Uziemienia w liniach energetycznych napowietrznych

Transkrypt

1 Uziemienia w liniach energetycznych napowietrznych Publikacja w ISE.pl Źródło: inż. Dariusz Trzciński, Autor opracowania w sposób kompleksowy przedstawia zagadnienie uziemień w liniach elektroenergetycznych. Spis treści Rodzaje uziemień Uziemienia w liniach energetycznych o Uziemienia robocze o Uziemienia ochronne o Uziemienia odgromowe Właściwości uziemień o Właściwości statyczne uziemień o Właściwości udarowe uziemień Metody pomiarowe o Pomiar rezystywności gruntu, metoda Wennera o Pomiar oporności uziemienia metodą techniczną o Pomiar oporności uziemienia metodą kompensacyjną o Pomiar impedancji uziemienia metoda udarową Zasady wykonywania pomiarów rezystancji uziemień o Mierniki do pomiaru właściwości statycznych uziemień o Miernik do pomiaru właściwości udarowych uziemień Bibliografia Rodzaje uziemień Przewodnik metalowy tak celowo wykonany, że styka się bezpośrednio z ziemią, nazywamy uziomem. Uziomy dzielimy na naturalne i sztuczne. Uziomami naturalnymi nazywamy różne elementy konstrukcji nie wykonane jako uziomy, a których budowa i umiejscowienie umożliwia wykorzystanie ich jako uziom, np. konstrukcje metalowe budynków, stalowe lub żeliwne rury wodociągów i kanalizacji, pancerze stalowe kabli energetycznych itp. [1][2]. W przypadku braku uziomów naturalnych wykonuje się uziomy sztuczne z prętów, rur, taśm stalowych ocynkowanych lub miedziowanych w celu ochrony przed wpływem czynników zewnętrznych, np. korozji. Uziomy sztuczne wykonywane są jako uziomy pionowe, uziomy poziome i uziomy złożone. Uziomy mogą być wykonane z pojedynczych elementów poziomych lub pionowych (uziomy skupione) lub też mogą stanowić uziom złożony, utworzony z układów uziomów o różnej konfiguracji. Układ składający się z uziomów, przewodów ochronnych oraz przewodów uziemiających nosi nazwę systemu uziemiającego. Przewód uziemiający jest to przewód łączący część metalową urządzenia lub obwodu elektrycznego z uziomem. Uziemienia w liniach energetycznych Uziemienia w liniach napowietrznych przesyłowych mają za zadanie ochronę linii i ludzi znajdujących się w jej sąsiedztwie przed skutkami zwarć i wyładowań atmosferycznych [3]. W liniach niskiego napięcia stosuje się również uziemienia robocze zapewniające prawidłową pracę linii w stanie bezawaryjnym. Rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje uziemień sztucznych: - powierzchniowe, - głębinowe. Uziemienie powierzchniowe to ocynkowana stalowa taśma (bednarka) lub drut stalowy zakopane na głębokość od 0,6 m do 1m i tworząca otok wokół słupa (obiektu) z ewentualnymi dodatkowymi wypustami na zewnątrz otoku. Uziemienie głębinowe to rura lub pręt stalowy, najczęściej o średnicy mm, wbity pionowo w ziemię na głębokość od kilku do kilkunastu metrów. Najczęściej wykonuje się uziemienia mieszane, które składają się z otoku i prętów. Wszystkie uziemienia łączy się ze stalową konstrukcją słupa lub zbrojeniem żerdzi żelbetowych za pomocą bednarki przymocowanej śrubami do zacisków probierczych, umieszczonych na każdym słupie. Uziemione uzbrojenie żerdzi jest połączone ze wszystkimi metalowymi częściami stanowiska:

2 poprzecznikami, trzonami izolatorów itp. Łączenie podziemnych części stalowych wykonuje się przez spawanie, a następnie miejsca połączeń pokrywa się lakierem bitumicznym. W najnowszych rozwiązaniach technicznych łączenia wykonywane są metodami zaciskowymi lub metodami termicznymi. Bardziej ekonomiczne są uziemienia głębinowe ze względu na większą możliwość zmniejszenia rezystancji oraz tańsze wykonanie. Same uziomy powierzchniowe stosuje się tylko wtedy, gdy np. skaliste podłoże uniemożliwia wbicie pionowych prętów w dolne warstwy gruntu. W zależności od zadania spełnianego przez uziemienie rozróżniamy : uziemienie robocze, uziemienie ochronne, uziemienie odgromowe, uziemienie pomocnicze. Uziemienie robocze Uziemienie robocze jest to uziemienie określonego punktu obwodu energetycznego wykonane w celu zapewnienia prawidłowej pracy urządzeń elektroenergetycznych w warunkach zwykłych i zakłóceniowych. Uziemienie robocze należy wykonywać w sieciach energetycznych, gdy: 1. zasilane są one przewodami napowietrznymi bezpośrednio przez transformator lub przetwornicę, 2. zasilane są z układu o napięciu znamionowym wyższym od 1 kv, np. w układzie 400 V zasilanym z układu 15 kv. Zaleca się stosowanie uziemienia roboczego zacisku strony wtórnej przekładnika prądowego. Wartość rezystancji uziemienia roboczego nie powinna przekraczać 5 OM. Jeżeli urządzenie zasilane jest z sieci wyższego napięcia ( np. transformator) to wartość rezystancji uziemienia roboczego nie powinna przekraczać 5?OM i wartości obliczonej wg wzoru - wzór nr 1 R - rezystancja uziemienia roboczego [Ω], I Z - prąd zwarcia doziemnego w urządzeniu o wyższym napięciu [A]. Wartość prądu zwarcia doziemnego IZ przyjmuje się w wielkości równej: 1. 2,5 krotnej wartości prądu znamionowego wkładki bezpiecznikowej, która powinna przerwać przepływ prądu doziemnego przez uziemienie robocze, 2. 1,2 krotnej wartości prądu nastawczego zabezpieczenia nadmiarowoprądowego, które powinno przerwać przepływ prądu doziemnego przez uziemienie robocze, 3. wartość pojemnościowego prądu zwarcia z ziemią, w przypadku sieci z izolowanym punktem zerowym, 4. 0,2 wartości całkowitego pojemnościowego prądu zwarcia z ziemią w przypadku układu skompensowanego, 5. wartości początkowej składowej okresowej prądu zwarcia z ziemią, w przypadku sieci z bezpośrednim połączeniem jej punktu zerowego z ziemią z wyjątkiem przypadków, w których dopuszczalne jest zwiększenie rezystancji uziemienia roboczego stosownie do przepisów dotyczących uziemień w urządzeniach elektroenergetycznych na napięcie powyżej 1 kv. Należy przyjmować warunek, dla którego z obliczeń wynika większa wartość rezystancji [4]. Uziemienie ochronne Uziemienie ochronne jest jednym ze sposobów uzyskania dodatkowej ochrony przeciwporażeniowej, polegającym na połączeniu dostępnych przedmiotów metalowych z uziomem i wykorzystaniu rezystancji uziemienia jako obwodu elektrycznego [5]. Uziemienie ochronne jako środek dodatkowej ochrony przeciwporażeniowej wolno stosować do urządzeń i przyrządów w sieciach przemiennoprądowych i stałoprądowych. Uziemienie ochronne powinno być uziemieniem bezpośrednim. Powinno być tak wykonane, aby w przypadku zwarcia dowolnego przewodu

3 skrajnego z uziemionym przedmiotem następowało albo samoczynne zadziałanie zabezpieczenia nadprądowego i szybkie odłączenie przewodu zasilającego zwarcie, albo ograniczenie napięcia dotykowego do wartości bezpiecznej. Wartość rezystancji uziemienia ochronnego w sieci bez bezpośredniego uziemienia roboczego, w której stan izolacji nie podlega systematycznej kontroli, nie powinna przekraczać wartości obliczonej wg wzoru: - wzór nr 2 R O - rezystancja uziemienia ochronnego [Ω], U d - bezpieczne napięcie dotykowe [V], I W - prąd wywołujący szybkie wyłączenie zasilania [A]. Wartość rezystancji uziemienia ochronnego sieci bez bezpośredniego uziemienia roboczego, w której stan izolacji podlega systematycznej kontroli, a stwierdzone zwarcia doziemne usuwa się niezwłocznie przez stałą obsługę, nie powinna przekraczać wartości 5 OM. Wartość rezystancji uziemienia ochronnego w sieci z bezpośrednim uziemieniem roboczym nie powinna przekraczać wartości wg wzoru [2], jeśli uziemienie ochronne nie jest przyłączone do tego samego uziomu, co uziemienie robocze w stacji zasilającej. Wartość rezystancji uziemienia ochronnego można również obliczyć ze wzoru: - wzór nr 3 R O - rezystancja uziemienia ochronnego [Ω], U f - napięcie znamionowe przewodu skrajnego względem ziemi [V], I W - prąd wywołujący szybkie wyłączenie zasilania [A]. Obliczanie wg wzoru [3] stosujemy tylko wtedy, gdy rezystancja uziemienia w stacji zasilającej jest mniejsza od tak samo obliczonej rezystancji uziemienia ochronnego. Wartość rezystancji uziemienia ochronnego w stacji zasilającej nie powinna być większa niż 5 OM. Uziemienie odgromowe Celem uziemienia odgromowego jest odprowadzanie do ziemi udarowych prądów wyładowań atmosferycznych o bardzo dużej stromości narastania przekraczającej nawet 100 ka/ms. Zjawiska towarzyszące rozpływowi tych prądów z uziomów do gruntu i w gruncie są zupełnie inne od zjawisk zachodzących w systemach o częstotliwości przemysłowej (technicznej). Rozkład napięcia na powierzchni gruntu oraz impedancja uziemienia są bardzo często odmienne w warunkach udarowych i w warunkach statycznych. Jakość ochrony odgromowej zależy bardzo wyraźnie od wymiarów geometrycznych zastosowanych uziomów. O właściwościach uziomów skupionych decyduje tylko ich rezystancja. W uziomach o długości kilkudziesięciu metrów istotne znaczenie odgrywa indukcyjność, natomiast w przypadku uziomów długich o właściwościach decydować będzie indukcyjność jak i impedancja falowa, która powoduje wzrost impedancji uziemień długich w stosunku do ich właściwości statycznych. Dla udaru prądowego o czasie czoła równym 1µs użyteczna długość uziomu wynosi od 20 do 70 m, w zależności od konduktywności gleby. Dopuszczona przez normę PN-86/E-05003/01 (p.3.6.3, i załącznik 3) długość obliczeniowa uziomu wynosi 35 m dla gruntu o rezystywności r < 500 Ωm oraz 60 m dla r > 500 Ωm. Dopuszczalną oporność dla uziomów tego typu określono normą [7]. Łączenie uziemień ochronnego z uziemieniem roboczym Gdy uziemienie ochronne i robocze przyłączone jest do tego samego uziomu stacji zasilającej, to muszą być spełnione warunki:

4 1. impedancja pętli zwarcia przy zwarciu przewodu skrajnego z elementami podłączonymi do uziemienia ochronnego powinna dopuszczać przepływ prądu zwarciowego większego od wartości prądu wyłączającego, dla zabezpieczenia nadprądowego obwodu z uziemieniem ochronnym i nie przekraczać wartości wg wzoru: - wzór nr 4 2. Z - impedancja pętli zwarciowej [Ω], U f - napięcie znamionowe przewodu skrajnego względem ziemi [V], I W prąd wywołujący szybkie wyłączenie zasilania [A]. 3. uziom ma zapewniać metaliczne połączenie pomiędzy uziemieniem ochronnym i roboczym i powinien być tak skonstruowany, by zapewnić przepływ prądu wyłączającego [6]. Właściwości uziemień Własności uziemień dla częstotliwości przemysłowych i częstotliwości udarowych różnią się od siebie i mają inne parametry. Właściwości statyczne uziemień Uziom zbudowany jest z metalu i sam ma stosunkowo niewielką rezystancję. Prawie cała rezystancja uziemienia przypada na warstwy gruntu otaczającego i stąd bardzo duży wpływ właściwości ciał geologicznych. Przewodzenie prądu w gruncie ma charakter jonowy, podobnie jak w elektrolitach. Uwarunkowane jest obecnością wody i rozpuszczonych w niej soli. Wpływ ma także temperatura gleby. W związku z elektrolitycznym przewodzeniem duże znaczenie ma porowatość i przepuszczalność gruntu. Najbardziej korzystna jest porowatość gruntów gliniastych. Powodem jest wolne wędrowanie wody, co za tym idzie, wolne wymywanie elektrolitów z gleby. Wielką rezystywność mają skały i kamienie. Powodem jest śladowa ilość wody. Z powodu elektrolitycznego charakteru przewodzenia gleby duży wpływ na wartość uziemienie ma temperatura gleby, a dokładniej zmiany tej temperatury. Przy wzroście tej temperatury z 0C do 20 C rezystancja statyczna uziemienia może zmaleć dwukrotnie. Zamarzanie gruntu powoduje wzrost rezystancji nawet pięciokrotnie [1][8][9]. Podczas badań zauważono duży wpływ tych czynników na właściwości uziemień płytkich (powierzchniowych) oraz znikomy wpływ na uziemienia głębinowe. Zmiany temperatury i wilgotności gleby na większych głębokościach są minimalne, i co za tym idzie zmniejsza się ich wpływ na dane elementy. W przypadku prostych uziomów poziomych lub pionowych istnieje możliwość obliczenia ich rezystancji statycznej, jeśli mamy dane: rezystywność gruntu, w którym umieszczony będzie uziom, wymiary geometryczne uziomu oraz sposób jego ułożenia w gruncie. W tabelach 1 i 2 [10] zebrane są najczęściej stosowane wzory do określania wartości rezystancji prostych uziomów poziomych i pionowych. W tablicach tych jako przykładowe obliczenia podano wartości rezystancji wyznaczone za pomocą tych wzorów.

5 Tab.1. Najczęściej stosowane wzory do określenia rezystancji prostych uziomów Opis Uziom pionowy Uziom pionowy Uziom poziomy Widok ogólny L=2.5m L=5m L=2.5m L=5m L=5m L=10m K.Wołkowiński [1] 43.97Ω 24.19Ω 41.57Ω 23.57Ω 25.61Ω 15.14Ω PN-86-92/E05003/03 [25] 39.58Ω 22.0Ω 43.99Ω 24.19Ω ZN 96 TP S.A. 037/T [22] 36.58Ω 16.8Ω 36Ω 18Ω R.Block [11] 42.02Ω 23.22Ω 40.63Ω 23.05Ω 23.66Ω 14.03Ω G.Kiefler [12] 43.98Ω 24.19Ω 43.98Ω 24.19Ω

6 Tab. 2. Najczęściej stosowane wzory do określenia rezystancji prostych systemów uziomów Właściwości udarowe uziemień Właściwości udarowe uziemień odbiegają znacznie od ich właściwości statycznych. Bardzo krótki czas zjawisk udarowych sprawia, że poważny wpływ mają indukcyjne spadki napięć, zwłaszcza w dłuższych uziomach poziomych. Rezystancja chwilowa uziemienia określona jako stosunek wartości chwilowych prądu i napięcia może być większa od rezystancji statycznej. Największe znaczenie ma ta wartość rezystancji chwilowej, od której zależy wartość szczytowa napięcia. Równocześnie występują czynniki zmniejszające rezystancję, są to spadki napięć towarzyszące wielkim prądom, które mogą spowodować zjawiska zmniejszające rezystywność gleby w stosunku do rezystywności gleby zmierzonej w warunkach statycznych. Długi uziom można rozpatrywać jako linię z równomiernie rozłożonymi stałymi L, R, C, G. Zarówno rezystancja szeregowa R i pojemność C są do pominięcia w obliczeniach inżynierskich [14]. W tym momencie uziom zastępujemy układem o stałych L i G.

7 Rys.1. Układ zastępczy dla długiego uziomu poziomego Indukcyjność L można ocenić na 1 do 2 uh/m, upływność G dla uziomu poziomego obliczamy na podstawie wzoru przybliżonego: - wzór nr 5 ρ - rezystywność gruntu Zjawiska udarowe powodują, że zwiększenie długości odcinka l jest skuteczne tylko do granicznego warunku: Tl = TC - wzór nr 6 TC czas trwania czoła udaru, Tl stała czasowa odcinka l, którą można obliczyć z wzoru: - wzór nr 7 stąd graniczna długość odcinka - wzór nr 8 Przy długościach l>l C wpływ dalszych części uziomu występuje dopiero na grzbiecie udaru, zmniejszając czas trwania do półszczytu. Ponieważ głównym wymaganiem jest ograniczenie wartości szczytowej przepięcia, wybór długości l>l C nie jest właściwy. Warunek l=l C nie zapewnia także tej samej rezystancji w warunkach udarowych jak i w warunkach statycznych. Rezystancja chwilowa określona przy udarze jako stosunek jednoczesnych wartości napięcia i prądu zmienia się i osiąga wartości większe od rezystancji statycznej RST. Gdy wprowadzimy rezystancje udarową RUD określoną jako stosunek maksymalnej wartości napięcia do maksymalnej wartości prądu (wierzchołki te nie są jednoczesne) możemy obliczyć wartość szczytową przepięcia przy danej wartości szczytowej prądu. Wprowadza się współczynnik udarowy k U we wzorze:

8 - wzór nr 9 W przybliżeniu można podać, że np. przy l=0,5lc wartość współczynnika ku=1,1 uznaje się za bardzo dobrą, a gdy l=lc wartość współczynnika ku=1,4 jest do przyjęcia. Dla różnych kształtów udaru wartości tego współczynnika dla danego obiektu będą różne. Przy bardzo małych wartościach rezystywności gruntu długość graniczna lc może być rzędu nawet kilku metrów, a z tego wynika, że indukcyjność może mieć wpływ także na uziomy pionowe wbite w grunt o dobrej rezystywności. Tab.3. Wzory do obliczeń rezystancji udarowej uziemienia[10]. Rodzaj uziemienia Wzory Uwzględnienie zjawisk falowych w uziemieniach Gdzie: lo - długość efektywna uziomu, G - konduktywność uziomu, T1 - czas czoła prądu piorunowego Uwzględnienie zjawisk wyładowań elektrycznych w glebie Gdzie: E - krytyczna wartość natężenia przebicia gruntu, i max - maksymalna wartość prądu piorunowego wypływającego z uziomu Metody pomiarowe Pomiar rezystywności gruntu, metoda Wennera

9 Rezystancja uziemienia zależy od rodzaju elektrod (konstrukcja, materiał wykonania, głębokość posadowienia itp.) oraz od rodzaju gleby wyrażonej w tym wypadku rezystywnością gleby. Rezystywność gleby jest wyrażona w omometrach [Ωm], teoretycznie odpowiada ona rezystancji bryły o przekroju 1m2 i o długości 1m wypełnionego glebą. Problem ten zilustrowano na rys. 2. [9]. Rys.2. Objaśnienie pojęcia rezystywności gruntu (q=u/i gdy U=100V, I=1A to q=100 OMm) Warunki glebowe mogą być bardzo różne i zależne od dużej ilości zmiennych czynników. W tabeli 4. [1] podano przykładowe wartości rezystywności gruntów na terenach równinnych Polski. Trzeba jednak pamiętać, że wartości te mogą być inne od podanych w tej tabeli. Tab. 4. Rezystywności gruntów na terenach równinnych Polski lp Nazwa gruntu 1 2 Grunty gliniaste lekkie i średnie różnego pochodzenia geologicznego Ziemie czarne utworzone z glin oraz czarnoziemy utworzone z lessów Rezystywność w Ω/m Zakres podawanych wartości Wartość przeciętna Iły i gliny ciężkie pochodzenia czołowo-lodowcowego Mady, torfy i piaski akumulacji rzecznej Gleby utworzone z piasków luźnych słabo gliniastych i gliniastych różnego pochodzenia geologicznego Piaski i żwiry suche akumulacji czołowo-lodowcowej

10 Rys.3. Schemat ideowy pomiaru rezystywności gleby, metoda Wennera Elektrody są rozmieszczone w linii symetrycznie wokół punktu 0, który chcemy poznać wartość rezystywności gruntu. Do elektrod X i Z doprowadzamy prąd z generatora, a na elektrodach XV i Y mierzymy spadek napięcia, ze wzoru - wzór nr 10 Rezystywność obliczamy z wzoru: - wzór nr 11 a - odległość miedzy elektrodami [m], R - zmierzona wartość rezystancji [Ω] Głębokość, do jakiej przepływa prąd, jest wprost proporcjonalna do odległości 3a, czyli do odległości między elektrodami prądowymi X i Z. Metoda ta uśrednia rzeczywiste rezystancje gruntu na różnych głębokościach dla których wartości mogą się zmieniać. W praktyce przyjmuje się, że rezystancja uziemienia zawarta jest w warstwie między powierzchnią a głębokością gruntu, na której gęstość prądu wynosi połowę wartości przy powierzchni gruntu. Grubość tej warstwy h zależna jest od odległości elektrod X Z i wynosi w przybliżeni 3a/4. Trzeba o tym pamiętać przy pomiarach w miejscach o różnej strukturze gleby i w takich wypadkach stosować możliwie jak największą odległość między sondami pomiarowymi. Pomiar oporności uziemienia metodą techniczną W metodzie tej mierzymy natężenie prądu przepływającego przez obwód złożony z uziomu badanego ZX i pomocniczego ZP oraz spadek napięcia na uziomie badanym. Rys.4. Schemat ideowy pomiaru uziemienia metodą techniczną Woltomierz łączymy jednym zaciskiem do uziomu badanego ZX drugim do sondy S, która umieszczona jest strefie potencjału ustalonego. Z rysunku 4. wynika - wzór nr 12

11 Podstawiamy IV=UV/RV, wtedy oporność uziemienia wynosi - wzór nr 13 gdzie wyrażenie RS/RV oznacza względną poprawkę wyniku. Gdy poprawka ta jest mniejsza od klasy dokładności miernika stosowanego do pomiaru, to można ją pominąć. Oporność więc wynosi w takim wypadku w przybliżeniu - wzór nr 14 W mierniku klasy 2,5 błąd pomiaru nie powinien przekroczyć 2,5 %, wynika z tego RS<RV/40. Oporność sondy jest prawie zawsze wartością nieznaną, jest także zależna od oporności właściwej gruntu oraz głębokości zakopania. W większości przypadków oporność sondy jest mniejsza od 1000 OM. Oporność woltomierza stosowanego w układzie musi być zatem większa od 40 kom. Warunek ten spełniają woltomierze magnetoelektryczne prostownikowe, dodatkowo mają one stosunkowo mały zakres pomiarowy. Oporność tego typu urządzeń wynosi zwykle 1000 OM/V, z tego wynika, że wymagana wartość oporności przyrządu odpowiadałaby zakresowi pomiarowemu większemu od 40V. Podczas pomiaru odchylenie wskazówki przyrządu powinno przekraczać 1/3 zakresu pomiarowego przyrządu. Większość przyrządów tego typu ma zakres 60 V, więc mierzony spadek napięcia powinien wynosić co najmniej 20V. Otrzymanie takiego spadku napięcia na uziomie badanym przy napięciu zasilania 230 V wymaga, by oporność uziomu pomocniczego nie przekroczyła dziesięciokrotnej wartości uziomu badanego. Spełnienie tego warunku bywa najczęściej bardzo trudne przy stosowaniu zwykłej sondy. Z tego też powodu w metodzie tej jako uziemienie pomocnicze zaleca się wykorzystanie uziemienie punktu zerowego transformatora zasilającego daną sieć elektryczną. W celu ograniczenia wpływu prądów błądzących stosujemy w tej metodzie możliwie duże wartości prądu zasilającego. Błąd pomiaru tą metodą wynosi około 5%. Układ do pomiaru oporności uziemienia metodą techniczną przedstawiony jest na rysunku 5. Ze względu na małą wartość oporności mierzonych oraz dużą oporność woltomierza stosujemy układ z poprawnie mierzonym napięciem. Prąd zasilania regulujemy opornikiem suwakowym r. Jako uziom pomocniczy wykorzystujemy uziemienie robocze ZR transformatora. Woltomierz dobieramy tak, że spełnia on warunek RV>40*RS. Po spełnieniu tego warunku opór mierzony obliczamy ze wzoru przybliżonego - wzór nr 15 Rys.5. Układ do pomiaru oporności uziemień metodą techniczną

12 Pomiar oporności uziemienia metodą kompensacyjną Ze względu na dokładność przyrządów pomiarowych metodę kompensacyjną stosujemy do pomiarów uziemień od kilku do kilkuset omów. Pomiar rezystancji uziemień metodą kompensacyjną wykonuje się wykorzystując źródło prądu przemiennego z induktora korbkowego (prądnicy małej mocy) z napędem ręcznym. Częstotliwość napięcia wytwarzanego przy prędkości znamionowej induktora 160 obr/min wynosi 65 Hz. Rys.6. Schemat ideowy pomiaru uziemienia metodą kompensacyjną Schemat układu przedstawiono na rysunku 6. Układ składający się z uziomu badanego ZX i pomocniczego ZP zasilony jest z prądnicy G. Przez uziom badany R1 przepływa prąd I1 powodujący spadek napięcia na R1 równy U1=I1 R1. Prąd I2 płynący przez potencjometr rp powoduje na oporności r spadek napięcia I2 r. Podczas zmiany położenia styku potencjometru prąd wskaźnika WO zanika, gdy oporność r=r1. W momencie tym zachodzi równość napięć I1 R1=I2 r1. Stąd - wzór nr 16 W układzie pomiarowym potencjometr zasilany jest z uzwojenia wtórnego transformatora prądowego TP o przekładni - wzór nr 17 Mierząc wartość prądu zasilającego wyznaczamy spadek napięcia UX pomiędzy uziomem i sondą S umieszczoną w odległości x

13 - wzór nr 18 Spadek ten można wyrazić w jednostkach względnych odnosząc go do napięcia U=I1(R1+R2) między uziomem Z1 i Z2 - wzór nr 19 Błąd pomiaru tą metodą jest rzędu 2,5%. Pomiar impedancji uziemienia metoda udarową Impedancja udarowa uziemienia wyznaczana jest w warunkach podobnych do tych panujących podczas odprowadzania prądu piorunowego do ziemi. Określa się ją przy impulsie prądowym o czasie czoła narastania równym 4 us (lub 1 us) zgodnym z PN-92/E [15]. Impedancję udarową określa zależność: - wzór nr 20 Imax wartość maksymalna impulsu prądowego Umax wartość maksymalna spadku napięcia na uziemieniu W oparciu o tę definicję pracuje udarowy miernik uziemień WG 307, którego schemat blokowy przedstawiono na rysunku 7. [16]. Rys.7. Schemat blokowy udarowego miernika uziemień WG-307 P - przetwornica, G - generator impulsów prądowych, A - układ automatyki, V - woltomierz wartości szczytowych, D - dzielnik napięcia, RX - uziemienie badane, SI SU - sondy pomocnicze prądowa i napięciowa Po uruchomieniu miernika przetwornica P zasila napięciem ok. 1 kv generator udarów G, który emituje paczkę udarów prądowych o amplitudzie ok. 1 A i mocy dochodzącej do 1 kw (w impulsie). Woltomierz stosunkowy wartości szczytowych V porównuje sygnał z sondy napięciowej przekształcony w dzielniku D z sygnałami wzorcowymi z generatora udarów i wyświetla uśredniony wynik pomiaru. Blok automatyki A

14 steruje pracą miernika. Miernik udarowy wykorzystuje konfigurację sondy prądowej i napięciowej podobną do używanej w miernikach niskoczęstotliwościowych o długościach przewodów pomiarowych odpowiednio 40 i 30 m. Aby uniknąć sprzężeń miedzy przewodami pomiarowymi przewody łączące miernik z sondami pomocniczymi powinny być rozstawione pod kątem nie mniejszym niż 60o (optymalnie o) [16][17][18][19]. Zasady wykonywania pomiarów rezystancji uziemień Pomiar rezystancji uziemień mogą być wykonany metodą techniczną, kompensacyjną mostkową i udarową. Najczęściej w praktyce wykorzystywana jest metoda techniczna, coraz rzadziej kompensacyjna. Do pomiarów stosowany jest prąd przemienny. Przy pomiarach prądem stałym na wyniki pomiarów niepożądany wpływ miałyby siły elektromotoryczne polaryzacji, powstające przy zetknięciu się metalowych elektrod uziomów z elektrolitem znajdującym się w glebie. Dla poprawnego wykonania pomiaru napięcia i prądu elementy obydwu obwodów powinny mieć określone parametry, a elektrody sond pomiarowych odpowiednio umieszczone względem badanego uziemienia. Elementom obwodu prądowego stawia się następujące wymagania[9]: źródło prądu powinno wymuszać prąd o przebiegu lub wartości pozwalającym wyeliminować istotne wpływy prądów zakłóceniowych (np. prądów błądzących) na wyniki pomiarów, amperomierz powinien umożliwić pomiar prądu o wartości i kształcie wymuszonym przez źródło prądu pomiarowego, Przewody łączące elementy obwodu pomiarowego powinny być izolowane od ziemi. Elektroda prądowa powinna być oddalona od badanego uziomu tak, by między tą elektrodą i badanym uziemieniem występowała strefa potencjału zerowego (Rysunek 8.), przewody i elektroda prądowa powinny mieć ograniczoną rezystancję tak, by zastosowane źródło prądu wymuszało prąd pomiarowy o wartości pozwalającej zmierzyć napięcie, przewody obwodu prądowego powinny być usytuowane względem przewodów obwodu napięciowego tak, by prąd nie indukował w obwodzie napięciowym napięcia zakłócającego wartości pomiaru napięcia. Elementom obwodu napięciowego stawia się następujące wymagania[9]: elektroda napięciowa powinna być pogrążona w gruncie w miejscu potencjału zerowego, stosunek rezystancji wewnętrznej woltomierza do rezystancji uziemienia elektrody napięciowej powinien być na tyle duży, by prąd pomiarowy napięcia był w granicach dopuszczalnych, woltomierz powinien mieć odpowiedni zakres pomiarowy, przewody obwodu napięciowego powinny być izolowane. Rys.8. Rozkład potencjału napięcia w ziemi przy pomiarach i usytuowanie sond Najczęściej do wymuszania prądu uziomowego stosowane są źródła prądu przemiennego 50 Hz. Pozwala to wymusić prąd dużo większy od prądów zakłóceniowych takiej samej częstotliwości. Stosuje się też źródła wymuszające prąd przemienny o częstotliwości do 150 Hz lub prąd długotrwały o kształcie

15 przebiegu różnym od przebiegu prądów zakłócających. Dla wyznaczania rezystancji udarowej stosuje się źródła wymuszające przepływ prądu pomiarowego o kształcie fali udarowej. Poprawne wyniki pomiarów rezystancji statycznej uzyskuje się poprzez wymuszenie prądu przemiennego 50 Hz i amplitudzie 20- krotnie większej niż amplituda prądu zakłóceniowego o tej samej częstotliwości. Wymuszanie te na terenie obiektów energetycznych wymaga często stosowania źródeł o napięciu 230 V i stosunkowo dużej mocy. Wartość napięć wywołanych prądami zakłóceniowymi można określić mierząc napięcie między uziomem a ziemią odniesienia bez wymuszania prądu pomiarowego. Stosowanie źródeł prądu o innej częstotliwości lub innym kształcie przebiegu prądu od częstotliwości lub kształtu prądu zakłóceniowego pozwala ograniczyć moc źródła prądu, wymaga to jednak stosowania specjalnych urządzeń, które wymuszają przepływ prądu oraz mierzą prąd uziomowy i napięcie uziomowe. Rezystancja przewodów, rezystancja uziomu badanego oraz rezystancja elektrody prądowej stanowią obciążenia źródła prądu. Gdy dysponujemy źródłem o niewielkiej mocy, może się okazać że konieczne jest ograniczenie obciążenia źródła. Najłatwiej jest ograniczyć dużą rezystancję, dlatego staramy się w takim wypadku zmniejszyć rezystancję elektrody prądowej poprzez np. polanie styku z ziemią wodą, rozbudowę elektrody o kolejne elektrody prądowe. [9] Istotny wpływ na dokładność pomiarów uziomu ma sposób rozmieszczenia elektrod oraz odległości między uziomem badanym a sonda napięciową i sondą prądową. Przy określaniu sposobu rozmieszczenia elektrod należy przestrzegać zasady, aby sonda napięciowa znajdowała się poza strefą rozpływu prądów. W większości przypadków poprawne wyniki pomiarów rezystancji uziomów skupionych (zajmujących niewielki obszar) przy wymuszeniu niewielkich prądów pomiarowych uzyskuje się poprzez zachowanie między uziomem badanym, a elektroda napięciową odległości co najmniej 20 m. Trzeba przy tym pamiętać, że podane wyżej odległości mogą okazać się niewystarczające, gdy np. stosujemy duże prądy pomiarowe lub gdy w strefie pomiarów między elementami układu pomiarowego znajduje się długi przedmiot metalowy (rura kanalizacyjna żeliwna). W takich wypadkach należy zwiększyć odległość lub kierunek położenia elektrod pomiarowych i sprawdzić rozkład potencjałów na powierzchni gruntu [9]. Wymagane odległości między uziomami przy pomiarach rezystancji uziomów przedstawiono w tabeli 5. [1]. Podane w tabeli odległości ustalone zostały przy założeniu, że błąd pomiaru spowodowany tym, iż sonda S znajduje się w strefie rozpływu prądu z uziomu badanego A lub pomocniczego B, nie przekracza 3%. Tab. 5. Rozmieszczenie sond przy pomiarach uziemień Budowa uziomu badanego i pomocniczego Najmniejsze odległości w m lub odległości względne Przy położeniu sondy w jednej linii z uziomem badanym A oraz pomocniczym B Przy położeniu sondy poza linią łączącą uziom badany A z uziomem pomocniczym B Uziom badany A i uziom pomocniczy B pojedyncze pionowe o L<3m Uziom badany A pionowy o L>3m, uziom pomocniczy B pionowy o L<3m Uziom badany A pionowy o L>10m, uziom pomocniczy B pionowy o L<3m

16 Uziom badany A wielokrotny, uziom pomocniczy pionowy pojedynczy o L<3m lub złożony z kilku uziomów pionowych przy L<1m Norma PN-IEC [20] dotycząca niskiego napięcia nie podaje wyrażonych w metrach odległości pomiędzy uziomem badanym i elektrodami. Jest tam jednak stwierdzenie... odległość między uziomem badanym, a elektrodą prądową powinna być na tyle duża, aby oba te uziomy nie oddziaływały na siebie. Jest tam też zalecenie, aby elektrodę napięciową umieszczać w połowie odległości między uziomami wyżej wymienionymi. Dodaje się też, aby sprawdzić poprawność mierzonego napięcia uziomowego poprzez dokonanie dwóch pomiarów po przesunięciu sondy napięciowej raz 6 m w stronę uziomu badanego, a następnie w stronę sondy prądowej, także o 6 m. Jeżeli wartość rezystancji mierzonej za każdy razem zmienia się nieznacznie, to średnia z tych trzech pomiarów może być przyjęta jako wynik badania. Jeżeli mierzone wartości różnią się znacznie, pomiary należy powtórzyć powiększając jednocześnie odległości między uziomem badanym a elektrodami. Sposób rozstawienia elektrod pomiarowych opisanych w normie [20] przedstawiono na rysunku 9. Rys.9. Sposób rozmieszczenia elektrod przy pomiarach wg PN-IEC W załączniku informacyjnym normy PN-E [8] dotyczącej instalacji elektroenergetycznych wysokiego napięcia zapisano, że przy pomiarach przyrządami wymuszającymi małe prądy pomiarowe, odległość sondy napięciowej od uziomu badanego powinna być co najmniej 2,5 razy większa od największego wymiaru terenu zajętego poprzez układ uziomowy (odniesiona do kierunku pomiaru), nie mniejsza jednak jak 20 m, a odległość elektrody prądowej co najmniej 4-krotnie większa, lecz nie mniejsza jak 40m. W wymienionej wyżej normie [21] wymaga się, by sondy były w jednej linii. W normie [22] znajduje się ważne zalecenie. Mówi ono, aby uziomy pomocnicze umieszczać w gruncie w odległości przynajmniej 10 m od zakopanych w ziemi wszelkich elementów metalowych. Mogą to być np. rurociągi, przewody gazowe itp. Metoda techniczna wykorzystywana jest do pomiarów małych rezystancji uziemień. Norma teletechniczna [23] zaleca stosowanie tej metody jako metody dokładnej, w przypadkach gdy spodziewana rezystancja obiektu badanego jest mniejsza jak 2 OM. Wadą metody technicznej jest konieczność stosowania obcego źródła zasilania o dużej mocy oraz konieczność montażu kłopotliwego do wykonania w warunkach terenowych układu pomiarowego. Znacznie szersze zastosowanie w praktyce pomiarowej rezystancji uziemień ma metoda kompensacyjna. W metodzie tej porównujemy napięcie uziomowe ze spadkiem napięcia na rezystorze o regulowanej

17 rezystancji. Odczyt wartości uziemienia następuje gdy w/w napięcia są sobie równe. Uproszczony schemat do pomiaru tą metodą pokazano na rysunku 10. Rys.10. Układ do pomiaru rezystancji metodą kompensacyjną W układzie pominięto prostownik w gałęzi galwanometru Ga. W układzie prąd pomiarowy wymuszany jest prądniczką napędzaną korbką lub silniczkiem. Prądniczka ta wymusza prąd o częstotliwości różnej od częstotliwości sieciowej, co pozwala wyeliminować wpływ prądów błądzących częstotliwości sieciowej na wynik pomiarów. Napięcie uziomowe względem ziemi odniesienia kompensuje się spadkiem napięcia na potencjometrze R. Kompensacja występuje wtedy, gdy galwanometr Ga wskazuje zero. Ilość działek odczytana z potencjometru pomnożona przez zakres wyznacza wartość zmierzonej rezystancji uziomu [9]. Mierniki do pomiaru właściwości statycznych uziemień Na rynku polskim są obecnie dostępne mierniki do pomiaru rezystancji uziemień produkcji krajowej, jak i zagranicznej. Są to mierniki przeznaczone tylko do pomiaru rezystancji uziemienia i rezystywności gruntu lub mierniki wielozadaniowe których to jedną z wielu funkcji jest pomiar tych wartości. Większość z nich jest przeznaczona do pomiaru właściwości statycznych uziemień. Są jednak już dostępne mierniki do pomiaru właściwości udarowych uziemień. Induktorowy miernik uziemień IMU Jest to miernik kompensacyjny służący do pomiaru statycznej rezystancji uziemienia. Źródłem napięcia w tym mierniku jest prądniczka prądu przemiennego, napędzana ręcznie przy pomocy korbki. Zalecana prędkość obrotów korbki wynosi 160 obr/min. Przy takich obrotach, częstotliwość prądu pomiarowego jest większa od 60 Hz. Pokrętło galwanometru i pokrętło przełącznika umieszczone są na jednej osi. Gdy na przełączniku ustawimy symbol "K" oraz gdy zewrzemy dwa lewe zaciski i dwa prawe zaciski, to miernik gotowy jest do sprawdzenia prawidłowości jego działania. Wskazówka przy kręceniu z częstotliwością pomiarową powinna znajdować się w przedziale od 29 do 31 OM Pomiar wartości uziemienia wykonujemy po podłączeniu miernika do uziomu badanego i elektrod pomocniczych wg tabeli 5. Polega on na kręceniu korbką z odpowiednią częstotliwością oraz jednoczesnym kręceniem potencjometrem, aż do wyzerowania się skali w okienku odczytu potencjometru. Aby otrzymać wynik pomiaru odczytujemy wskazanie miernika i mnożymy przez zakres ustawiony na mierniku. Miernik IMU charakteryzuje się małą mocą źródła napięcia. Wymuszony prąd pomiarowy jest

18 niewielki i przy dużej rezystancji elektrody prądowej pomiar może stać się niemożliwy. Pamiętać należy, że na wynik pomiaru wpływ ma także prędkość kręcenia korbką. Wadą miernika tego typu jest konieczność odłączenie uziemienia badanego od urządzenia chronionego. Wpływ na odczyt pomiaru (drgania wskazówek) mają także prądy błądzące, co często uniemożliwia pomiar. Dlatego często, aby wykonać pomiar należy wyłączyć zasilanie urządzeń energetycznych, znajdujących się w pobliżu miejsca pomiaru. Zakres pomiarowy miernika wynosi od 0 OM do 500 OM w trzech podzakresach tj. 0,1; 1; 10. Na polskim rynku jest dostępny także cyfrowy miernik rezystancji i rezystywności gruntu IMU-10. Zasada działania jest taka sama jak, w miernikach IMU, lecz wyniki wyświetlane są bezpośrednio na wyświetlaczu LCD. Cyfrowy miernik MRU-100, MRU-101 Jest to miernik produkcji polskiej, służący do pomiarów parametrów uziemień metodą techniczną. Widok płyty głównej pokazano na zdjęciu. W mierniku tym w wyposażeniu standardowym mamy: przewody pomiarowe, sondy pomocnicze, futerały, ładowarkę (w wersji z akumulatorkami) i cęgi do pomiaru prądu w wersji MRU-101. Do ważniejszych funkcji miernika MRU należą: pomiar rezystancji uziemienia w układzie trójprzewodowym i czteroprzewodowym, pomiar rezystywności gruntu, gdzie wynik pomiaru odczytywany jest bezpośrednio z wyświetlacza miernika, bez potrzeby przeliczeń (przed pomiarem wstawia się odległość między elektrodami pomiarowymi), pomiar rezystancji rezystora metodą dwu lub czteroprzewodową, możliwość pomiaru uziemień wielokrotnych metoda trzybiegunową bez rozłączania mierzonych uziomów, (w opcji tej używamy cęgów pomiarowych), sprawdzenie napięć zakłóceniowych z układem blokady pomiarów gdy zakłócenia mają widoczny wpływ na wyniki pomiarów. Miernik posiada możliwość zapisania w pamięci miernika 300 pomiarów i przesył tych danych to komputera PC. Dane techniczne: częstotliwość prądu pomiarowego 128 Hz, napięcie pomiarowe 30 V, prąd pomiarowy 225 ma. Dostępne są dwie wersje przyrządu: MRU-100 i MRU-101. Różnią się one tym, że MRU-101 ma pamięć mieszczącą wyniki 300 pomiarów i może przesyłać zapamiętane dane pomiarowe do komputera PC przez złącze RS-232C. Oprócz tego ma wbudowaną ładowarkę i może być zasilany z akumulatorów (które są w wyposażeniu) lub z baterii typu R14. Natomiast MRU-100 jest zasilany tylko z baterii oraz nie ma pamięci ani możliwości współpracy z komputerem. Miernik MRU jest przystosowany do pracy w trudnych warunkach środowiskowych, dlatego ma obudowę bardzo wytrzymałą na uszkodzenia mechaniczne, zamykaną od góry uszczelnioną pokrywą. Wszystkie funkcje miernika są kontrolowane przez mikroprocesor. Przed pomiarem sprawdza, czy warunki panujące w badanej instalacji pozwalają na wykonanie pomiaru. Również cykl pomiarowy jest nadzorowany przez procesor. Wszystkie wyniki, informacje, ostrzeżenia i błędy są pokazywane na dużym i czytelnym wyświetlaczu ciekłokrystalicznym, który może być podświetlony. Przed wykonaniem pomiaru miernik sprawdza, czy w badanym obiekcie nie występuje napięcie zakłócające. Możliwy jest pomiar przy napięciu zakłócającym (prądu przemiennego lub stałego) do 24 V. Częstotliwość napięcia oraz prądu pomiarowego wynosi 128 Hz i jest dobrana tak, aby odstroić się od częstotliwości sieciowej (50 Hz) i jej wyższych harmonicznych. MRU-101 wyposażono na wejściach w filtry wąskopasmowe, które skutecznie eliminują inne częstotliwości niż 128 Hz. Miernik ma kilka trybów pomiarowych, dzięki którym można łatwo i poprawnie zmierzyć rezystancję uziemienia i rezystywność gruntu. Wszystkie funkcje pomiarowe wybiera się przełącznikiem obrotowym [24]. Jest to miernik najczęściej używany w energetyce zawodowej. Podczas pomiaru uziemień wielokrotnych przy użyciu cęgów, należy pamiętać o kalibracji cęgów. Bez tej czynności błąd pomiarowy może być znaczny.

19 Miernik do pomiaru właściwości udarowych uziemień Miernik do pomiarów rezystancji udarowej uziemienia WG-307 Do pomiarów rezystancji udarowej uziemienia można stosować miernik WG-307 produkcji Firmy "ATMOR" z Gdańska. Miernik ten jest wykorzystywany do pomiaru instalacji uziemiających, których parametry muszą być sprawdzone w warunkach działania prądów udarowych np. instalacje odgromowe, zwłaszcza takie jako ochraniające: stacje paliw, stacje gazu, zakłady i magazyny branży chemicznej. Miernik wykorzystywany też jest do pomiaru rezystancji uziemienia pojedynczego słupa linii napowietrznej z linką odgromową bez potrzeby izolowania w/w linki od uziemienia. Zastosowane udary prądowe osiągają wartość szczytową 1A. Ich parametry czasowe są tak dobrane, aby spełniać wymagania normy [15] dotyczącej badań rezystancji udarowych. Miernik ten posiada znak typu RPT nadany przez Główny Urząd Miar decyzją 1092/98 oraz poświadczenie właściwości technicznych nr 042/1999 wydane przez instytut Energetyki w Warszawie. Miernik WG-307 jest produkowany w dwóch wersjach: WG-307 S - o czole udaru 1us, WG-307 W - o czole udaru 4us. Zakresy pomiarowe miernika wybierane są podczas pomiaru automatycznie. Zakresy wynoszą od 0 do 19,9 OM i od 20 do 199 OM. Miernik zasilany jest akumulatorkiem ładowanym zewnętrzną ładowarką dostarczaną w komplecie wraz z miernikiem. Trzeba podkreślić, że miernik jest bardzo energooszczędny i jedno ładowanie starcza na około 1000 pomiarów. Na wyświetlaczu miernika oprócz wyniku pomiaru można odczytać komunikaty dotyczące: niskiego napięcia baterii, przekroczenia zakresu miernika, braku ciągłości obwodu prądowego, brak ciągłości obwodu napięciowego, błąd ogólny pomiaru, komunikat o rozładowaniu baterii i komunikat ładowania baterii. [16] Przystępując do pomiaru (po podłączeniu przewodów do miernika) załączamy włącznik zasilania, podając tym samym napięcie z akumulatorków do miernika. Przez kilka następnych sekund miernik wykonuje test wyświetlacza. Wciśnięcie przycisku Pomiar uruchamia przetwornicę P, która zasila generator udarów prądowych G, rozpoczyna się wtedy cykl pomiarowy. Cykl ten składa się z trzech etapów. Jako pierwszy etap wykonywany jest test ciągłości obwodów pomiarowych. Do tego celu używane jest napięcie obniżone o 90% od napięcia pomiarowego. Brak ciągłości obwodów sond jest wykazywany na wyświetlaczu odpowiednimi napisami. Jeżeli wynik testu jest pozytywny, następuje następny etap pomiaru. Jest to pomiar właściwy wykonywany paczką impulsów o napięciu 1 kv i prądzie 1A wyemitowaną do obwodu pomiarowego zamykającego się przez sondę prądową Si i uziom mierzony Zx. Woltomierz wartości szczytowych V porównuje sygnały z sądy napięciowej Su przekształcone w dzielniku D z sygnałami wzorcowymi z generatora G. Wynik pomiaru jest uśredniany i wyświetlany na wyświetlaczu miernika w sposób ciągły, aż do wykonania nowego pomiaru lub wyłączenia miernika. [16] Bibliografia 1. Konstanty Wołkowiński Uziemienia urządzeń elektroenergetycznych. WNT, Warszawa St. Szpor, H. Dzierżek, W. Winiarski: Technika Wysokich napięć. WNT, Warszawa PN-E Elektroenergetyczne linie napowietrzne Projektowanie i budowa Linie prądu przemiennego z przewodami roboczymi gołymi. Marzec Instytut Energetyki: PBUE Ochrona przeciwporażeniowa w urządzeniach elektroenergetycznych o napięciu do 1 kv, Zeszyt Jabłoński W. Zapobieganie porażeniom elektrycznym w urządzeniach elektroenergetycznych wysokiego napięcia, WNT, Warszawa, Instytut Energetyki PBUE Ochrona przeciwporażeniowa w urządzeniach elektroenergetycznych o napięciu wyższym niż 1 kv, Zeszyt PN-86-92/E-05003/01-04 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. 8. Szpor S., Samuła J. Ochrona odgromowa, WNT, Warszawa, Strzałka J. Wojsznis T. Zasady wykonywania pomiarów uziemień i ocena wyników, Katedra Elektroenergetyki AGH. 10. Renata Markowska, Andrzej Sowa: Uziemienia w ochronie odgromowej i przeciwprzepięciowej. Proste układy uziomów. 11. Block R. The Grounds for Lightning and EMO Protection. Poly Phaser Corporation Kiefer G. VDE 0100 und die Praxis. Wegweise f ur Anfanger und Profis.. VDE-Verlag GmbH. Berlin und Offenbach Hasse p., Wiesinger J. Handbuch fur Blitzschutz und Erdung. Richard Pflaum Verlag GmbH & Co. KG. Munchen 1998.

20 14. Wojtas S., Wołoszyk M., Galewski M. Badania udarowe uziemień odgromowych, Elektroinstalator, nr 10(60), PN-92/E Wysokonapięciowa technika probiercza. Ogólne określenia i wymagania probiercze. 16. Strona WWW Atmor - producent elektroniki pomiarowej Wojtas S., Wołoszyk M., Galewski M. Właściwości udarowe uziemień odgromowych w praktyce pomiarowej, III Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna Urządzenia piorunochronne w projektowaniu i budowie, Kraków, Wołoszyk M.: Wyznaczanie impedancji uziemienia w obecności zakłóceń metodą podharmonicznej, Krajowy Kongres Metrologii KKM 2001, Warszawa, Wołoszyk M., Galewski M., Wojtas S. Pomiary impedancji udarowej uziemień odgromowych, Elektrosystemy, nr 9(20), PN-IEC /2000. Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Sprawdzenie. Sprawdzenie odbiorcze. 21. PN-E 05115/2002 Instalacje elektroenergetyczne prądu przemiennego o napięciu wyższym niż 1 kv. 22. ZN-96 TP S.A.-037 Telekomunikacyjne sieci miejscowe. Systemy uziemiające obiektów telekomunikacyjnych. Wymagania i badania. 23. PN-T /1998 Uziemienia i wyrównywanie potencjałów w obiektach telekomunikacji, radiofonii i telewizji. Wymagania i badania. Systemy uziemiające w obiektach telekomunikacji przewodowej. 24. Strona WWW Sonel - producent elektroniki pomiarowej Polska Norma PN/E Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. (ark.01, 03 i 04). 26. Polska Norma PN-IEC Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Zasady ogólne. 27. Kosztaluk R. i inni Technika badań wysokonapięciowych, WNT, Warszawa, Galewski M., Wojtas S., Wołoszyk M Impulse earthing measurement, IMEKO XIV International Congress, Tampere (Finlandia), Markiewicz H. Bezpieczeństwo w elektroenergetyce, WNT, Warszawa, Opracowanie wykonał inż. Dariusz Trzciński Autor jest pracownikiem Rejonu Energetycznego w Braniewie który jest częścią Koncernu Energetycznego Energa SA.