zastępczą karę grzywny, przyjmując że jeden dzień kary ograniczenia wolności odpowiada jednej stawce dziennej. Wysokość tej stawki sąd określa na podstawie wskazówek zawartych w art k.k. Uchylaniem się może być również uporczywe naruszanie ciążących na nim obowiązków, jak też uchylanie się od dozoru 37. Ograniczenia skazanego nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary Rys. 2. Ograniczenia skazanego w trakcie odbywania kary ograniczenia wolności (źródło: opracowanie własne) 35 Ustawa Kodeks karny ( ), art Kodeks karny. Komentarz, red.: M. Filar [i in.], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2012, s Ustawa z dnia 5 sierpnia 1997 Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997 r. nr 90, poz. 557 z późn. zm.), art Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

17 Wyżej wymienione ograniczenia skazanego w trakcie odbywania kary są ograniczeniami swobody osobistej dla sprawcy poprzez nałożenie na niego rygorów, które są ujęte w art pkt 1-3 k.k. 38. Kodeks karny ustanawia dwie zasady związane ze świadczeniem pracy, które są wymienione w art k.k. Wydaje się, że wymierzenie nieodpłatnej pracy ma istotne znaczenie społeczne i wychowawcze. Zakres możliwych prac do wykonania przez skazanego wykazuje wyraźnie ich społeczny sens i pożytek dla różnych placówek i instytucji, tj. służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej. Forma polegająca na potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę na cele społeczne wskazane przez sąd jest znacznie prostsza, ale również zabezpiecza kontrolowanie skazanego w środowisku pracowniczym. Wymienione formy przynoszą społeczny pożytek, jak również pewną dolegliwość dla sprawcy, co w sumie jest istotą kary. Zasady wykonania obowiązku pracy wskazanej przez sąd polegają na: wykonaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym wobec osoby zatrudnionej można orzec potrącenie od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd, a w okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązać bez zgody sądu stosunku pracy Rys. 3. Zasady wykonywania obowiązku pracy (źródło: opracowanie własne) W chwili wymierzania kary ograniczenia wolności sąd może orzec wobec skazanego obowiązki związane z ograniczeniem wolności, wymienione w art Ustawa Kodeks karny ( ), art Ustawa Kodeks karny ( ), art Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 15

18 Zawieszając wykonywanie kary, sąd może zobowiązać skazanego do: 1) informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby, 2) przeproszenia pokrzywdzonego, 3) wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, 4) wykonywania pracy zarobkowej do nauki lub przygotowania się do zawodu, 5) powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, 6) poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu albo oddziaływaniom terapeutycznym, 6a) uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych, 7) powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, 7a) powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób, 7b) opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, 8) innego stosownego postępowania w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa 40. Nakładając na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej obowiązek wymieniony w pkt 7b, sąd określa sposób kontaktu skazanego z pokrzywdzonym. Ponadto sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części, chyba że orzekł środek karny wymieniony w art. 39 pkt 5 k.k. (obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę) albo do uiszczenia świadczenia wymienionego w art. 39 pkt 7 (świadczenie pieniężne) 41. Sąd posiada również uprawnienia do zmiany katalogu wymienionych obowiązków. Jeżeli względy wychowawcze za tym przemawiają, sąd wobec skazanego 40 Tamże, art Tamże, art. 72 1a i Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

19 na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania może w okresie próby ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać obowiązki wymienione w art pkt 3-8 k.p.k. albo od wykonania nałożonych obowiązków zwolnić, z wyjątkiem obowiązku wymienionego w art k.p.k., jak również oddać skazanego pod dozór albo od dozoru zwolnić 42. Osoba skazana na karę ograniczenia wolności może zostać zwolniona z części tej kary, jeżeli jego postawa zasługiwać będzie na pozytywną ocenę. Zwolnienie takie może jednak nastąpić po odbyciu co najmniej połowy orzeczonej kary art. 83 k.k. Kara pozbawienia wolności Kara pozbawienia wolności jest karą stosunkowo młodą. Patrząc na obowiązujące kary w kodeksie karnym można stwierdzić, że są one ujęte pod kątem dolegliwości od najłagodniejszej do najsurowszej. Kara pozbawienia wolności znajduje się na trzecim miejscu w tym katalogu i występuje w jednej z trzech form: trwającą najmniej jeden miesiąc, a najdłużej 15 lat, 25 lat pozbawienia wolności dożywotniego pozbawienia wolności. W obecnym kodeksie karnym pozbawienie wolności może trwać najkrócej miesiąc, a najdłużej 15 lat. W przeciwieństwie do ograniczenia wolności kara pozbawienia wolności wymierzana jest w miesiącach i latach. Ponadto kodeks karny wykonawczy 43 w art przewiduje możliwość określenia kary pozbawienia wolności w dniach w wypadku zastępczej kary pozbawienia wolności za nieuiszczoną karę grzywny. Celem kary pozbawienia wolności jest kształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego, a tym samym powstrzymanie go od powrotu do przestępstwa. Aby osiągnąć ten cel prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie, które odbywa się w ramach różnych systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych Ustawa Kodeks karny ( ), art. 72 1a i Ustawa Kodeks karny wykonawczy (...). 44 Kodeks karny. Komentarz, red.: M. Filar [i in.], Warszawa: Wyd. Prawnicze LexisNexis 2012, s Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 17

20 Kara 25 lat pozbawienia wolności Kara ta istnieje w naszym ustawodawstwie karnym od 1970 r. Została ona wprowadzona przez kodeks karny z 1969 r., ale już w latach pięćdziesiątych pojawiła się propozycja jej wprowadzenia. Kara 25 lat pozbawienia wolności miała być szczególną odmianą kary pozbawienia wolności, a nie odrębną rodzajowo karą zasadniczą 45. Ewolucja kary od tego momentu miała różny charakter. W aktualnym ustawodawstwie polskim kara ta orzekana jest wobec sprawców popełniających najcięższe przestępstwa ze względu na charakter określane jako zbrodnie. Obecna ustawa Kodeks karny w swojej części szczególnej przewiduje w niektórych sankcjach karę 25 lat pozbawienia wolności i jest przewidziana za przestępstwa, np. art.: k.k., i 2 k.k., 120 k.k., k.k., i 2 k.k., k.k., k.k., 134 k.k., k.k., k.k., k.k. Występuje ona zamiennie z karą pozbawienia wolności o dolnym zagrożeniu, nie mniejszym jak 8 lat oraz z karą dożywotniego pozbawienia wolności. Zgodnie z obowiązującymi przepisami skazany za na karę 25 lat pozbawienia wolności może być warunkowo zwolniony po odbyciu 15 lat kary (art k.k.), a okres próby przy warunkowym zwolnieniu nie może być krótszy niż 2 lata ani dłuższy jak 5 lat (art k.k.). Zabronione jest orzekanie tej kary w postaci grzywny. Dopuszczalne jest natomiast stosowanie środków karnych. Kara dożywotniego pozbawienia wolności Patrząc na katalog kar w kodeksie karnym, można pokusić się o stwierdzenie, że kara dożywotniego pozbawienia wolności zaliczana jest obok kary śmierci oraz kary 25 lat pozbawienia wolności do tzw. kar najsurowszych. W abstrakcyjnie ujętej hierarchii tych kar zajmuje ona drugie miejsce za karą śmierci, a zarazem pośrednie przed karą 25 lat pozbawienia wolności. W aktualnym natomiast stanie prawnym, w którym 45 System Prawa Karnego, Kary i środki karne Poddanie sprawcy próbie. Tom 6, red.: M. Melezini [i in.], Warszawa: C.H. Beck, 2010, s Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

21 kara śmierci nie funkcjonuje, faktycznie najsurowszą karą jest właśnie dożywotnie pozbawienie wolności 46. Powodem wprowadzenia do kodeksu karnego kary dożywotniego pozbawienia wolności była rezygnacja z kary śmierci, a także eliminacja z życia społecznego najbardziej niebezpiecznych przestępców, którzy dopuścili się zbrodni np. przeciwko pokojowi (art k.k.), przeciwko ludzkości (art k.k.), wojennych (art. 120 i k.k.) i zabójstwa człowieka (art k.k.). Można powiedzieć, że celem zastosowania tej kary przez sąd jest: zabezpieczenie społeczeństwa przed najgroźniejszymi przestępcami, zadośćuczynienie społecznemu poczuciu sprawiedliwości w razie popełnienia najcięższych zbrodni Środki karne Środki karne, zwane inaczej karami dodatkowymi, mają przede wszystkim obok zasadniczych kar znaczącą rolę w przeciwdziałaniu przestępczości, a także jej skutkom. Zaznaczyć należy, że to kary zasadnicze wymienione w art. 32 k.k. odgrywają podstawową rolę w przeciwdziałaniu przestępczości i reakcji na jej skutki, natomiast wspomniane środki karne pełnią w prawie karnym rolę drugoplanową, uzupełniają działanie kar zasadniczych. W nieznacznym stopniu mogą one występować samoistnie, lecz ich rola nie będzie znacząca ze względu na zbytnią słabość i niemożliwość zastąpienia w szerszym zakresie kary. Można wręcz powiedzieć, że przegrywają one konkurencję z warunkowym umorzeniem postępowania, karą grzywny i ograniczenia wolności. Środki karne, które są orzekane obok kar zasadniczych, pełnią funkcję profilaktyczną, kompensacyjną, represyjną 47. Obowiązujący katalog środków karnych został zmieniony i w pewnym stopniu poszerzony. Zostały usunięte środki w postaci utraty praw rodzicielskich lub 46 Tamże, s Kodeks karny. Komentarz wyd.2, red.: T. Bojarski [i in], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2008, s Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 19

22 opiekuńczych. Możliwość zastosowania tych kar przekazano do właściwości sądów rodzinnych. Do katalogu środków karnych zostały wprowadzone natomiast dodatkowe kary w postaci naprawienia szkody oraz nawiązki, które już wcześniej w kodeksie karnym występowały. Nawiązka nie była włączona do katalogu kar, lecz występowała jako kara samoistna, natomiast obowiązek naprawienia szkody występował w związku z warunkowym zawieszeniem wykonywania kary pozbawienia wolności i karą ograniczenia wolności. Całkiem nowym środkiem karnym wprowadzonym do obowiązującej ustawy jest świadczenie pieniężne. Ponadto w katalogu środków karnych została poszerzona grupa zakazów, jak również zmieniono nazwę przepadek przedmiotów na przepadek. Ponadto zostały wprowadzone środki karne przeznaczone do ochrony małoletnich przed pokrzywdzeniem przestępczością seksualną 48. W polskich przepisach karnych funkcjonuje także system środków probacyjnych, związanych z poddaniem sprawcy próbie, który obejmuje warunkowe umorzenie postępowania karnego, warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary oraz warunkowe przedterminowe zwolnienie (rozdz. VIII k.k.) To również są środki karne, przy czym dwa pierwsze mają charakter samoistny jako forma reakcji na przestępstwo, trzeci zaś jest w istocie korektą kary w toku jej wykonania, tyle że opartą na mechanizmie probacyjnym. Odgrywają one istotną rolę jako wzbogacenie i uelastycznienie systemu reakcji prawnokarnej na przestępstwo i zakorzeniły się one w polskim wymiarze sprawiedliwości 49. Orzekane przez wymiar sprawiedliwości środki karne mogą mieć charakter terminowy wymierny w czasie, tj. zakazy, pozbawienie praw (art. 43 k.k.) lub też jednorazowy (art. 39 pkt 4-8 k.k.). 48 Kodeks karny. Komentarz wyd.2, red.: T. Bojarski [i in], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2008, s A. Marek, Kodeks karny. Komentarz wyd. 4, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze Lex, 2007, s Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

23 Środki karne w kodeksie karnym 1) pozbawienie praw publicznych 2) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej 2a) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi 2b) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu 2c) zakaz wstępu na imprezę masową 2d)zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestniczenia w grach hazardowych 2e) nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym 3) zakaz prowadzenia pojazdów 4) przepadek 5) obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę 6) nawiązka 7) świadczenie pieniężne 8) podanie wyroku do publicznej wiadomości Rys. 4. Katalog środków karnych (źródło: opracowanie własne) Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 21

24 Pozbawienie praw publicznych Środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych jest najsurowszym środkiem o charakterze represyjnym, który jest orzekany za popełnione ciężkie przestępstwa. Pozbawienie praw publicznych obejmuje: 1) utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do: organów władzy publicznej np. Sejmu, Senatu, rad gmin; organu samorządu zawodowego np. izby lekarskie, adwokackie, radcowskie; organu samorządu gospodarczego np. izby gospodarcze; 2) utratę prawa do udziału w wymiarze sprawiedliwości, co wiąże się z zakazem pełnienia funkcji sędziowskich, ławników sądowych, oskarżyciela, obrońcy, radcy prawnego, notariusza, komornika sądowego, arbitra sądów polubownych czy też mediatora; 3) utratę prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego, gdzie wiąże się to z wydawaniem przez osobę uprawnioną decyzji administracyjnych; 4) utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego; 5) utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania w okresie trwania kary pozbawienia praw 50. Zastosowanie tego środka karnego przez sąd ma charakter fakultatywny i uzależnione jest od wystąpienia warunków: skazania sprawcy na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, ale nie przy warunkowym zawieszeniu kary pozbawienia wolności; niezbędne też jest aby przestępstwo zostało popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie Ustawa Kodeks karny ( ), art Kodeks karny. Komentarz, red.: M. Filar [i in.], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2012, s Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

25 Warto jednak zwrócić uwagę na to, że kodeks karny nie definiuje pojęcia w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Ocena tegoż pojęcia pozostaje w swobodnej interpretacji składu sędziowskiego orzekającego w danej sprawie. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności Środek karny w postaci zakazu zajmowanego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu można stosować w przypadku popełnienia przestępstwa umyślnego, jak i nieumyślnego przez sprawcę, a aktualne przepisy ustawy nie ograniczają do jakiego rodzaju popełnionego przestępstwa ma być stosowany. Jak wynika z treści art k.k. zakaz zajmowania określonego stanowiska albo wykonywania określonego zawodu sąd może orzec wobec sprawcy przestępstwa, wówczas gdy sprawca nadużył przy popełnionym przestępstwie stanowiska lub wykonywanego zawodu albo też sąd wykazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym 52. Natomiast środek karny w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności jest zawężonym środkiem karnym do zastosowania. Dotyczy on bowiem osób skazanych, które popełniły przestępstwo w związku z prowadzeniem działalności. Działalnością gospodarczą, zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jednolity Dz.U. z 2010, poz z późn. zm.) jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Różnica pomiędzy działalnością gospodarczą a wykonywaniem zawodu polega na tym, że działalność gospodarcza nie wymaga specjalnych kwalifikacji, a jedynie wpis do rejestru przedsiębiorców prowadzących w systemie Krajowego Rejestru Sądowego lub też inne pozwolenie wydane przez urząd administracyjny. 52 Tamże, s Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 23

26 Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi Warunkiem zastosowania wskazanego zakazu wobec sprawcy jest to, że został on skazany na karę pozbawienia wolności za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajowości na szkodę małoletniego bądź też inne przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności czyli przestępstwa z rozdziału XXV kodeksu karnego. Orzekając ten zakaz nie jest istotne, jaki wymiar kary pozbawienia wolności został orzeczony i dopuszczalne jest zastosowanie tegoż zakazu w przypadku warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności. Zakaz ten powinien być orzekany obligatoryjnie przez sąd, w przypadku gdy sprawca ponownie zostanie skazany za przestępstwa wobec małoletniego ze wspomnianego rozdziału kodeksu karnego. Wprowadzony zakaz ma na celu ochronę osoby małoletniej, czyli takiej która nie ukończyła 18 lat, przed sprawcami, którzy to z pobudek seksualnych, posiadający skłonności pedofilskie dopuszczają się do popełnienia tego rodzaju przestępstw 53. Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu Kolejny nowy środek karny wprowadzony do katalogu ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. polega na obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazie kontaktowania się z określonymi osobami lub zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Uzasadnieniem wprowadzenia tego środka karnego były podobnie jak zakazu określonego w art. 41 1a i 1b k.k. zaostrzenie walki z przestępczością seksualną skierowaną na szkodę małoletnich, a przede wszystkim konieczność uniemożliwienia lub utrudnienia kontynuacji przestępczości seksualnej. Jak podkreślano w uzasadnieniu tej ustawy, sprawcy, którzy stykają się z małoletnimi w ramach działalności zawodowej, mogą stanowić dla małoletnich 53 Ustawa Kodeks karny ( ), art. 41 1b. 24 Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

27 poważne zagrożenie. Środek karny, którego podstawy prawne zostały ujęte w art. 41a 1 i 2 k.k. służy nie tylko ochronie małoletnich przed przestępstwami seksualnymi, ale też ochronie rodziny przed przemocą. Ustawą z 10 czerwca 2010 r. rozszerzono wspomniany środek karny o dwie postacie: zbliżania się do określonych osób oraz nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym 54. Zakaz kontaktowania się z określonymi osobami oraz zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu ma szerszy zasięg, gdyż chodzić w nim może nie tylko o ochronę małoletnich, lecz także innych osób pokrzywdzonych przestępstwem z użyciem przemocy, w szczególności osób najbliższych skazanemu. Naturalnie zakaz ten należy rozumieć jako zakaz osobistego kontaktu, nie zaś kontaktów urzędowych czy też realizowanych za pomocą osób trzecich w celu wyjaśnienia lub uzgodnienia określonych spraw 55. Zakaz wstępu na imprezę masową Środek karny w postaci zakazu wstępu na imprezę masową jest kolejnym nowym środkiem wprowadzonym do ustawy Kodeks karny. Powodem jego wprowadzenia jest ustawa z 20 maja 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U. nr 62, poz. 504 z późn. zm.), której celem oraz zawartych w niej przepisach karnych jest zwiększenie bezpieczeństwa w czasie trwania imprezy masowej. Przepisy te zostały zmienione z wprowadzeniem ustawy z 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych, a także niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 217, poz. 1280). Artykuł 41 b k.k. szczegółowo reguluje przesłanki stosowania oraz zakres przedmiotowy tego środka karnego. Aby zastosować środek w postaci zakazu wstępu na imprezę masową muszą wystąpić przesłanki w postaci: popełnienia przez osobę przestępstwa w związku z imprezą masową, ustalenie, czy udział sprawcy w imprezach masowych zagraża dobrom chronionym prawem. 54 Kodeks karny. Komentarz, red.: M. Filar [i in.], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2012, s A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. 4, Warszawa: Wydawnictwo PrawniczeLex, 2007, s. 111 Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 25

28 Sformułowanie w związku ma zbliżony zakres znaczeniowy do sformułowania z powodu czy na skutek, nie oznacza to jednak, aby niezbędnym warunkiem było popełnienie przestępstwa podczas imprezy masowej. Związek czasowy nie jest tu bowiem wymagany. Popełnienie przestępstwa może nastąpić przy okazji imprezy masowej, wówczas gdy można będzie stwierdzić wystąpienie zależności pomiędzy imprezą masową a popełnionym przestępstwem 56. Kolejną przesłanką orzeczenia zakazu wstępu na imprezę masową jest ustalenie, że udział sprawcy w imprezach masowych zagraża dobrom chronionym prawem. Negatywna prognoza kryminologiczna powinna być oparta nie tylko na ocenie zachowania sprawcy przy popełnieniu przestępstwa, które wskazywałoby, że udział sprawcy w imprezach masowych zagraża istotnym dobrom chronionym prawem, ale też na ocenie jego osobowości, stopnia agresji, stosunku do zbiorowości 57. Zastosowanie tego zakazu wobec sprawcy popełnionego przestępstwa wiąże się z koniecznością bezwzględnego zakazu uczestniczenia tejże osoby w imprezach, które są określone szczegółowo w ustawie o imprezach masowych. Zgodnie z treścią art. 3 pkt 1 imprezą masową może być impreza artystyczno-rozrywkowa, masowa impreza sportowa, a do niej zalicza się m.in. mecz piłki nożnej. Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestniczenia w grach hazardowych Zgodnie z treścią art. 41c 1 k.k. wymieniony zakaz, dotyczy wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych. Ilekroć w ustawie jest mowa o grach hazardowych, rozumie się przez to gry losowe, zakłady wzajemne i gry na automatach, o których mowa w art Kodeks karny. Komentarz, red.: M. Filar [i in.], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2012, s Tamże. 58 Ustawa z dnia19 listopada 2009 o grach hazardowych (Dz.U. z 2009 r. nr 201, poz. 1540), art. 4 ust Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

29 Ustawa o grach hazardowych określa pojęcia ośrodki gier i gry. Ośrodkami gier są: 1) kasyno gry to wydzielone miejsce, w którym prowadzi się gry cylindryczne, gry w karty, gry w kości lub gry na automatach, na podstawie zatwierdzonego regulaminu, przy czym minimalna łączna liczba urządzanych gier cylindrycznych i gier w karty wynosi 4, a liczba zainstalowanych automatów wynosi od 5 do 70 sztuk; 2) salon gry w bingo pieniężne to wydzielone miejsce, w którym prowadzi się grę w bingo pieniężne na podstawie zatwierdzonego regulaminu 59. Grami zgodnie z cytowaną ustawą rozumiemy: 1) gry liczbowe gry, w których wygraną uzyskuje się przez prawidłowe wytypowanie liczb, znaków lub innych wyróżników, a wysokość wygranych zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek, oraz gra liczbowa keno, w której wygraną uzyskuje się przez prawidłowe wytypowanie liczb, a wysokość wygranych stanowi iloczyn wpłaconej stawki i mnożnika ustalonego dla poszczególnych stopni wygranych; 2) loterie pieniężne, w których uczestniczy się przez nabycie losu lub innego dowodu udziału w grze, a podmiot urządzający loterię oferuje wyłącznie wygrane pieniężne; 3) gra telebingo, w której uczestniczy się przez nabycie dowodu udziału w grze zawierającego przypadkowe zestawy liczb lub znaków z góry ustalonego zbioru liczb lub znaków, przeprowadzana na skalę ogólnokrajową z losowaniem nadawanym jako audycja telewizyjna, a podmiot urządzający grę oferuje wygrane pieniężne lub rzeczowe; 4) gry cylindryczne, w których uczestniczy się w grze przez wytypowanie liczb, znaków lub innych wyróżników, a wysokość wygranej zależy od określonego z góry stosunku wpłaty do wygranej, zaś wynik gry ustalany jest za pomocą urządzenia obrotowego; 59 Tamże, art. 4 ust.1. Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 27

30 5) gry w karty: black jack, poker, baccarat; 6) gry w kości; 7) gra bingo pieniężne, w której uczestniczy się przez nabycie przypadkowych zestawów liczb z ustalonego z góry zbioru liczb, a podmiot urządzający grę oferuje wyłącznie wygrane pieniężne, których wysokość zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek; 8) gra bingo fantowe, w której uczestniczy się przez nabycie przypadkowych zestawów liczb z ustalonego z góry zbioru liczb, a podmiot urządzający grę oferuje wyłącznie wygrane rzeczowe; 9) loterie fantowe, w których uczestniczy się przez nabycie losu lub innego dowodu udziału w grze, a podmiot urządzający loterię oferuje wyłącznie wygrane rzeczowe; 10) loterie promocyjne, w których uczestniczy się przez nabycie towaru, usługi lub innego dowodu udziału w grze i tym samym nieodpłatnie uczestniczy się w loterii, a podmiot urządzający loterię oferuje wygrane pieniężne lub rzeczowe; 11) loterie audioteksowe, w których uczestniczy się przez: a) odpłatne połączenie telefoniczne lub b) wysyłanie krótkich wiadomości tekstowych (SMS) z użyciem publicznej sieci telekomunikacyjnej a podmiot urządzający loterię oferuje wygrane pieniężne lub rzeczowe 60. Zakładami wzajemnymi są zakłady o wygrane pieniężne lub rzeczowe, polegające na odgadywaniu: 1) wyników sportowego współzawodnictwa ludzi lub zwierząt, w których uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranej zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek totalizatory; 60 Ustawa o grach hazardowych ( ), art. 2 ust Materiały dydaktyczne Szkoły Policji w Katowicach

31 2) zaistnienia różnych zdarzeń, w których uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranych zależy od umówionego, między przyjmującym zakład a wpłacającym stawkę, stosunku wpłaty do wygranej bukmacherstwo. Grami na automatach są gry na urządzeniach mechanicznych, elektromechanicznych lub elektronicznych, w tym komputerowych, o wygrane pieniężne lub rzeczowe, w których gra zawiera element losowości 61. Podstawą do fakultatywnego orzeczenia zakazu wstępu do ośrodków gier i uczestniczenia w grach hazardowych jest skazanie za przestępstwo popełnione w związku z urządzaniem gier hazardowych lub udziałem w nich. Zgodnie z art. 41c 2 k.k. dla orzeczenia zakazu, o którym mowa w art. 39 pkt 2d, nie jest istotny rodzaj przestępstwa ani też rodzaj kary, na jaką sprawca został skazany. Ważne jest tylko skazanie za przestępstwo, a zatem możliwe jest orzeczenie tego środka karnego również w tedy, gdy sąd odstępuje od wymierzenia kary. Środek karny w postaci zakazu, o którym mowa w art. 39 pkt 2d, obejmuje zakazem wstęp do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych. Użycie spójnika i przesądza koniunkcję, a zatem wspomniany środek karny obejmuje zakazem urządzanie gier oraz uczestnictwo w grach hazardowych 62. Zakaz prowadzenia pojazdów Środek karny jakim jest zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych w znaczeniu praktycznym pełni funkcję profilaktyczną w połączeniu z represją. Art k.k. przewiduje możliwość orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych określonego rodzaju w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji. Sąd orzeka natomiast (obligatoryjnie) zakaz prowadzenia wszelkich 61 Ustawa o grach hazardowych ( ), art. 2 ust Kodeks karny. Komentarz red.: M. Filar [i in.], Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2012, s Kary i środki karne w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń 29