OPINIE I EKSPERTYZY OE-81

Transkrypt

1 KANCELARIA SENATU BIURO INFORMACJI I DOKUMENTACJI Dział Analiz i Opracowań Tematycznych Opinia prawna o senackim projekcie ustawy o skutkach wygaśnięcia praw rzeczowych na nieruchomościach, które weszły w granice Rzeczypospolitej Polskiej po II Wojnie Światowej, ujawnieniu w księgach wieczystych prawa własności Skarbu Państwa oraz o zmianie ustawy Przepisy wprowadzające kodeks cywilny oraz ustawy o księgach wieczystych OPINIE I EKSPERTYZY OE-81 MAJ 2008

2 Materiał przygotowany przez Dział Analiz i Opracowań Tematycznych Biura Informacji i Dokumentacji. Biuro zamawia opinie, analizy i ekspertyzy dotyczące poszczególnych projektów ustaw sporządzone przez specjalistów reprezentujących różne punkty widzenia. Wyrażone w materiale opinie odzwierciedlają jedynie poglądy autorów. Copyright by Kancelaria Senatu, Warszawa 2008 Redakcja techniczna: Robert Stawicki Biuro Informacji i Dokumentacji Kancelarii Senatu Dyrektor Andrzej Dziubecki tel , fax , andrzej.dziubecki@nw.senat.gov.pl Wicedyrektor Ewa Nawrocka tel , nawrocka@nw.senat.gov.pl Dział Analiz i Opracowań Tematycznych tel , fax

3 dr Gerard Bieniek Sędzia Sądu Najwyższego Opinia o projekcie ustawy o skutkach wygaśnięcia praw rzeczowych na nieruchomościach, które weszły w granice Rzeczypospolitej Polskiej po II Wojnie Światowej, ujawnieniu w księgach wieczystych prawa własności Skarbu Państwa oraz o zmianie ustawy Przepisy wprowadzające kodeks cywilny oraz ustawy o księgach wieczystych i hipotece (druk senacki nr 131) Ocena celowości uchwalenia opiniowanej ustawy, a także merytorycznej zasadności proponowanych regulacji prawnych musi być poprzedzona skrótowym przedstawieniem stanu prawnego dotyczącego nieruchomości poniemieckich i skutków prawnych z niego wynikających. 1. Powojenna sytuacja prawna mienia niemieckiego znajdującego się w chwili zakończenia wojny r. na terenie Polski była naturalnym wynikiem przegranej przez Trzecią Rzeszę wojny i zmian terytorialnych dokonanych w wyniku traktatów międzynarodowych. Zmiany te uznane zostały za ostateczne i nienaruszalne w dwóch umowach międzynarodowych zawartych między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec: w układzie z dnia 7 grudnia 1970 r. o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków (Dz. U. z 1972 r. Nr 24, poz. 168) oraz w traktacie z dnia 14 listopada 1990 r. o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy (Dz. U. Nr 14, poz. 54), w którym obie umawiające się strony oświadczyły, że nie mają wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych i że roszczeń takich nie będą wysuwać również w przyszłości. Uznanie powojennych zmian terytorialnych mieści w sobie immanentnie uznanie suwerenności państwowej Rzeczypospolitej Polski w stosunku do dawnych terenów niemieckich, które po wojnie weszły w skład państwa polskiego jako jego Ziemie Zachodnie i Północne (nazywane dawniej Ziemiami Odzyskanymi i obszarem Wolnego Miasta Gdańsk). 1

4 Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych Z kolei z zasady suwerenności państwowej wynika prawomocność, zaprowadzonego w okresie powojennym na obszarze tych ziem, polskiego porządku prawnego. Tak więc problem ten został ostatecznie rozstrzygnięty na płaszczyźnie prawa międzynarodowego w umowach międzynarodowych przez oba zainteresowane państwa, z których żadne go nie podważa. 2. Sytuacja prawna majątku niemieckiego znajdującego się w chwili zakończenia wojny r. na terenie Polski została ukształtowana przez szereg nieskoordynowanych ze sobą aktów prawnych rzędu ustawy, przeważnie mających charakter nacjonalizacyjny. Z dniem 27 listopada 1945 r. moc obowiązująca ustawodawstwa polskiego rozciągnięta została na uzyskane przez Polskę Ziemie Zachodnie i Północne na podstawie art. 4 dekretu z dnia 13 listopada 1945 r. o zarządzie Ziem Odzyskanych (Dz. U. Nr 51, poz. 295 ze zm.). W uchwale z dnia 21 maja 1948 r. C III 2150/47, OSN 111/48, poz. 60 stanowiącej zasadę prawną, wpisaną do księgi zasad prawnych, Sąd Najwyższy uznał, że przepisy ustawodawstwa polskiego wymienione w art. 4 tego dekretu należy stosować do oceny skutków czynności i zdarzeń prawnych zaszłych na Ziemiach Zachodnich i Północnych po objęciu ich przez Państwo Polskie przed wejściem w życie dekretu z dnia 13 listopada 1945 r. 3. Pierwszym powojennym nacjonalizacyjnym aktem prawnym był dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 3, poz. 13 ze z.). W art. 2 ust. 1 lit. b, c, d i e określone zostały nieruchomości rolne (ziemskie) przeznaczone na cele reformy rolnej, które bezzwłocznie, bez żadnego wynagrodzenia, w całości zostały przejęte na własność Skarbu Państwa. Przepis ten obejmował m.in. wszelkie nieruchomości rolne, będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, nie-polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej. Wpis prawa własności na rzecz Skarbu Państwa następował na wniosek właściwego wojewódzkiego urzędu ziemskiego, a podstawę dokonania wpisu w księdze hipotecznej (gruntowej) stanowiło zaświadczenie wojewódzkiego urzędu ziemskiego nie mające charakteru decyzji administracyjnej, stwierdzające, że nieruchomość ziemska jest przeznaczona na cele reformy rolnej. Na podstawie art. 1 i 4 ustawy z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 49, poz. 279 ze zm.) na tworzenie na tym obszarze gospodarstw rolnych i działek osadniczych oraz uzupełnienie gospodarstw rolnych nieżywotnych przeznaczone zostały wszelkie nieruchomości ziemskie z wyjątkiem tych, które w dniu wejścia w życie dekretu stanowiły własność osób fizycznych. Nieruchomości te weszły w skład Państwowego 2

5 Opinia o senackim projekcie ustawy o skutkach wygaśnięcia praw rzeczowych na nieruchomościach Funduszu Ziemi. Na podstawie tego dekretu wydawano osadnikom w drodze decyzji administracyjnej akty nadania gospodarstw rolnych (działek). Akt nadania uprawniał do objęcia gospodarstwa w posiadanie celem korzystania i pobierania z niego bezpłatnie pożytków, ale sam przez się nie przenosił własności. Prawa wynikające z aktu nadania miały charakter osobisty, niezbywalny i niedziedziczny. Przeniesienie prawa własności nadanego gospodarstwa (działki) na nabywcę następowało w drodze orzeczenia o wykonaniu aktu nadania. Osadnicy, którzy otrzymali tego rodzaju akty nadania zostali następnie uwłaszczeni dekretem z dnia 6 września 1951 r. o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych (Dz. U. Nr 46, poz. 340 ze zm.), który dotyczył działek gruntowych i gospodarstw rolnych, nadanych w trybie osadnictwa rolniczego na obszarze Ziem Odzyskanych, przez które rozumiano także obszar byłego Wolnego Miasta Gdańska (art. 1 i art. 13). Uwłaszczenie to nastąpiło ex lege, polegało na przekształceniu dotychczasowego posiadania w prawo własności i objęło osoby, które posiadają gospodarstwo rolne i prowadzą je osobiście lub przez członków rodzin, żyjących z nimi we wspólności gospodarczej, a do dnia wejścia w życie dekretu nie nabyły ich własności (art. 2). Jest rzeczą oczywistą, że późniejsi następcy prawni uwłaszczonych osadników wstąpili w ich prawa. Przy porównaniu przedmiotów i zakresów posiadania i prawa pobierania pożytków z gospodarstw i działek nadanych aktami nadania na podstawie dekretu z 6 września 1946 r. z przedmiotem późniejszego uwłaszczenia na podstawie dekretu z 6 września 1951 r. okazuje się, że uwłaszczenie pokrywa się dokładnie z treścią aktów nadania, którym nadano charakter i moc prawną poświadczenia własności (art. 5 ust. 2). Podstawą wpisu w księdze wieczystej stało się prawomocne orzeczenie o wykonaniu aktu nadania. W związku z reformą podziału terytorialnego kraju i samorządu terytorialnego nastąpiły konieczne zmiany kompetencyjne określone w dekrecie z 1951 r. W ich wyniku decyzje o wykonaniu aktu nadania wydaje obecnie starosta wykonujący zadania z zakresu administracji rządowej, który zgłasza z urzędu wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej. 4. Na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82 ze zm.) lasy i grunty leśne wraz ze związanymi z nimi gospodarczo gruntami nieleśnymi oraz innymi nieruchomościami i ruchomościami, będące własnością osób narodowości niemieckiej przeszły na własność Skarbu Państwa, niezależnie od zajmowanej powierzchni. 5. Na podstawie art. 2 ust. 1 lit. a, b, c i d ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17 3

6 Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych ze zm.) w związku z przepisami rozporządzenia wykonawczego Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1946 r. o określeniu osób, których przedsiębiorstwa przechodzą na własność Państwa (Dz. U. Nr 17, poz. 115) przeszły na własność Skarbu Państwa bez odszkodowania przedsiębiorstwa: przemysłowe, górnicze, komunikacyjne, bankowe, ubezpieczeniowe oraz handlowe: Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, obywateli Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej narodowości prześladowanej przez Niemców, niemieckich i gdańskich osób prawnych z wyłączeniem osób prawnych prawa publicznego, spółek kontrolowanych przez obywateli niemieckich lub gdańskich albo przez administrację niemiecką lub gdańską. Przedsiębiorstwa niemieckich lub gdańskich osób prawnych prawa publicznego przeszły bez odszkodowania na własność odpowiednich polskich osób prawnych. O przejściu przedsiębiorstwa na własność Skarbu Państwa lub polskich osób prawnych prawa publicznego orzekał właściwy, ze względu na rodzaj przedsiębiorstwa, minister, którego orzeczenie było ostateczne i nie podlegało zaskarżeniu. Przejście na własność Skarbu Państwa następowało z mocy samego prawa ex lege, a orzeczenie ministra miało jedynie deklaratoryjne znaczenie. Stanowiło jednak wyłączny dowód świadczący o tym, że dane przedsiębiorstwo z określonymi składnikami przeszło na własność Skarbu Państwa z mocy ustawy o nacjonalizacji. Zakres przejęcia był szeroki: przedsiębiorstwa przechodziły na własność Skarbu Państwa w całości, wraz z należącymi do nich nieruchomym i ruchomym majątkiem i wszelkimi prawami w najszerszym znaczeniu, bez wyłączenia jakichkolwiek obiektów stanowiących składniki przedsiębiorstwa w chwili przejścia (w tym także gruntów), choćby prawa, w stosunku do tych obiektów, przysługiwały osobom trzecim. Przejście następowało w stanie wolnym od obciążeń i zobowiązań z wyjątkiem zobowiązań o charakterze publiczno-prawnym, zobowiązań na rzecz polskich osób prawnych prawa publicznego, zobowiązań na rzecz osób prawnych, stanowiących własność polskich osób prawnych prawa publicznego, służebności gruntowych oraz zobowiązań mających swe źródło w stosunku najmu pracy lub odpowiedzialności za czyny niedozwolone. 6. Majątki poniemieckie, które nie przeszły na rzecz Skarbu Państwa na podstawie przepisów o reformie rolnej, lasach i osadnictwie lub przepisów nacjonalizacyjnych objęte zostały przepisami dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.). Na podstawie art. 2 ust. 1 tego dekretu na własność Skarbu Państwa przeszedł z mocy samego prawa ex lege wszelki majątek: a) Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska (ust. 1 lit. a), b) obywateli Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej (ust. 1 lit. b) 4

7 Opinia o senackim projekcie ustawy o skutkach wygaśnięcia praw rzeczowych na nieruchomościach i z wyłączeniem należących do nich niezbędnych przedmiotów osobistego użytku, c) niemieckich i gdańskich osób prawnych z wyłączeniem osób prawnych prawa publicznego (ust. 1 lit. c), d) spółek kontrolowanych przez obywateli niemieckich lub gdańskich albo przez administrację niemiecką lub gdańską (ust. 1 lit. d). Majątek niemieckich i gdańskich osób prawnych prawa publicznego przeszedł z mocy samego prawa na własność odpowiednich polskich osób prawnych. Osoby, które uzyskały stwierdzenie narodowości polskiej i nabyły obywatelstwo polskie (art. 2 ust. 1 lit. b) zachowały własność nieruchomości należących do nich przed 1 stycznia 1945 r., a także nabytych w trybie osadnictwa rolnego lub uwłaszczenia. Dotyczyło to w szczególności nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych, z których przy końcu lat pięćdziesiątych wielu mieszkańców wyjechało z kraju, przeważnie do Niemiec, w ramach tzw. akcji łączenia rodzin. W związku z tymi wyjazdami i opuszczaniem gospodarstw przez ich właścicieli powstała konieczność uregulowania ich własności. Dokonano tego w art. 38 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 22, poz. 159 ze zm.). Według tego przepisu nieruchomości stanowiące zgodnie z art. 2 ust. 1 lit b dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich własność osób, którym wobec uzyskania przez nie stwierdzenia narodowości polskiej przysługiwało obywatelstwo polskie, przechodzą z mocy samego prawa na własność Skarbu Państwa, jeżeli osoby te w związku z wyjazdem z kraju utraciły lub utracą obywatelstwo polskie. Utrata własności przez dotychczasowego właściciela uzależniona była od spełnienia przesłanki utraty obywatelstwa polskiego związanej z wyjazdem z kraju. Tak, jak wyjazd z kraju przez osobę, o której mowa w art. 38 ust. 3 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. bez utraty obywatelstwa nie powodował utraty własności, tak i utrata obywatelstwa bez wyjazdu z kraju także nie powodowała powstania takiego skutku. Z chwilą przejścia własności na rzecz Skarbu Państwa stan prawny ujawniony w księdze wieczystej stawał się niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym. Przejście nieruchomości na własność Skarbu Państwa następowało z chwilą wyjazdu z kraju dotychczasowego właściciela nieruchomości, a nie z chwilą utraty przez niego obywatelstwa polskiego w związku z wyjazdem (tak stwierdził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 15 stycznia 1966 r., II CR 9/66, OSNC 7-8/66, poz. 135). Utrata własności i nabycie przez Skarb Państwa następowały ex lege. Tytuł własności Skarbu Państwa do przejętych w ten sposób nieruchomości podlegał wpisowi do księgi wieczystej na wniosek właściwych organów. Ponieważ jednak w systemie prawa polskiego wpis własności do księgi wieczystej 5

8 Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych nie ma charakteru konstytutywnego, przeto stan prawny ujawniony w księdze wieczystej do czasu wpisania Skarbu Państwa w miejsce poprzedniego właściciela nie miał żadnego znaczenia dla zachowania utraconej własności. Z dniem złożenia właściwym organom polskiego dowodu osobistego i otrzymania w zamian dokumentu uprawniającego do wyjazdu za granicę, osoby te utraciły prawo rozporządzania nieruchomością. W ówczesnej praktyce administracyjnej przyjmowano jednakże, z naruszeniem art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz. U. Nr 10, poz. 49 ze zm.; obecnie tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm.) błędnie, że indywidualne zezwolenia ówczesnej Rady Państwa na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego są zbędne dla osób wyjeżdżających w charakterze repatriantów do Niemiec. Przyjmowano bowiem, że uchwała Rady Państwa Nr 37/56 z dnia 16 maja 1956 była równoznaczna z generalnym zezwoleniem na zmianę obywatelstwa polskiego na niemieckie przez osoby, które wystąpiły do Rady Państwa z wnioskiem o zezwolenie na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego. Praktyka ta została generalnie zakwestionowana przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 września 2001 r. III RN 56/01, OSNP 13/02, poz. 299, który uznał, że zezwolenie na zmianę obywatelstwa polskiego będące przesłanką utraty obywatelstwa na podstawie art. 13 ust. 1 w związku art. 16 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim w brzmieniu obowiązującym w 1971 r. musiało mieć charakter indywidualnego i skierowanego do określenia adresata, aktu Rady Państwa zezwalającego na zmianę obywatelstwa polskiego repatriantom niemieckim. Aktu tego nie zastępowała niepublikowana, wspomniana wyżej uchwała Rady Państwa Nr 37/56. Zdaniem Sądu Najwyższego nie można w obowiązującym porządku prawnym sankcjonować niezgodnej z prawem praktyki ówczesnych; Rady Państwa i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy odniósł się także do pytania, jakie znaczenie dla utraty obywatelstwa polskiego przez osobę, która złożyła wniosek o zezwolenie na zrzeczenie się obywatelstwa mogą mieć motywy, którymi wnioskodawca kierował się, występując z takim wnioskiem. Otóż Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że motywy te są pozbawione znaczenia prawnego, ponieważ w prawie publicznym nie dokonuje się wykładni oświadczeń woli według kryteriów określonych w art. 60, 61 i 64 kc. Tytuł własności Skarbu Państwa do przejętych nieruchomości podlegał wpisowi do księgi wieczystej na wniosek właściwych organów, jednakże w wielu wypadkach uprawnione organy nie złożyły wniosku i w księdze wieczystej wpisany był nadal poprzedni właściciel. Ponieważ jednak w systemie prawa polskiego wpis własności do księgi wieczystej nie ma charakteru konstytutywnego, przeto z chwilą przejścia własności na rzecz Skarbu Państwa stan prawny ujawniony w księdze wieczystej stawał się niezgodny z rzeczywistym stanem 6

9 Opinia o senackim projekcie ustawy o skutkach wygaśnięcia praw rzeczowych na nieruchomościach prawnym do czasu wpisania Skarbu Państwa w miejsce poprzedniego właściciela. Oznacza to, że niewykreślony wpis poprzedniego właściciela nie miał żadnego znaczenia prawnego dla zachowania przez niego utraconej własności. Odmiennego wniosku nie uzasadnia fakt, że księga wieczysta traci charakter księgi wieczystej, a zachowuje moc dokumentu urzędowego. Inaczej mówiąc, do czasu zamknięcia księga korzysta ze wszystkich skutków prawnych, w jakie przepisy o księgach wieczystych wyposażyły instytucje ksiąg wieczystych i dokonane w niej wpisy praw. Tak też należy rozumieć pojęcie utraty mocy prawnej ksiąg wieczystych w rozumieniu przepisów o ich zamknięciu, w szczególności art. 1 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy prawnej ksiąg wieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 66, poz. 410 ze zm.) oraz 6 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg (Dz. U. Nr 28, poz. 141). 7. Odrębnie uregulowana została sytuacja prawna majątku obywateli polskich, którzy w okresie okupacji niemieckiej zgłosili przynależność do narodu niemieckiego lub niemieckie pochodzenie, czyli dopuścili się odstępstwa od narodowości polskiej, uzyskując w zamian za to stosowne przywileje i gwarancje bezpieczeństwa osobistego przed represyjnymi działaniami okupanta. Sytuacja ta była od samego początku skomplikowana i wymagała od powojennego ustawodawcy polskiego uwzględnienia szczególnych okoliczności, w których odstępstwa dokonano i motywów, które do tego doprowadziły. Generalnie biorąc podstawą powojennych regulacji ustawowych dotyczących sytuacji odstępców od narodowości polskiej były sposób i miejsce odstępstwa. Na obszarach wyłączonych do Rzeszy i byłego Wolnego Miasta Gdańska wprowadzono 4 grupy niemieckich list narodowych. Ustawodawca polski uznał, że do osób wpisanych na listę trzeciej grupy należy przyjąć domniemanie polskości, co uzasadniało ich łagodniejsze potraktowanie. Wyrazem tego było uznanie, że majątek tych osób nie podlegał opisowi i zajęciu. Natomiast majątek osób wpisanych do pierwszej i drugiej grupy niemieckiej listy narodowościowej oraz trzeciej grupy ze zrzeczeniem się odwołania podlegał z mocy prawa opisowi i zajęciu, a zwolnienie spod zajęcia mogło nastąpić tylko na podstawie wyroku sądu. Majątek nie zwolniony przez sąd przechodził na własność Skarbu Państwa. Odmiennie ustawodawca potraktował obywateli polskich, którzy dokonali odstępstwa od narodowości polskiej na obszarze Generalnego Gubernatorstwa i województwa białostockiego. Dla osób tych nie przewidziano żadnych możliwości rehabilitacji. Ich majątek podlegał z mocy samego prawa opisowi i zajęciu, a one same były umieszczane w miejscu odosobnienia (obozie) i ponosiły odpowiedzialność karną; o losie ich majątku decydował 7

10 Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych wynik postępowania karnego. Zwolnienie majątku spod zajęcia, dozoru i zarządu mogło nastąpić dopiero po wydaniu bądź wyroku nie zawierającego orzeczenia o przepadku majątku, bądź postanowienia o zaniechaniu ścigania pod warunkiem; że majątek znajdował się jeszcze w posiadaniu właściciela, albo że zgłoszenie przynależności do narodowości niemieckiej lub uprzywilejowanej przez okupanta zostało dokonane w interesie Państwa Polskiego albo z nakazu lub na rzecz polskiej organizacji wolnościowej, a szczególnie gdy względy państwowe lub społecznie nie stały na przeszkodzie zwrotowi majątku. Majątek, nie zwolniony przez sąd przechodził na własność Skarbu Państwa. 8. Majątek Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska oraz ich osób prawnych i obywateli, który na mocy omówionych wyżej szczególnych przepisów prawnych nie przeszedł na własność Państwa Polskiego, został z mocy samego prawa zajęty i poddany przymusowemu zarządowi na podstawie dekretu z dnia 15 listopada 1946 r. o zajęciu majątku państw pozostających z Państwem Polskim w stanie wojny w latach i majątku osób prawnych i obywateli tych państw oraz o zarządzie przymusowym nad tymi majątkami (Dz. U. Nr 62, poz. 342 ze zm.) z dniem wejścia w życie dekretu, tj. 25 listopada 1946 r.). Wszelkie rozporządzenia zajętym majątkiem dokonane po dniu wejścia w życie dekretu były z mocy prawa nieważne. 9. Z przedstawionego stanu prawnego regulującego status nieruchomości poniemieckich wynika kilka istotnych wniosków, które należy mieć na uwadze przy ocenie projektu ustawy: Po pierwsze, powołane akty nacjonalizacyjne, tj. dekret z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, dekret z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, czy też dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich przyjmowały konstrukcję przejścia własności z mocy samego prawa na Skarb Państwa. Przejście własności następowało bez odszkodowania i w zasadzie bez obciążeń. Oznacza to, że określone w tych aktach nacjonalizacyjnych nieruchomości stały się, z dniem wejścia w życie aktu nacjonalizacyjnego, własnością Skarbu Państwa. Przepisy tych aktów nacjonalizacyjnych nie uzależniały więc nabycia własności przez Skarb Państwa od tego, aby nieruchomości te były objęte w posiadanie w imieniu polskich organów na podstawie obowiązującego prawa. Skoro bowiem Skarb Państwa nabył z mocy prawa, z dniem wejścia w życie aktu nacjonalizacyjnego, prawo własności nieruchomości, to eo ipso z tym dniem dotychczasowy właściciel traci własność z mocy prawa. Powstaje więc pytanie, czy utrata prawa własności 8

11 Opinia o senackim projekcie ustawy o skutkach wygaśnięcia praw rzeczowych na nieruchomościach z mocy samego prawa wymaga ustawowego potwierdzenia. Taką zaś myśl zawiera art. 1 opiniowanego projektu ustawy. Po drugie, niektóre przepisy nacjonalizacyjne zawierały uregulowanie przewidujące przywrócenie posiadania majątków opuszczonych. Można tu wskazać na art. 15 i 16 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich. W tym kontekście zastrzeżenia wzbudza treść art. 1 omawianego projektu ustawy, w którym potwierdzono wygaśnięcie praw rzeczowych z chwilą objęcia w posiadanie przez organy publiczne nieruchomości objętych przepisami nacjonalizacyjnymi. Podobne zastrzeżenia, co do konstrukcji art. 1 projektu powstają, jeżeli zważyć na konstrukcję przemilczenia przyjętą w art. 34 wspomnianego dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Wprawdzie posiadanie tych nieruchomości nie było przesłanką do zastosowania konstrukcji przemilczenia, lecz chodziło o posiadanie samoistne. Tymczasem Skarb Państwa faktycznie obejmował te nieruchomości w posiadanie z tym, że było to posiadanie zależne. W przypadku przemilczenia Skarb Państwa nie nabywał własności z chwilą objęcia w posiadanie zależne tych nieruchomości, lecz po upływie 10 lat na mocy orzeczenia sądowego. Jeżeli tak, to prawo własności dotychczasowego właściciela nie wygasało z chwilą objęcia przez Skarb Państwa posiadania tych nieruchomości, lecz dopiero po upływie 10 lat licząc od dnia 31 grudnia 1945 r. Treść art. 1 opiniowanego projektu prowadzi zaś do odmiennych wniosków. Po trzecie, powołane akty nacjonalizacyjne wskazywały właściwe organy administracji publicznej, które miały deklaratoryjnie stwierdzać przejście z mocy prawa własności konkretnych nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa. Czyniły to w formie zaświadczeń, decyzji czy zarządzeń. Były to jednak orzeczenia potwierdzające wyłącznie przejście własności na rzecz Skarbu Państwa z chwilą wejścia w życie aktów nacjonalizacyjnych. Wskazane dokumenty stanowiły jednocześnie podstawę wpisu w księdze wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela. Potwierdzają to także następujące akty prawne: - dekret z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233 ze zm.); - dekret z dnia 9 stycznia 1947 r. o wpisywaniu po dniu 31 grudnia 1946 r. w księgach hipotecznych (gruntowych, wieczystych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 5, poz. 25); - rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1946 r. o określeniu trybu ujawniania w księgach wieczystych, rejestrach handlowych i innych rejestrach publicznych przejścia na własność Państwa i innych osób prawnych prawa publicznego przedsiębiorstw, nieruchomości i praw hipotecznych (Dz. U. Nr 17, poz. 126); 9

12 Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych - dekret z dnia 28 października 1947 r. o mocy prawnej ksiąg wieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 66, poz. 410 ze zm.). Jeżeli właściwe organy tego obowiązku nie wykonały, to oczywiście powstała niezgodność między stanem wynikającym z księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Należy jednak podkreślić, że stan wynikający z wpisu w księdze wieczystej nie miał żadnego znaczenia dla zachowania utraconej własności, gdyż Skarb Państwa był właścicielem z mocy prawa, a ujawnienie tego prawa miało charakter deklaratoryjny. Po czwarte, nie ulega żadnej wątpliwości, że podjęcie przez właściwe organy administracji publicznej czynności zmierzających do formalnego uregulowania stanu prawnego nieruchomości Skarbu Państwa jest ze wszech miar pożądane i nieodzowne. Taka jednak ustawa dyscyplinująca właściwe organy została już uchwalona i obowiązuje od 18 października 2007 r. Chodzi o ustawę z dnia 7 września 2007 r. o ujawnieniu w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 191, poz. 1365). Ustawa obowiązuje na terenie całego kraju i zbędne jest wprowadzenie ponownie takich samych obowiązków (art. 6 omawianego projektu). Istota sprowadza się do wyegzekwowania obowiązków wynikających ze wspomnianej ustawy. 10. Mając na uwadze omówione wyżej okoliczności wyrażam pogląd, że nie byłoby wskazane przyjęcie ustawy w kształcie zaproponowanym w opiniowanym projekcie. Wniosek ten uzasadniają następujące argumenty: a) Dotychczasowe prawa rzeczowe na nieruchomościach poniemieckich objętych aktami nacjonalizacyjnymi wygasły w chwili, gdy Skarb Państwa z mocy prawa stał się ich właścicielem. Ta chwila to data wejścia w życie aktów nacjonalizacyjnych bądź data wskazana w tych aktach. Zbędne jest więc potwierdzanie wygaśnięcia tych praw odrębną ustawą. b) W świetle wskazanych aktów nacjonalizacyjnych nie można uznać za prawidłowe powiązanie wygaśnięcia dotychczasowych praw rzeczowych z faktem objęcia w posiadanie nieruchomości poniemieckich przez organy państwowe na mocy obowiązujących przepisów. c) Skarb Państwa jest i pozostał właścicielem nieruchomości poniemieckich mimo, że nie ujawnił swojego prawa w księdze wieczystej. d) Zaniechanie bądź wręcz zaniedbanie właściwych organów w uporządkowaniu stanu prawnego nieruchomości Skarbu Państwa wraz z ujawnieniem prawa własności w księgach wieczystych uzasadniały przyjęcie ustawy z dnia 7 września 2007 r. o ujawnianiu w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości Skarbu Państwa oraz jednostek 10

13 Opinia o senackim projekcie ustawy o skutkach wygaśnięcia praw rzeczowych na nieruchomościach samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 191, poz. 1365). Wyegzekwowanie obowiązków nałożonych tą ustawą na wskazane tam organy administracji publicznej jest w moim przekonaniu właściwą drogą dla osiągnięcia celów, jakie przyświecały autorom omawianego projektu. Warszawa, dnia r. 11

14