Materiały źródłowe: 1. Andrzej Trzcioski Symbole i obrazy: treści symboliczne przedstawieo na nagrobkach żydowskich w Polsce, Wydaw.

Transkrypt

1 Śladami Żydów na Lubelszczyźnie Warsztat dla młodzieży gimnazjalnej lub licealnej Cmentarz żydowski Ośrodek Brama Grodzka Teatr NN. Lublin 2011 Opracowanie: Dominika Majuk, Milena Migut Warsztat powinien byd prowadzony na cmentarzu żydowskim, gdzie uczniowie zapoznają się z symboliką przedstawieo nagrobnych, poznają podstawowe informacje na temat żydowskiej tradycji grzebalnej. Uczniowie nie muszą byd wcześniej przygotowywani do odwiedzenia cmentarza. Zalecane jest, aby prowadzący, przygotowując się do warsztatu, przygotował dodatkowe informacje o odwiedzanym cmentarzu. Warsztat można połączyd z pracami porządkowymi na cmentarzu. Można również poprosid uczniów, aby podczas warsztatu przygotowali dokumentację cmentarza, na podstawie której mogłaby powstad wystawa fotograficzna. Czas warsztatu: 60 min. Grupa docelowa: młodzież gimnazjalna lub licealna. Ilośd uczestników: 30 osób. Po warsztatach uczestnicy będą umied: opisad, czym się charakteryzuje cmentarz żydowski, scharakteryzowad, jak wygląda żydowski nagrobek, wytłumaczyd pojęcia: kirkut, macewa, ohel, kwitelech, kadisz, jarmułka, kipa, omówid zwyczaje pogrzebowe w tradycji żydowskiej. Materiały źródłowe: 1. Andrzej Trzcioski Symbole i obrazy: treści symboliczne przedstawieo na nagrobkach żydowskich w Polsce, Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Andrzej Trzcioski Hebrajskie inskrypcje na materiale kamiennym w Polsce w XIII-XX wieku: studium paleograficznoepigraficzne, Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Andrzej Trzcioski Gmina żydowska i kirkut w Józefowie [w:] Fołks-sztyme, Nr 35, 1986, s Materiały pomocnicze: Załączniki do warsztatu (najlepiej zalaminowane), jarmułki lub inne nakrycia głowy (prowadzący może je przygotowad, aby rozdad chłopcom przed wejściem na cmentarz, jeśli grupa nie będzie uprzedzona, że powinna zabrad nakrycia głowy), duże miękkie kartony, węgiel do pisania lub grube ołówki.

2 1. Powitanie (5 min.) Przebieg warsztatów: Prowadzący przedstawia się i wita uczestników. Tłumaczy, że za chwilę uczestnicy wejdą na cmentarz, który jest w judaizmie miejscem świętym, dlatego uczestnicy proszeni są o stosowne zachowanie. Prowadzący prosi chłopców o nakrycie głów. Tłumaczy, skąd pochodzi tradycja nakrywania głowy i wprowadza grupę na cmentarz. Kipa (dosłownie: kopuła) to hebrajskie określenie jarmułki. Prawo żydowskie wymaga od mężczyzn przykrywania głowy, jako wyrazu szacunku i bojaźni bożej podczas modlitwy, wymawiania błogosławieostw, studiowania Tory, przebywania w synagodze, na cmentarzu czy też w domu nauki. Praktyka ta ma swoje źródło w czasach biblijnych, gdy kapłani w czasie służby w Świątyni nakrywali głowy. Tradycyjnie żydowscy chłopcy i mężczyźni noszą kipę przez cały czas, co symbolizuje ich szacunek dla Najwyższego. Pomimo tego, że zwyczaj ten jest wymieniony w Talmudzie, nie jest to nakaz Tory, czy też wyraźnie ustanowiony przepis talmudyczny. Jednak w ciągu wielu wieków zwyczaj ten stał się powszechnie akceptowany przez wszystkich Żydów. Nawet ludzie nie noszący nakrycia głowy przez cały czas powinny założyd jarmułkę podczas uczestniczenia w modlitwach, na cmentarzu, w domu żałobnika itp. (za: Prowadzący opowiada historię cmentarza, na którym odbywa się warsztat. 2. Dwiczenie Co to znaczy?(15 min.) Potrzebne materiały: pocięte i zalaminowane karteczki z pojęciami i ich opisami *zał. 2.1]. Uczestnicy losują karteczki (zał. 2.1) i muszą dobrad się w siedem grup tak, aby w każdej grupie była jedna nazwa pojęcia (kirkut, kwitelech, macewa, kadisz, ohel, jarmułka, Tora) i pasujące do niej opisy. Na karteczce z pojęciem jest napisane, ile opisów przynależy do tego pojęcia. Kiedy grupa jest gotowa, prowadzący sprawdza, czy wszystkie opisy zgadzają się z pojęciem (czy grupa się dobrze dobrała). Dwiczenie można powtórzyd 2-3 razy, za każdym razem uczestnicy losują nowe karteczki i dobierają się w nowe grupy. Po ostatnim losowaniu i dobraniu w grupy wszystkie opisy są głośno czytane. Jako podsumowanie dwiczenia prowadzący podaje informacje na temat zwyczajów związanych z cmentarzem oraz pogrzebem w judaizmie (na podstawie zał. 2.2.) 3. Dwiczenie Odnajdywanie symboli (20 min.) Potrzebne materiały: zalaminowane karteczki z opisami rysunków na macewach *zał. 3.1]. Uczestnicy losują karteczki z opisami przedstawieo, które mogą występowad na macewach. Każdy uczestnik ma za zadanie znaleźd na cmentarzu macewę z danym rysunkiem, może zdarzyd się, że jakiś symbol nie występuje na danym cmentarzu. Kiedy wszyscy odnajdą dane przedstawienia, cała grupa spotyka się ponownie w wyznaczonym miejscu i razem przechodzi przez cmentarz, zatrzymując się przy znalezionych przez uczestników macewach. Uczestnicy opowiadają (nie czytają z kartek) o rysunkach, które odnaleźli. Jeśli na cmentarzu, gdzie odbywa się warsztat nie ma jakichś symboli, prowadzący może pokazad, jak one wyglądają (załącznik 3.2). 4. Dwiczenie Czytanie nagrobków (20 min.) Potrzebne materiały: *zał. 4.1+, długopisy, kartki. Po przejściu przez cmentarz grupa zatrzymuje się przy macewach z zachowanymi czytelnymi napisami. Prowadzący dzieli uczestników na 4-5 grup (w zależności od tego, ile macew z dobrze zachowaną inskrypcją zachowało się). Każda grupa otrzymuje zestaw napisów, które mogą znaleźd się na macewie. Każdy uczestnik w każdej grupie otrzymuje inne kartki i musi znaleźd dane słowa na nagrobku. Każda grupa wspólnie odszyfrowuje w ten sposób, co kryje inskrypcja na macewie. Pod koniec dwiczenia każda z grup przedstawia, co odszyfrowała (kto jest tu pochowany) innym grupom. W łatwiejszej wersji dwiczenia można użyd jedynie dwóch pierwszych kartek załączników, gdzie są wyrazy najczęściej znajdujące się na nagrobkach (aby mied pewnośd, że każdy uczestnik odnajdzie jeden wyraz). Na podsumowanie dwiczenia prowadzący podaje informacje z załącznika 4.2.

3 5. Dwiczenie przepisywanie nagrobka (10 min.) Potrzebne materiały: duże kartony z miękkiego papieru (jeden dla pary), węgiel do pisania lub grube ołówki. W zależności od czasu i pogody, można poprowadzid jeszcze jedno dwiczenie. Uczestnicy mogą zrobid frottage przerysowad napisy z wybranego nagrobka. Kartony z odciśniętymi inskrypcjami mogą stad się częścią wystawy, którą można urządzid po warsztatach. 6. Podsumowanie warsztatów Prowadzący pyta ponownie, co oznaczają użyte podczas warsztatu nowe słowa, pyta, co z reguły znajduje się na inskrypcji na nagrobku żydowskim i dziękuje uczestnikom za udział w warsztatach.

4 Załącznik 2.1 KIRKUT (5) KWITLECH (2) MACEWA (4) KADISZ (5) OHEL (1) TORA (1) JARMUŁKA (KIPA) (5) W języku hebrajskim BET KWAROT - dom grobów, BET OLAM - dom wieczności, BET CHAJIM - dom życia. Kartki z modlitwami, prośbami do Boga, pozostawiane na grobach cadyków przez odwiedzających. Spolszczona nazwa cmentarza żydowskiego. Słowo pochodzi z j. niemieckiego Kirchof. Zostawiano je na grobach od średniowiecza, wcześniej chowano w pieczarach, kamiennych grobowcach, katakumbach, sarkofagach. Jej cechą charakterystyczną jest symbolika znajdujących się na niej płaskorzeźb, obrazujących pochodzenie, przymioty czy imię zmarłego.

5 Modlitwa ta nie jest typową modlitwą za zmarłych, lecz wychwala Imię boskie. Namiot, grobowiec wybitnej osobistości, np. uczonego (rabina, cadyka) w formie małego budynku, czasem dachu na czterech słupach, pod którym znajdują się właściwe płyty nagrobne. W tym miejscu nie kładzie się kwiatów (które są symbolem życia). W rocznicę śmierci bliskich oraz przed świętem Rosz ha-szana na grobach kładzie się kamyki i zapala świeczki. Powinien znajdować się w odległości co najmniej 25 m od osady. Pokryta jest inskrypcją, swym wyglądem nawiązuje do bramy, symbolu przejścia z życia ziemskiego do życia w innym świecie. Jest miejscem świętym, nienaruszalnym, ale również rytualnie nieczystym. Nagrobek utworzony przez pionowo ustawioną płytę kamienną (drewnianą lub żelazną) o prostokątnym, trójkątnym lub półkolistym zwieńczeniu. Panuje przekonanie, iż miejsce spoczynku świętego człowieka przepełnione jest wyjątkową świętością, dzięki czemu zostawione w nim modlitwy na kartkach są prędzej wysłuchiwane. Uświęcenie, modlitwa odmawiana na cmentarzu przez syna lub najbliższego krewnego. W czasie ceremonii pogrzebowej modlitwę tę odmawia się, by okazać, że pomimo straty bliskiej osoby, nie zapomina się o Bogu i wierze.

6 Nawet mężczyźni nie noszący nakrycia głowy przez cały czas powinni założyć ją podczas uczestniczenia w modlitwach, na cmentarzu, w domu żałobnika itp. Praktyka nakrywania głowy przez Żydów ma swoje źródło w czasach biblijnych, gdy kapłani w czasie służby w Świątyni nakrywali głowy. Tradycyjnie żydowscy chłopcy i mężczyźni noszą ją na głowie przez cały czas, co symbolizuje ich szacunek dla Boga. Syn zmarłego powinien odmawiać tę modlitwę codziennie przez jedenaście miesięcy, a w przypadku śmierci rodzeństwa, dziecka lub małżonka przez miesiąc. Prawo żydowskie wymaga od mężczyzn przykrywania głowy, jako wyrazu szacunku i bojaźni bożej podczas modlitwy, studiowania Tory, przebywania w synagodze czy na cmentarzu. Uważa się, że modlitwa ta prostuje drogę zmarłego do ogrodów Eden. Noszenie nakrycia głowy nie jest nakazem Tory (Pięcioksięgu), jednak jest o tym mowa w Talmudzie (zbiorze praw religijnych) i w ciągu wieków zwyczaj ten stał się powszechnie akceptowany przez wszystkich Żydów. Najświętsza księga judaizmu zawierająca pierwsze pięć ksiąg Starego Testamentu.

7 CMENTARZ ŻYDOWSKI Załącznik 2.2 Ludnośd polska określała cmentarze żydowskie mianem: kirkow, kirkut, co jest zmienioną nazwą niemiecką kirche hof - dziedziniec kościelny. Żydzi najczęściej o swych cmentarzach mówili [bet olam] bejs ojlum, co było żydowskim odpowiednikiem hebrajskiej nazwy cmentarza bet alamdam - dom wieczności. W języku hebrajskim używa się także nazwy bet chajim - dom życia i bet kwarot - dom grobów. ZWYCZAJE ZWIĄZANE Z CMENTARZEM Zgodnie z tradycją cmentarz jest na zawsze miejscem świętym, przy czym najważniejsze jest to, co kryje ziemia i nie ma znaczenia czy cokolwiek zachowało się na jego powierzchni. Żydzi traktowali swe cmentarze odmiennie aniżeli chrześcijanie; każdy grób jest nieograniczenie trwały i dopóki znana jest jego lokalizacja, miejsce to nie może byd naruszone ani przeznaczano na inne cele. Nienaruszalny jest sam grób jak i cała zbiorowośd, czyli cmentarz, i to na zawsze. Od nienaruszalności grobu istnieją jednak wyjątki: 1)ekshumacja - w celu przeniesienia grobu do Erec Israel, - w celu przeniesienia grobu do rodzinnej mogiły, - przeniesienie grobu z cmentarza nieżydowskiego na żydowski. 2) można dokonad na tym samym miejscu nowych pochówków jeśli cmentarz jest zapełniony a nowa lokalizacja cmentarza niemożliwa. Zasypywano wówczas stare groby warstwą ziemi o grubości nawet do 2 m, aby nie dopuścid do profanacji grobu (między piętrowymi pochówkami musi byd zachowany odstęp 6 szerokości dłoni - około 60 cm). Cmentarz żydowski w myśl przepisów Talmudu babilooskiego powinien znajdowad się w odległości co najmniej 50 łokci - 25 m - od osady. Żydzi polscy nie mieli nawet możliwości naruszania tego przepisu. W średniowieczu wolno im było grzebad swych zmarłych wyłącznie za murami miasta, gdzie też zakładali swe cmentarze. Teren cmentarza ogradzano płotem, okopem lub murem, wznoszono dom przedpogrzebowy (tahara), często także dom dla grabarza, pełniącego równocześnie funkcję dozorcy. Zarówno grób, jak i cmentarz w religii żydowskiej są rytualnie nieczyste i czynią takimi każdego, kto znajdzie się w promieniu 2 m od nich. Osoba odwiedzająca jest zobowiązana obmyd rytualnie dłonie wychodząc z cmentarza, a przedstawiciele rodu kapłaoskiego w ogóle nie mogą wchodzid na jego teren (wyjątkiem jest pogrzeb członka najbliższej rodziny). Z tego powodu cmentarze nie są odwiedzane codziennie. Człowiek żywy powinien pojawiad się tam jedynie na pogrzebie, albo by odwiedzid groby bliskich zmarłych, rabina lub cadyka. Ten obowiązek dotyczy tylko najbliższej rodziny, chod uczestnictwo w pogrzebie nieznajomego traktowane jest jako dobry uczynek. Cmentarz odwiedza się przede wszystkim w rocznicę śmierci zmarłego (jorcajt). Na cmentarze przychodzi się bardzo licznie dnia dziewiątego miesiąca aw - rocznica zburzenia świątyni jerozolimskiej, i w miesiącu elul - miesiącu skruchy, poprzedzającym żydowski Nowy Rok. Jarcait dotyczy zmarłych z najbliższej rodziny: rodziców, małżonków, dzieci oraz rodzeostwa. Podczas tego święta przez całą dobę - od zachodu słooca w dniu poprzedzającym rocznicę śmierci - pali się święcę w domu (niektórzy zapalają też świecę w synagodze), czyta Misznę, odwiedza grób zmarłego oraz uczestniczy w nabożeostwie, podczas którego odmawiany jest Kadisz. Wskazane jest też przeznaczenie pewnej sumy na cele dobroczynne. na odwiedzanym grobie stawia się świecę (symbol nieśmiertelności duszy), kładzie kamyk. Geneza tego zwyczaju ma kilka wyjaśnieo. Prawdopodobnie obyczaj pochodzi z dawnych czasów, gdy zwłoki grzebano na pustyni. Zabezpieczenie przed dzikimi zwierzętami miejsca pochówku poprzez ułożenie na nim kamieni, było wyrazem szacunku dla zmarłego. Na groby nie przynoszono kwiatów i zniczy, jednak przenikanie kultur zaciera obecnie tą różnicę. Nie przynosi ani nie sadzi się kwiatów - są one przeznaczone dla ludzi żywych. Odwiedzający groby cadyków pozostawiają na nich kartki (kwitełech) z modlitwami do Boga, panuje bowiem przekonanie iż miejsce spoczynku świętego człowieka przepełnione jest wyjątkową świętością, dzięki czemu modlitwy są prędzej wysłuchiwane. Cmentarze związane są z szeregiem nakazów rytualnych wynikających z jego nieczystości oraz szacunku dla zmarłych. Domy mieszkalne powinny byd oddalone od cmentarzy o minimum 50 łokci - 25 m, nie wnosi się na teren cmentarza Tory, tefilin, nie wolno pid ani jeśd, wypasad zwierząt ani zbierad siana. Nie wolno także skracad sobie drogi przez cmentarz. W Polsce było przyjęte, że kobiety, mężczyzn i dzieci chowano w oddzielnych kwaterach, rzędami w kolejności umierania. Wyjątek robiono jedynie dla kolejnych rabinów gminy i najzacniejszych przedstawicieli społeczności, których najczęściej chowano w pobliżu bramy wejściowej cmentarza. Zasady te zmieniono dopiero wraz z pojawieniem się

8 asymilacji, czyli od XIX w. Na cmentarzach żydowskich poza zmarłymi, uroczyście grzebano także zużyte lub sprofanowane zwoje Tory i inne święte księgi zawierające Imiona Boże, czasami stawiano im także pomniki. Postawienie nagrobka należy do obowiązków rodziny (w pierwszej kolejności dzieci) w pierwszą rocznicę pogrzebu. Wielkośd oraz forma zależy od zamożności fundatorów, najubożsi otrzymywali zwykłą deskę z napisem, pomniki kamienne stawiali ci, których było na to stad. Postawiony nagrobek pozostawiano "opiece Bożej", nie wolno go było niszczyd, ani nikt nie miał obowiązku troszczyd się o niego. Mężczyźni na terenie cmentarza żydowskiego powinni nosid nakrycie głowy ZWYCZAJE POGRZEBOWE W JUDAIZMIE Rabini zalecają, by pogrzeb odbył się stosunkowo szybko, nawet w ciągu doby od chwili zgonu. Niewykluczone, że jest to spuścizna z czasów, gdy Żydzi żyli na pustyni - w gorącym klimacie przetrzymywanie zwłok z oczywistych względów nie mogło trwad długo. Jeśli jednak pogrzeb miałby mied miejsce podczas święta - na przykład w czasie szabasu - pochówek odkłada się do następnego dnia. Wśród innych powodów usprawiedliwiających opóźnienie pogrzebu wymienia się: koniecznośd przetransportowania zwłok na znaczną odległośd czy też koniecznośd oczekiwania na przyjazd najbliższej rodziny. Po śmierci ciało układa się na łożu. Zmarłemu zamyka się oczy, często zakrywając je skorupkami. Jest to związane z zapisem Talmudu, mówiącym: "Każdy człowiek ma za życia zawiśd w oczach. Wzrokiem zazdrości i pożąda. Nic, nawet po śmierci, nie jest w stanie uspokoid oczu. Trzeba zatem, by zmarły wyzbył się doczesnych pragnieo, a tylko wtedy kooczą się nasze pragnienia, gdy się oczy zakryje". Domownicy przez cały czas asystują przy zwłokach i recytują psalmy. Zaniechanie tego obowiązku uważane jest za brak szacunku. W domu zasłania się lustra i wylewa wodę ze wszystkich naczyo. Najbliżsi zmarłego dokonują symbolicznego rozdarcia ubrania, zwanego "kria". Organizacją pochówku zajmuje się bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, czyli Święte Bractwo. Udział w nim uważa się za wielki zaszczyt. W większych gminach istniały także bractwo grabarzy (Kabranim). W domu przedpogrzebowym, zwanym bejt tahara lub tahara sztibl, ciało jest obmywane. Rytualnego czyszczenia zwłok dokonuje sekcja, złożona z minimum czterech osób: przewodniczącego (z hebr.: rosz m'taher) oraz przynajmniej trzech pomocników (z hebr.: m'taharim). Taharę mężczyzn dokonują mężczyźni, taharę kobiet - kobiety, przy czym nie mogą to byd bliscy członkowie rodziny zmarłego ani osoby z rodu Kohenów, którym zabronione jest przebywanie przy zwłokach. Podczas wykonywania czynności ablucyjnych wyklucza się obecnośd osób postronnych. Tahary nie przeprowadza się w porze szabasu. Osoby wykonujące taharę obmywają ręce i odmawiają modlitwę, zaczynającą się od słów: *Imię zmarłego+, wybacz nam jakąkolwiek znieważenie, do którego może dojśd z rąk tego święta bractwa pomimo naszej troski i uwagi podczas tego oczyszczenia. Przebacz nam, naszym rodzinom i całemu domowi Izraela. Następnie recytowane są modlitwy Anah Haszem i Chamol. Członkowie bractwa napełniają wodą wiadra i odkrywają ciało. Po dokładnych oględzinach zwłoki są obmywane w odpowiedniej kolejności: głowa, szyja, prawe ramię i ręka, prawa górna częśd ciała, genitalia, prawa noga, lewe ramię i ręka, lewa górna częśd ciała, prawa i lewa tylna częśd ciała. Cały czas wykorzystuje się wodę z wiadra, nie wolno używad wody z węża. Następnie przystępuje się do finalnego obmycia zwłok, podczas którego ciało polewane jest nieprzerwanym strumieniem wody z trzech wiader. Podczas tej czynności odmawiana jest modlitwa, zawierająca cytaty z Ksiąg Ezechiela ( I pokropię was wodą czystą, a oczyszczeni będziecie od wszystkich nieczystót waszych, i od wszystkich plugawych bałwanów waszych oczyszczę was ), Pieśni nad Pieśniami, Jeremiasza i Jozuego. Na koniec każdy z członków bractwa pogrzebowego potwierdza dokonanie ablucji, mówiąc: On jest czysty, a ciało zmarłego jest osuszane przy użyciu ręczników. Członkowie bractwa Chewra Kadisza przygotowują trumnę, z której zdejmowane jest wieko, a w środku umieszcza się garśd ziemi z Izraela. Zmarłego ubiera się w specjalną szatę żałobną, składającą się ze spodni, koszuli, czepka, dwóch pasów i chałatu. To proste ubranie ma symbolizowad równośd wszystkich ludzi przed obliczem B-ga. Warto dodad, że judaizm nie dopuszcza balsamowania zwłok czy malowania twarzy zmarłego przy użyciu kosmetyków. Nie wystawia się też zwłok na widok publiczny. Ciało układane jest w trumnie, a oczy nieboszczyka przykrywane są skorupkami. Do trumny wkłada się także sztuczne szczęki, protezy, skrzepy krwi, bandaże i plastry zdjęte z ciała, paznokcie ścięte podczas tahary. Raz zamknięta trumna nie powinna byd ponownie otwierana.

9 Osoby dokonujące oczyszczenia zmarłego u stóp trumny zapalają świecę i odmawiają modlitwę. Trumnę przenosi się do miejsca czuwania (z hebr.: szmira) i pozostawia pod opieką żałobnika (z hebr.: szomer). Zgodnie z biblijnym zapisem Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz, ciało powinno byd pochowane w taki sposób, by nie utrudniad pełnego zespolenia z ziemią. Zwłoki muszą mied stycznośd z ziemią, stąd Żydzi przez setki lat chowani byli bez trumien. W przeszłości w czasach epidemii niestosowanie trumien powodowało liczne kontrowersje, zwłaszcza, że nie wszystkie większe miejscowości posiadały cmentarze żydowskie i często zachodziła potrzeba przewiezienia zwłok nawet na dużej odległości. I tak przed laty Żydów z Warszawy chowano na cmentarzach w odległym Grodzisku Mazowieckim, a nawet w Sochaczewie. Anna Potocka z Rymanowa tak pisała w swoim pamiętniku: "Zmarłych Żydów nieraz całymi milami wożą. (...) Żydzi trumien nie używają, więc Żyd zmarły jedzie najczęściej w worku zaszyty, w słomie zagrzebany, konie liche, więc przed każdą karczmą parę godzin popasają. Szlakiem, którym te kondukty szły, powymierali ludzie. W dobrach rymanowskich wybuchła zaraza w Rudawce" (cytat za: A. Potocki "Żydzi rymanowscy"). Władze podejmowały próby ograniczenia tego zjawiska. Przykładem tego jest treśd rozporządzenia, wydanego w Galicji w 1884 roku: "Ciała zmarłych Izraelitów mają byd z domu zaszłej śmierci na cmentarz miejscowy przenoszone lub przewożone bezwarunkowo w trumnach szczelnie zamkniętych i to bez względu na odległośd cmentarza, na rodzaj choroby, która była przyczyną śmierci, czy w miejscu panuje jaka choroba gminna czy nie" (źródło: L. Hoodo "Nowy cmentarz żydowski w Krakowie"). Wywoływało to jednak protesty konserwatywnych środowisk żydowskich. W 1875 roku pismo Izraelita podawało: "Gdy przed paru laty pewna rodzina tutejsza zmarłego swego członka pochowała w trumnie, podniósł się krzyk straszliwy ze strony ortodoksji...". Zmiany obyczajowości oraz przepisy prawne powodują, że dziś coraz częściej używane są trumny. Żydowska trumna powinna byd wykonana w całości z miękkiego drewna, bez użycia gwoździ, często wycina się w niej otwór, mający zapewnid nieboszczykowi kontakt z ziemią. Do trumny wkłada się woreczek z garścią ziemi z Izraela. Orszak żałobny na swej drodze zatrzymuje się kilkakrotnie, w ten sposób - poprzez okazanie braku pośpiechu w trakcie ceremonii - oddaje się cześd zmarłemu. Żałobnicy odmawiają psalmy. Niegdyś powszechnym obyczajem była obecnośd w czasie pogrzebu płaczek. Wbrew powszechnym sądom, ciała nie krępuje się w celu uzyskania pozycji kucznej. Zwłoki składa się do grobu w pozycji poziomej, skierowane wzdłuż osi wschód - zachód. Większośd macew jest też zorientowana w kierunku wschodnim lub w stronę bramy cmentarnej. Po złożeniu zwłok do grobu, przysypuje się je cienką warstwą ziemi i odmawia modlitwę El Male Rachim, w której wymienia się imię nieboszczyka oraz miejsce jego zamieszkania. Poniżej podajemy treśd tej modlitwy: B-że pełen miłosierdzia, który mieszkasz na wysokościach, znajdź właściwy odpoczynek pod skrzydłami Twojej Obecności, na poziomach świętości i czystości, świecących jak blask sklepienia niebieskiego, dla duszy (imię zmarłego lub zmarłej) syna (lub córki) (imię ojca zmarłego lub zmarłej), który(która) odszedł (odeszła) do swojego świata, a ja dam jałmużnę na wspomnienie jego (jej) duszy. Oby jego (jej) odpoczynek był w ogrodzie Edenu, dlatego oby Dawca Miłosierdzia ukrył go (ją) w ukryciu Swoich skrzydeł na wieki i oby związał jego (jej) duszę węzłem życia. Haszem jest jego (jej) dziedzictwem i oby wytchnął (wytchnęła) on (ona) w pokoju na swoim miejscu spoczynku. Po zasypaniu zwłok syn lub najbliższy krewny odmawia kadisz. De facto kadisz nie jest modlitwą za zmarłych, lecz stanowi wysławianie imienia b-skiego. W czasie ceremonii pogrzebowej kadisz odmawia się by okazad, że pomimo straty bliskiej osoby nie zapomina się o B-gu i wierze. Uważa się, że kadisz prostuje drogę zmarłego do ogrodów Eden. Do typowych modlitw za zmarłych, odmawianych przy różnych okazjach, należy Yizkor, zaczynający się od słów: "Niech Bóg wspomni duszę mojego ojca i mojego nauczyciela, który odszedł do swojego świata" oraz omówiona wcześniej "El male rachim".kadisz syn zmarłego powinien odmawiad codziennie przez jedenaście miesięcy, a w przypadku śmierci rodzeostwa, dziecka lub małżonka Kadisz wygłasza się przez miesiąc. Na koniec ceremonii pogrzebowej żałobnicy ustawiają się w dwóch rzędach, pomiędzy którymi przechodzą członkowie najbliższej rodziny zmarłego. Osoby uczestniczące w pogrzebie nie wracają tą samą drogą, którą przyszły na cmentarz. W czasie stypy spożywa się jaja oraz soczewicę. Czas żałoby dzieli się na trzy okresy. Pierwszy z nich - zwany po hebrajsku Sziwa - trwa siedem dni od chwili zgonu. W tym czasie członkowie najbliższej rodziny zmarłego powinni powstrzymad się od pracy i pozostad w domu. Nie mogą oni jeśd potraw mięsnych, pid wina, nosid skórzanego obuwia, odbywad stosunków seksualnych. Kolejne etapy żałoby nazywane są Szloszim i Szana. Trwają odpowiednio trzydzieści dni i dwanaście miesięcy. Cmentarze żydowskie były też miejscem, gdzie... odbywały się śluby. Dotyczyło to jednak sytuacji wyjątkowych. Zgodnie ze starym żydowskim przesądem, śluby na cmentarzach aranżowano w celu zażegnania zarazy. Jedną z takich

10 ceremonii opisał Mosze Boruchowicz w "Księdze Pamięci Żelechowa". Kiedy w 1942 roku mieszkaocom getta zagroziła epidemia tyfusu, "postawiono urządzid ślub na cmentarzu. Był to stary zwyczaj z czasów zaraz. W tym samym czasie zamierzano też pogrzebad zniszczone święte księgi z domu modlitwy. Szukano odpowiedniej pary. Niełatwo było znaleźd chętnych. Po wielu poszukiwaniach znaleziono pana młodego - Motele, syna Mosze Bejgera. Panną została Hawele, córka Sora i Welwl Judkes, stara panna w wieku ponad pięddziesięciu lat. Para zgodziła na ślub i miejsce jego udzielenia pod warunkiem, że zostaną zapewnione im stroje. Natychmiast dostarczono im dwie pary chodaków, a gmina kupiła dla nich trochę materiału na ubranie. (...) Zaprowadzono parę pod chupę na cmentarzu. Orszakowi, za którym na wozach wieziono zniszczone święte księgi, towarzyszył rabin, jego dzieci, uczeni w Torze i niemal wszyscy mieszkaocy żelechowskiego getta. Przygrywali muzycy, ale melodia była bardzo gorzka. Na cmentarzu najpierw pogrzebano księgi, a następnie udzielono ślubu, z zachowaniem całego rytuału. Ceremonię prowadził rabin. W intencji zażegnania epidemii odmówiono modlitwy, wznosząc na koniec okrzyk "Mazel Tow!". Parę poprowadzono do sali weselnej w siedzibie Judenratu. Żydowska policja pilnowała porządku. Wydano wspaniałe przyjęcie (...). Tak świętowaliśmy cmentarny ślub, który miał uchronid Żydów od tyfusu". NAGROBEK 1. forma: Podstawową formą nagrobka jest macewa, czyli stela - pionowo stojąca płyta. Macewa swym wyglądem nawiązuje do bramy, symbolu przejścia z życia ziemskiego do życia w innym świecie. Szczególną formą pomnika jest ohel, niewielki najczęściej murowany budyneczek, wznoszony nad grobem cadyka lub słynnego rabina. 2. Materiał: Macewy wykonywano zazwyczaj z materiałów najłatwiej dostępnych na danym terenie, mógł to byd więc piaskowiec, wapieo, a także granit oraz całe głazy narzutowe. W XIX w. pojawiły się także stele żeliwne - najczęściej spotykane na Śląsku. 3. Proporcje i kształty: macewy bywały różne - od niskich i szerokich do zbliżonych do słupa. 4. Polichromia Często nagrobki były malowane "Cechą charakterystyczną cmentarzy małomiasteczkowych było kolorowanie macew. Zakłady kamieniarskie współpracowały z warsztatami malarskimi. Macewy były złocone i kolorowane. Często kolorystyka zachowała się do dnia dzisiejszego zwłaszcza, gdy płyta nagrobna upadła frontem do ziemi i w ten sposób farba była skuteczniej chroniona przez dziesiątki lat. Na macewach malowanych przeważały barwy złote, czarne, żółte, niebieskie i czerwone. Kolorystyka przyszła zapewne z bogatej tradycji malowania wnętrz - zwłaszcza drewnianych bóżnic". 5. układ: Płytę nagrobną lokowano w głowach, czyli od zachodniej strony grobu, a lico nagrobka zwrócone było bądź na wschód (częściej) bądź na zachód

11 Załącznik 3.1 Pelikan pochowana osoba była troskliwym rodzicem. Gołąb pochowana osoba była szanowanym małżonkiem. Ryba pochowana osoba mogła nazywać się Fiszl. Ptaki dusze zmarłych, osierocone dzieci. Ptak może też oznaczać imię Cipora lub Fejgl. Owca pochowana osoba mogła nazywać się Rachela lub Rebeka. Lewiatan biblijny potwór morski, jest symbolem czasów mesjańskich (podobnie ptak trzymający węża). Jeleń pochowana osoba mogła nazywać się Cwi, Hirsz lub Naftali. Lew pochowana osoba mogła nazywać się Juda, Arie, Lejb Świece najczęściej zgasłe lub złamane - jako symbol śmierci i żałoby. Często liczba świec oznacza ilość dzieci. Dłoń trzymająca jad (wskazówkę) oznacza człowieka, który przywoływany był do czytania Tory, a więc był szanowanym człowiekiem w gminie. Lew, tygrys, jeleń Talmud głosi: Bądź wytrzymały jak tygrys, a lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, a silny jak lew, abyś mógł wypełnić wolę Ojca twego w niebiosach. Taka mogła być pochowana osoba. Gryf, jednorożec, niedźwiedź, bocian symbole występujące na nagrobkach osób, które studiowały Kabałę.

12 Gołąb pochowana osoba mogła nazywać się Taube lub Jona. Świecznik i świece są charakterystyczne dla nagrobków kobiet. Najczęściej są dwie, ale występują też wieloramienne świeczniki, ponieważ to kobieta zapala w domu żydowskim świece szabasowe. Wilk pochowana osoba mogła nazywać się Zew, Wolf lub Beniamin. Księgi pojedyncze, większe ilości, szafy z książkami uczony, wybitny nauczyciel, rabin lub sofer, czyli osoba przepisująca święte księgi. Motyw znajdował się zarówno na macewach kobiet jak i mężczyzn. Książki na nagrobku kobiety, to modlitewnik lub Psałterz. Lew znak plemienia Judy, ludu Izraela, symbol potęgi, siły, wyzwolenia i odkupienia. Świece symbol światła wiedzy, która wypływa ze zgłębiania Tory, dlatego pojawiają się również na macewach uczonych jako atrybut towarzyszący przedstawieniom ksiąg. Skarbonka wraz z ręką wrzucającą monetę oznacza dobroczyńca. Na grobach kobiet motyw stanowi także nawiązanie do hymnu Kobieta doskonała z Księgi Przysłów ( Żonę doskonałą któż znajdzie? (...) Otwiera dłoń dla ubogiego, ręce wyciąga dla biedaka ). Motyw może oznaczać też funkcję skarbnika gminy. Błogosławiące ręce dłonie złączone kciukami i palcami wskazującymi z charakterystycznie rozsuniętymi palcami w geście błogosławieństwa znajdują się na macewach zmarłych mężczyzn z rodu kapłanów (kohenów) Dzban i misa groby potomków rodu Lewiego (lewitów) oznaczone są misą i ręką unoszącą dzban z wodą (lub sam dzban), jako że ich praprzodkowie byli pomocnikami świątynnymi i do ich zadań należało obmywanie rąk kapłanów.

13 Skarbonka wraz z ręką wrzucającą monetę oznacza dobroczyńca. Na grobach kobiet motyw stanowi także nawiązanie do hymnu Kobieta doskonała z Księgi Przysłów ( Żonę doskonałą któż znajdzie? (...) Otwiera dłoń dla ubogiego, ręce wyciąga dla biedaka ). Motyw może oznaczać też funkcję skarbnika gminy. Błogosławiące ręce dłonie złączone kciukami i palcami wskazującymi z charakterystycznie rozsuniętymi palcami w geście błogosławieństwa znajdują się na macewach zmarłych mężczyzn z rodu kapłanów (kohenów). Dzban i misa groby potomków rodu Lewiego (lewitów) oznaczone są misą i ręką unoszącą dzban z wodą (lub sam dzban), jako że ich praprzodkowie byli pomocnikami świątynnymi i do ich zadań należało obmywanie rąk kapłanów. Złamana roślina (kwiat lub drzewo) symbol śmierci Korona trzymana przez dwa lwy jelenie lub gryfy jest znakiem Tory, którą zdobi korona. Nagrobek z koroną należy do zmarłego uczonego w księgach judaizmu. Gwiazda Dawida przynależność do rodu żydowskiego Księgi pojedyncze, większe ilości, szafy z książkami uczony, wybitny nauczyciel, rabin lub sofer, czyli osoba przepisująca święte księgi. Motyw znajdował się zarówno na macewach kobiet jak i mężczyzn. Książki na nagrobku kobiety, to modlitewnik lub Psałterz. Gwiazda Dawida przynależność do rodu żydowskiego Świecznik i świece są charakterystyczne dla nagrobków kobiet. Najczęściej są dwie, ale występują też wieloramienne świeczniki, ponieważ to kobieta zapala w domu żydowskim świece szabasowe.

14 Załącznik 3.2

15

16

17

18 Załącznik 4. פ ן ת נ צ ב ה תנצבה אב אם רב Tu pochowany (po nikbar) Niech dusza jego będzie związana w wieniec życia (tanceba) Ojciec (aw) Matka (ima) Pan (reb, rab)

19 היקר נפסר בן בת Drogi ukochany (ha Ikar) Zmarł (nipszar) Syn (Ben) Córka (bat) א י ש Mężczyzna (isz) א ש ה Kobieta (isza)

20 (betula) Panna בתולה מרת הכהן הלוי ז צל Kobieta zamężna (meret) Kohen - członek rodu kapłańskiego (ha kohen) Lewita członek rodu lewitów (ha lewi) Cadyk błogosławionej pamięci ע ו ל ם ל ב ר י א ת Od stworzenia świata (przy dacie śmierci)

21 ע ל ב אדמו ר Od stworzenia świata (abrewiatura) Admor (nasz nauczyciel, pan i mistrz)

22 Załącznik 4. Datowanie na nagrobkach żydowskich miesiące kalendarza żydowskiego - Na macewie nie umieszczano daty urodzenia. Wiek zmarłego określano, pisząc: mąż stary i sędziwy, młody mężczyzna, wyrwana w młodych latach. - Na nagrobku zawsze pojawiała się data zgonu, podawana według kalendarza żydowskiego. - Kalendarz żydowski to kalendarz lunarny. Żydowski rok ma 12 lub 13 miesięcy. W ciągu 19 lat przypada 12 lat o 12 miesiącach oraz 7 lat przestępnych o 13 miesiącach. W roku przestępnym pojawia się dodatkowo miesiąc adar szeni (adar II). - Lata liczone są od przyjętej w średniowieczu daty stworzenia świata, czyli 3761 roku przed naszą erą. I tak rok 2010 w kalendarzu żydowskim to rok 5771 ( ). - Na nagrobkach pomija się najczęściej pierwszą cyfrę roku. Przykładowo datę śmierci 5 miesiąca tiszri 5673 roku zapisuje się jako 5 tiszri 673, uzupełniając ją o formułkę według małego rachunku lub według skróconej rachuby. Na nagrobkach pojawiają się nazwy miesięcy oznaczające datę śmierci pochowanego: