Przesłanki postępowania przyspieszonego w nowej postaci

Transkrypt

1 W. Grzeszczyk Wincenty Grzeszczyk Przesłanki postępowania przyspieszonego w nowej postaci I. Uwagi wstępne Uchwalona przez Sejm w dniu 16 listopada 2006 r. ustawa o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 226, poz. 1648) przywróciła w polskiej procedurze karnej postępowanie przyspieszone, a w materialnym prawie karnym instytucję występku o charakterze chuligańskim, jako okoliczności wpływającej na wymiar kary. Uzasadnienie rządowego projektu powyższej ustawy akcentowało, że potrzeba taka zaistniała w związku z koniecznością radykalnego usprawnienia i zwiększenia efektywności zwalczania przestępczości, zwłaszcza dotkliwie odczuwanej przez społeczeństwo 1. W czasie prac projektowych nad wspomnianą ustawą próbowano zdyskredytować oba te pomysły, podnosząc zastrzeżenia do prowadzenia procesu w formie maksymalnie uproszczonej, oparte przede wszystkim na negatywnych doświadczeniach stosowania trybu przyspieszonego w okresie PRL-u, a zwłaszcza na niedostatecznej realizacji prawa oskarżonego do obrony. Te mankamenty zostały usunięte w rozwiązaniach dotyczących nowej postaci postępowania przyspieszonego. II. Uwagi prawnoporównawcze Postępowanie przyspieszone istnieje w wielu krajach, m.in. we Francji, Hiszpanii, Niemczech, Kanadzie. W Niemczech postępowanie to przewiduje kodeks postępowania karnego ( Strafprocessordnung). W trybie tym sprawcę doprowadza się do sądu lub zobowiązuje do stawiennictwa w sądzie, a wyjątkowo wysyła mu się wezwanie na rozprawę do stawiennictwa w ciągu 24 godzin. Możliwe jest ustne wniesienie oskarżenia przez prokuratora do protokołu rozprawy. Postępowanie dowodowe jest znacznie ograniczone i odformalizowane. Podejrzany może być zatrzymany przez policję lub prokuratora oraz tymcza- 1 Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr i Prawo 3, 2007

2 Przesłanki postępowania przyspieszonego... sowo aresztowany przez sąd, jeżeli nawet nie występują ogólne przesłanki stosowania środków przymusu. Takie uregulowanie służy zapewnieniu obecności na rozprawie w postępowaniu przyspieszonym, m.in. bezdomnych, sprawców podróżujących, cudzoziemców oraz innych osób, które ze względów społecznych bądź osobowościowych mogą uchylać się od wymiaru sprawiedliwości. W trybie tym może być wymierzona kara do jednego roku pozbawienia wolności 2. W Wielkiej Brytanii funkcje trybu przyspieszonego spełnia w pewnym zakresie postępowanie przed sądem pokoju, przewidziane dla szybkiego osądzenia sprawców przestępstw mniejszej wagi (obejmuje 95% ogółu spraw). Postępowanie to jest odformalizowane i trwa znacznie krócej niż przed sądami koronnymi. Sądy pokoju orzekają w składzie trzech sędziów nie będących prawnikami albo jednego sędziego zawodowego. III. Z historii postępowania przyspieszonego w Polsce Postępowanie przyspieszone wprowadziła po raz pierwszy do polskiego procesu karnego ustawa z dnia 22 maja 1958 r. o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za chuligaństwo (Dz. U. Nr 34, poz. 152). Zgodnie z art. 6 1 tej ustawy schwytanego na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem sprawcę przestępstwa wymienionego w tym przepisie, a popełnionego jako czyn o charakterze chuligańskim, MO zatrzymywała i doprowadzała do sądu powiatowego, który bezzwłocznie przystępował do rozpoznania sprawy. Przeprowadzenie dochodzenia nie było konieczne. Złożone na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy głównej przy jej rozpoczęciu przez funkcjonariusza MO zawiadomienie o przestępstwie zastępowało akt oskarżenia. Wymaga podkreślenia, że w katalogu przestępstw desygnowanych do trybu przyspieszonego mieściły się także czyny ścigane z oskarżenia prywatnego (lekkie uszkodzenie ciała, naruszenie nietykalności cielesnej, naruszenie miru domowego, obraza godności osobistej, uszkodzenie cudzego mienia). Jeżeli zostały one popełnione jako czyny o charakterze chuligańskim, podlegały ściganiu w trybie publicznoskargowym, gdyż taki charakter miało postępowanie przyspieszone. Tryb przyspieszony był stosowany także w przypadku, gdy do zatrzymanego zastosowano tymczasowe aresztowanie. W postępowaniu tym nie mogła być wymierzona kara wyższa niż 6 miesięcy aresztu. Jeżeli sąd uznał za konieczne wymierzenie kary surowszej, kierował sprawę do postępowa- 2 Ocena projektowanych zmian legislacyjnych w zakresie postępowania przyspieszonego (druk sejmowy nr 485), sporządzona przez P. Kruszyńskiego na zlecenie Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach (za pośrednictwem Biura Analiz Sejmowych). i Prawo 3,

3 W. Grzeszczyk nia zwykłego, stosując do zatrzymanego tymczasowe aresztowanie. Postępowanie przyspieszone było stosowane tylko w miejscowościach, których wykaz w drodze rozporządzenia ustalał Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Prokuratorem Generalnym i Ministrem Spraw Wewnętrznych oraz po wysłuchaniu opinii prezydium właściwej wojewódzkiej rady narodowej ( 3 6). Postępowanie przyspieszone przeniesione zostało następnie do kodeksu postępowania karnego z dnia 14 kwietnia 1969 r. (Dz. U. Nr 13, poz. 96) jako rozdział 45 (art ). Dotyczyło ono wyłącznie spraw o przestępstwa ściśle określone, z których większość stanowiły czyny ścigane z oskarżenia prywatnego (rodzajowo takie same jak wymienione w ustawie z dnia 22 maja 1958 r.). W porównaniu z ustawą z dnia 22 maja 1958 r. dokonano zmian polegających na tym, że: wprowadzono warunek, aby sprawca ujęty na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem był doprowadzony przez MO do sądu w ciągu 48 godzin, wyraźnie stwierdzono, że postępowanie przyspieszone toczy się w trybie publicznoskargowym także o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (art d. k.p.k.), przyjęto, że postępowanie przyspieszone toczy się również w razie jednorazowego przerwania rozprawy na czas nie dłuższy niż 7 dni, jeżeli sąd zastosował tymczasowe aresztowanie w stosunku do zatrzymanego; gdy sprawy nie można było rozpoznać w tym terminie, sąd rozstrzygał w kwestii środka zapobiegawczego i przekazywał sprawę prokuratorowi (art i 2 d. k.p.k.), jeżeli sąd w toku rozprawy stwierdził, że sprawa nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu przyspieszonym, rozpoznawał ją w tym samym składzie w trybie uproszczonym, chyba że był on niedopuszczalny (art d. k.p.k.), jeżeli sąd przewidywał możliwość wymierzenia kary pozbawienia wolności powyżej roku lub orzeczonej obok kary pozbawienia wolności grzywny powyżej zł, przekazywał sprawę prokuratorowi, stosując tymczasowe aresztowanie (art. 451 d. k.p.k.), powództwo cywilne uznano za niedopuszczalne (art. 452 d. k.p.k.), przyjęto krótkie terminy do doręczenia stronom odpisu wyroku z uzasadnieniem (3 dni), wniesienia rewizji (7 dni), rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy (miesiąc art i 3 d. k.p.k.). Ustawą z dnia 17 czerwca 1988 r. o zmianie niektórych przepisów prawa karnego i prawa o wykroczeniach (Dz. U. Nr 20, poz. 135) znowelizowano m.in. przepisy rozdziału 45. Zakres przedmiotowy trybu przyspieszonego uległ wyraźnemu rozszerzeniu, gdyż objęto nim także czyny nie mające charakteru chuligańskiego, m.in. drobne występki przeciwko mieniu oraz inne 48 i Prawo 3, 2007

4 Przesłanki postępowania przyspieszonego... przestępstwa (np. udział w zbiegowisku publicznym). Przyjęto, że z wyłączeniem spraw o przestępstwa o charakterze chuligańskim można było zaniechać doprowadzenia sprawcy do sądu, doręczając mu wezwanie do stawiennictwa na rozprawę w ciągu 48 godzin. Pisemne zawiadomienie o przestępstwie sporządzone przez funkcjonariusza MO wymagało zatwierdzenia przez prokuratora. Wprowadzono obowiązkowy udział w rozprawie prokuratora lub innego oskarżyciela. Zrezygnowano z obligatoryjnego stosowania tymczasowego aresztowania w przypadku przerwania rozprawy na czas do 7 dni oraz w razie przekazania sprawy prokuratorowi ze względu na potrzebę wymierzenia kary pozbawienia wolności powyżej roku. IV. Przesłanki postępowania przyspieszonego 1. Uwagi ogólne Nowela do k.p.k. z dnia 16 listopada 2006 r. nadała postępowaniu przyspieszonemu charakter trybu szczególnego pierwszego stopnia, gdyż w razie braku autonomicznych uregulowań dla tego trybu w rozdziale 54a odsyła do przepisów o postępowaniu zwyczajnym (art. 517a k.p.k.), a nie jak w d. k.p.k. do przepisów o postępowaniu uproszczonym. Takie uregulowanie jest uzasadnione przede wszystkim tym, że postępowanie uproszczone w obecnym kształcie jest trybem sądowym, poprzedzonym dochodzeniem jako uproszczoną postacią postępowania przygotowawczego. Reaktywowany tryb przyspieszony natomiast obejmuje znacznie szerszą problematykę, a mianowicie zakres przedmiotowy tego postępowania oraz kwestie dotyczące stadium przygotowawczego i jurysdykcyjnego. Postępowanie przyspieszone nie zrywa jednak całkowicie z trybem uproszczonym, bowiem według art. 517b 1 k.p.k. w postępowaniu przyspieszonym mogą być rozpoznawane sprawy o przestępstwa podlegające rozpoznaniu w trybie uproszczonym, a ponadto w sytuacji określonej w art. 517c 2 i art. 517h 2 k.p.k. postępowanie przyspieszone przeradza się w tryb uproszczony. Zgodnie z rozwiązaniem przyjętym w art. 517a k.p.k. przesłanki postępowania przyspieszonego są to dodatkowe warunki, które muszą być spełnione, aby proces w tym trybie był dopuszczalny. Warunki te są okolicznościami kwalifikowanymi dla postępowania przyspieszonego. Muszą one być spełnione niezależnie od przesłanek procesu jako całości. Postępowanie przyspieszone dopuszczalne jest więc wówczas, gdy nie ma przeszkód procesowych (procesu jako całości), a jednocześnie spełnione są szczególne wymogi przewidziane dla tego trybu. Wśród przesłanek postępowania przyspieszonego rozróżniamy przesłanki sformułowane pozytywnie (dodatnie przewidziane w art. 517b 1 k.p.k.) i Prawo 3,

5 W. Grzeszczyk i ujęte negatywnie (ujemne określone w art. 517b 10 i art. 517c 1 oraz w art. 517c 3 i art. 517d k.p.k.). Do przesłanek dodatnich należy zaliczyć następujące okoliczności: 1) popełnienie przestępstwa podlegającego rozpoznaniu w trybie uproszczonym, 2) ujęcie sprawcy na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem, 3) zatrzymanie oraz w ciągu 48 godzin doprowadzenie i przekazanie sprawcy do dyspozycji sądu. Przesłanki ujemne stanowią następujące okoliczności: brak możliwości niezwłocznego rozpoznania sprawy, stwierdzona przez sąd potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego, przewidywana przez sąd możliwość wymierzenia kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności. 2. Popełnienie przestępstwa podlegającego rozpoznaniu w trybie uproszczonym Pierwsza z wyżej wymienionych przesłanek dodatnich, określając jednocześnie zakres przedmiotowy postępowania przyspieszonego, odwołuje się do zakresu spraw podlegających rozpoznaniu w trybie uproszczonym (art. 469 zdanie 1 k.p.k.). To odesłanie należy rozumieć w ten sposób, że dotyczy ono spraw, które potencjalnie mogą być rozstrzygane w trybie uproszczonym, a więc, dla których przewidziano postępowanie przygotowawcze w formie dochodzenia (tryb uproszczony natomiast musi być poprzedzony dochodzeniem). Są to sprawy o przestępstwa należące do właściwości sądu rejonowego określone w art. 325b 1 k.p.k. z wyłączeniem spraw o przestępstwa wymienione w 2 tego przepisu. Należy podkreślić, że wyłączają dochodzenie, a przez to pośrednio zwężają zakres trybu przyspieszonego, czyniąc go niedopuszczalnym, okoliczności wymienione w art k.p.k. Okoliczność natomiast przewidziana w art. 325c pkt 1 k.p.k., mimo że wyłącza dochodzenie, a tym samym i tryb uproszczony, to jednocześnie jest dodatnią przesłanką trybu przyspieszonego. W katalogu przestępstw podlegających ściganiu w postępowaniu przyspieszonym, oprócz przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, znajdują się także przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (art , art , art i art k.k.) oraz ścigane na wniosek (względnie na wniosek, np. art k.k., art k.k. bądź bezwzględnie na wniosek, np. art k.k.). Zgodnie z art. 517b 2 k.p.k., postępowanie przyspieszone toczy się w trybie publicznoskargowym także o przestępstwa ścigane z oskarżenia 50 i Prawo 3, 2007

6 Przesłanki postępowania przyspieszonego... prywatnego, jeżeli miały one charakter chuligański. Uregulowanie to ma charakter szczególny wobec przepisów rozdziału 52 ( Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego ). Jeżeli więc zachodzą warunki do rozpoznania sprawy w trybie przyspieszonym, każde przestępstwo prywatnoskargowe, z mocy szczególnego przepisu ustawy, staje się przestępstwem ściganym w trybie publicznoskargowym. Takie rozwiązanie uniezależnia ściganie przestępstw prywatnoskargowych od decyzji pokrzywdzonego, który mógłby obawiać się, że wnosząc akt oskarżenia, narazi się na dalsze ataki sprawcy chuligana 3. Ponadto zbędna jest ingerencja prokuratora na podstawie art k.p.k. z uwagi na interes społeczny, bowiem Policja jest uprawniona do podejmowania działań w tym trybie. Należy podkreślić, że ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. znowelizowała także kodeks karny, m.in. poprzez przywrócenie konstrukcji chuligańskiego charakteru przestępstwa (dodanie 21 w art. 115 k.k.) i jego skutków prawnokarnych w postaci sprzed nowelizacji kodeksu karnego w listopadzie 1995 r. Zgodnie z art k.k. występkiem o charakterze chuligańskim jest występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego. Tak jak poprzednio, również i obecnie, prawo polskie nie zna czynu chuligańskiego jako odrębnego typu przestępstwa. Natomiast czyn realizujący znamiona któregokolwiek z wyżej wymienionych przestępstw, jeżeli ma charakter chuligański, pociąga za sobą surowsze skutki prawnokarne. Z istoty niektórych przestępstw wynika, że nie mogą one mieć charakteru chuligańskiego. Dotyczy to tych przestępstw, w typizacji których ustawa kładzie nacisk na zachowanie się celowe sprawcy w innym kierunku niż w określonym w art k.k., co odnosi się np. do przestępstw przeciwko rodzinie i opiece, przeciwko obrotowi gospodarczemu, większości przestępstw przeciwko mieniu 4. Z definicji czynu o charakterze chuligańskim, zawierającej zarówno elementy przedmiotowe (sposób działania), jak i podmiotowe (pobudki) należy wyeksponować następujące jej składniki. W określeniu umyślny zamach chodzi o bezprawną agresję (fizyczną lub słowną) połączoną ze znacznym nasileniem złej woli, co oznacza coś 3 Z. K e g e l, A. K o r d i k, M. L i p c z y ń s k a, Polski proces karny. Część II Przebieg procesu. Część III Postępowania szczególne, Warszawa Wrocław 1971, s S. W a l t o ś, Postępowania szczególne w procesie karnym, Warszawa 1973, s i Prawo 3,

7 W. Grzeszczyk więcej niż zamiar bezpośredni 5. W odniesieniu do niszczenia, uszkodzenia lub czynienia niezdatną do użytku cudzej rzeczy mowa jest tylko o umyślności, co powoduje, że dla przyjęcia chuligańskiego charakteru przestępstwa wystarczy zamiar ewentualny. Działanie sprawcy musi być publiczne. Takie działanie zachodzi wówczas, gdy bądź ze względu na miejsce działania, bądź ze względu na okoliczności i sposób działania sprawcy jego zachowanie się jest lub może być dostępne (dostrzegalne) dla nieokreślonej liczby osób, przy czym sprawca, mając świadomość tej możliwości, co najmniej się na to godzi 6. Działanie w miejscu publicznym jest z reguły publiczne, chyba że do miejsca tego w danym czasie mają dostęp tylko określone osoby (np. gdy lokal urzędowy jest zamknięty dla interesantów). Działanie w miejscu niepublicznym (np. w mieszkaniu prywatnym) jest publiczne, jeżeli może być postrzegane przez osoby spoza określonego kręgu rodziny, przyjaciół lub znajomych 7. Sprawca działa bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, kiedy nie istnieje świadomy, racjonalny motyw działania, albo przyczyna działania jest oczywiście nieadekwatna do zachowania się sprawcy. Kwestia, czy powód działania sprawcy był oczywiście błahy, powinna być rozstrzygana na tle porównania wagi przyczyny zewnętrznej, która pobudziła sprawcę do przestępnego działania, z rodzajem i sposobem tego działania. Jeżeli porównanie tych faktów wykazuje, że działanie sprawcy przedstawia się jako reakcja odwetowa rażąco niewspółmierna w stosunku do przyczyny zewnętrznej, a więc jeżeli sprawca wykorzystuje zaistniałą przyczynę zewnętrzną jako pretekst swego agresywnego wyładowania się wyrządzającego szkodę pokrzywdzonemu, to należy uznać, iż powód działania sprawcy był oczywiście błahy 8. Pominięcie w porównaniu z art d. k.k. w definicji czynu o charakterze chuligańskim zwrotu w rozumieniu powszechnym (w odniesieniu do braku powodu albo oczywiście błahego powodu) należy rozumieć w ten sposób, że ocena czynu pod kątem kryteriów przewidzianych w art. 5 J. B a f i a, K. M i o d u s k i, S. S i e w i e r s k i, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1977, s. 210; I. A n d r e j e w, W. Ś w i d a, W. W o l t e r, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s Uchwała 7 sędziów SN z dnia 20 września 1973 r. VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz I. A n d r e j e w, Krótki komentarz, Warszawa 1978, s. 66; wyrok SN z dnia 9 listopada 1971 r. V KRN 219/71, OSNPG 1972, nr 2, poz. 25. W postanowieniu z dnia 12 lutego 1969 r. (Rw 54/69) SN przyjął, że przestępstwo o charakterze chuligańskim może być popełnione również na zamkniętym terenie wojskowym i tylko w obecności żołnierzy (OSPiKA 1971, nr 5, poz. 93 z aprobującą glosą S. D a ł k o w s k i e g o, s ). Natomiast SN nie uznał celi więziennej za miejsce publiczne bez względu na liczbę osób w niej znajdujących się (postanowienie z dnia 30 kwietnia 1970 r. V KRN 5370, niepubl., cyt. za S. W a l t o s i e m, op. cit., s. 261). 8 Wyrok SN z dnia 25 października 1974 r. Rw 496/74, OSNKW 1975, nr 1, poz i Prawo 3, 2007

8 Przesłanki postępowania przyspieszonego k.k. powinna uwzględniać okoliczności konkretnej sprawy. Przyjęcie, że działanie oskarżonego ma charakter chuligański, a więc przebiegało w warunkach określonych w przepisie art k.k., nie może opierać się na przypuszczeniach lub teoretycznych założeniach. Sąd każdorazowo ma obowiązek ustalić, na podstawie jakich faktów przyjął chuligański charakter działania oskarżonego i na jakich oparł się przy tym dowodach 9. Sprawca czynu o charakterze chuligańskim działa, okazując rażące lekceważenie porządku prawnego. Każde przestępstwo stanowi naruszenie porządku prawnego. Jednakże powiązanie w definicji określenia rażące z określeniem lekceważenie wskazuje na intencjonalne nastawienie sprawcy, odczytywane jako okazywanie pogardy, wyrażanie dezaprobaty dla porządku prawnego. O uznaniu konkretnego czynu za mający charakter chuligański decydują wszystkie, jednocześnie występujące, okoliczności przedmiotowo-podmiotowe, o których mowa w art k.k., a nie wystąpienie choćby tylko jednej z nich, np. publiczności działania. Każda przy tym z okoliczności, których jednoczesne występowanie w sprawie jest warunkiem sine qua non stosowania obostrzeń, należy do kategorii ocennych i jako taka powinna wynikać nie tylko z przebiegu zdarzeń, lecz jednocześnie musi być ona poddana koniecznej analizie z punktu widzenia wymagań przewidzianych w art k.k. 10. Powstaje pytanie, czy w razie popełnienia przestępstwa ściganego na wniosek, mającego charakter chuligański, wymagane jest złożenie wniosku przez pokrzywdzonego. Mając na względzie przyjętą w k.p.k. zasadę, że wniosek pokrzywdzonego warunkuje w ogóle wszczęcie postępowania karnego, a tym samym prowadzenie go w określonym trybie, należy uznać, że brak wniosku o ściganie wyłącza prowadzenie postępowania w trybie przyspieszonym (zachodzi ujemna przesłanka określona w art pkt 10 k.p.k.) Ujęcie sprawcy na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem 9 Wyrok SN z dnia 9 maja 1974 r. III KR 388/73, OSNKW 1974, nr 7 8, poz Wyrok SN z dnia 7 maja 1974 r. Rw 236/74, OSNKW 1974, nr 9, poz A. K a f t a l, Niektóre zagadnienia ścigania na wniosek w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Probl. Praw. 1972, nr 2, s. 28. Nie można podzielić poglądu A. K o r d i k a, że na zasadzie interpretacji a maiori ad minus złożenie wniosku nie jest konieczne, skoro nawet przestępstwa prywatnoskargowe, popełnione jako chuligańskie sądzone w trybie przyspieszonym, stają się przestępstwami ściganymi w trybie publicznoskargowym (A. K e g e l, A. Kordik, M. Lipczyń ska, op. cit., s. 219). i Prawo 3,

9 W. Grzeszczyk Ustawa prawidłowo formułuje przesłanki postępowania przyspieszonego, wyodrębniając ujęcie, a ponadto zatrzymanie oraz w ciągu 48 godzin doprowadzenie i przekazanie sprawcy do dyspozycji sądu. Konstrukcja prawna ujęcia na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem w art. 517b 1 k.p.k. jest taka sama, jak w art. 325c pkt 1 k.p.k. Ujęcie w rozumieniu powyższych przepisów oznacza schwytanie sprawcy; tym określeniem posługiwała się ustawa z dnia 22 maja 1958 r. o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za chuligaństwo. Ujęcie należy więc traktować jako faktyczne schwytanie 12. Jeżeli ujęcia dokonuje obywatel mają wówczas zastosowanie wymagania przewidziane w art. 243 k.p.k. Ujęcie to może polegać także np. na zamknięciu sprawcy w pomieszczeniu, do którego się włamał, i wezwaniu Policji. Po przekazaniu osoby ujętej w ręce Policji, może ono przekształcić się w zatrzymanie. Jeżeli natomiast ujęcia dokonuje Policja, wówczas może ona, po wylegitymowaniu osoby ujętej i ustaleniu jej tożsamości, zwolnić ją albo zatrzymać w trybie określonym w k.p.k. lub w przepisach innych ustaw. Ujęcie na gorącym uczynku występuje wtedy, gdy sprawca zostaje schwytany w czasie (momencie) popełniania (dokonania lub usiłowania albo przygotowania, jeżeli jest karalne) przestępstwa lub po jego popełnieniu, ale kiedy pozostaje jeszcze na jego miejscu 13. Ujęcie bezpośrednio potem to ujęcie sprawcy bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, co najczęściej zdarza się w wyniku pościgu. Pościg musi być indywidualny i bezpośredni, a więc mający na celu zatrzymanie konkretnej osoby. Bezpośredni jest pościg rozpoczęty zaraz po popełnieniu przestępstwa, chociaż nie jest wymagana jakakolwiek łączność z przestępcą, np. wzrokowa. Określenie bezpośrednio wskazuje, że między przestępstwem a pościgiem musi zachodzić nieprzerwana ciągłość czasu i miejsca 14. Taki charakter ma pościg podjęty za uciekającym sprawcą, jak i natychmiast po zauważeniu np. świeżych śladów na miejscu zdarzenia. Nie jest on ograniczony czasowo; w wyjątkowych wypadkach może trwać nawet kilka dni, pod warunkiem że jest ciągły (nieprzerwany) oraz został rozpoczę- 12 Nie dość precyzyjny jest pogląd wyrażony w opiniach: K r u s z y ń skiego, A. Tarachy i W. W r ó b l a, na temat rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 485), sporządzonych na zlecenie Biura Analiz Sejmowych, że termin ujęcie na gruncie k.p.k. oznacza sytuację, gdy sprawca przestępstwa zostaje ujęty przez osoby postronne i oddany w ręce Policji, która jest uprawniona do zatrzymania tej osoby. Ponieważ tryb przyspieszony dotyczyć będzie sytuacji, gdy zatrzymania na gorącym uczynku najczęściej dokonywać będzie Policja, pojęcie ujęty w art. 517b 1 projektu należy zdaniem ww. autorów zastąpić pojęciem zatrzymany lub określeniem zatrzymany lub ujęty. 13 R. K m i e c i k, E. S k r ę t o w i c z, Proces karny. Część ogólna, Kraków Lublin 1999, s L. P e i p e r, Komentarz do kodeksu postępowania karnego i przepisów wprowadzających tenże kodeks, Kraków 1933, s i Prawo 3, 2007

10 Przesłanki postępowania przyspieszonego... ty zaraz po popełnieniu przestępstwa (np. mieszkańcy ścigają sprawców ukrywających się w okolicznych lasach) 15. Rozpoznanie sprawcy po pewnym czasie, gdy zbiegł on z miejsca przestępstwa, nie stanowi podstawy do ujęcia go przez obywatela; w takiej sytuacji może on jedynie powiadomić policjanta, który ewentualnie dokona zatrzymania tej osoby 16. Czasu przetrzymania osoby ujętej przez obywatela do chwili przekazania jej w ręce Policji nie zalicza się do okresu zatrzymania, jeżeli zostało zastosowane; czas zatrzymania należy liczyć od momentu przejęcia sprawcy prze Policję. W razie natomiast ujęcia sprawcy przez Policję i zatrzymania go, czas zatrzymania liczy się od momentu schwytania go. Okoliczności ujęcia sprawcy są jednocześnie okolicznościami dowodowymi, wskazującymi na fakt popełnienia przestępstwa przez osobę schwytaną na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem. Przesłanka ta najdobitniej podkreśla istotę postępowania przyspieszonego. 4. Zatrzymanie oraz w ciągu 48 godzin doprowadzenie i przekazanie sprawcy do dyspozycji sądu Dalszą przesłanką szczególną postępowania przyspieszonego jest zatrzymanie oraz w ciągu 48 godzin doprowadzenie i przekazanie sprawcy do dyspozycji sądu. Nowela do k.p.k. z dnia 16 listopada 2006 r. nie wprowadziła żadnych odstępstw od uregulowań przewidzianych w rozdziale 27 ( Zatrzymanie ). Należy jednak zaakcentować, że warunki określone w art. 517b 1 k.p.k. stanowią dodatkową, w stosunku do przewidzianych, podstawę zatrzymania procesowego. W trybie przyspieszonym również wielkie znaczenie spełnia warunek określony w art k.p.k. w postaci istnienia uzasadnionego przypuszczenia, że osoba podejrzana popełniła przestępstwo. Przypuszczenie to nie może być dowolne, ale musi być uzasadnione konkretnymi okolicznościami. Wprawdzie zatrzymanie to poprzedzone będzie ujęciem sprawcy na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem, a więc w okolicznościach mających istotne znaczenie dowodowe, to nie można wykluczyć pomyłki na miejscu zdarzenia lub w pościgu i w jej następstwie ujęcia innej osoby niż rzeczywistego sprawcy. Zatrzymanemu sprawcy służą wszelkie uprawnienia przewidziane w rozdziale 27 k.p.k. Istotną kwestią jest obliczanie okresu zatrzymania w postępowaniu przyspieszonym. Okres ten biegnie od chwili ujęcia sprawcy (faktycznego schwy- 15 Projekt ustawy postępowania karnego, Warszawa Lwów , s T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s i Prawo 3,

11 W. Grzeszczyk tania go) przez Policję bądź od chwili przekazania w ręce Policji przez obywatela ujętego sprawcy. Podkreślenie tego momentu jest konieczne z uwagi na wypowiadane wcześniej poglądy, iż nie można kierować do rozpoznania w trybie przyspieszonym sprawy po upływie 48 godzin od chwili czynu 17. W ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania sprawca powinien być doprowadzony przez Policję i przekazany do dyspozycji sądu (art. 517b 1 k.p.k.). Zgodnie z art. 517b 9 k.p.k. zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a także jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym. 5. Brak możliwości niezwłocznego rozpoznania sprawy Przesłankę tę wyznaczają przepisy: art. 517b 10 k.p.k., zgodnie z którym sąd przystępuje niezwłocznie do rozpoznania sprawy; stosowanie w trybie przyspieszonym art k.p.k. oznacza, że zasadą powinno być rozstrzygnięcie sprawy w ciągu doby, art. 517c 1 k.p.k., według którego postępowanie przyspieszone prowadzi się również w razie jednorazowej przerwy w rozprawie trwającej nie dłużej niż 14 dni. Ewentualne występowanie tej przesłanki należy uwzględniać już w fazie poprzedzającej skierowanie do sądu wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym. 6. Stwierdzona przez sąd potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego Konstrukcja trybu przyspieszonego zakłada znaczną redukcję formalizmu procesowego, zwłaszcza w stadium przygotowawczym. Wyrazem tego jest możliwość rezygnacji z przeprowadzenia dochodzenia lub przeprowadzenia go w ograniczonym zakresie. Jest to uzasadnione przede wszystkim tym, że jedną z przesłanek tego postępowania jest ujęcie sprawcy na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem. Ułatwia to postępowanie dowodowe, zwłaszcza że trybowi przyspieszonemu podlegają na ogół sprawy nieskomplikowane pod względem faktycznym i prawnym. Jednakże od powyższego założenia w praktyce mogą okazać się niezbędne odstępstwa, wskazujące na potrzebę poszerzenia materiału dowodowego. Sytuacji tej dotyczy przepis art. 517c 3 k.p.k., zgodnie z którym, jeżeli na podstawie okoliczności ujawnionych po rozpoczęciu przewodu sądowego sąd stwierdzi potrzebę uzupełnienia postępowania dowodowego, 17 A. K o r d i k, (w:) A. K e g e l, A. K o r d i k, M. L i p c z y ń ska, op. cit., s i Prawo 3, 2007

12 Przesłanki postępowania przyspieszonego... zaś dokonanie niezbędnych czynności w postępowaniu sądowym powodowałoby znaczne trudności, przekazuje sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych, zawiadamiając o tym pokrzywdzonego; przed przekazaniem sprawy sąd rozstrzyga w przedmiocie środka zapobiegawczego. Przepis ten, chociaż formalnie adresowany jest do sądu, powinien być brany pod uwagę już w stadium przygotowawczym. Należy przyjąć, że prokurator nie powinien zatwierdzać i kierować do sądu wniosku o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym, jeżeli dostrzega potrzebę przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. 7. Przewidywana przez sąd możliwość wymierzenia kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności W postępowaniu przyspieszonym można wymierzyć karę do 2 lat pozbawienia wolności. Kary wolnościowe natomiast grzywny i ograniczenia wolności sąd może wymierzać w granicach ustawowych. Zgodnie zatem z treścią art. 517d k.p.k., jeżeli na podstawie okoliczności ujawnionych po rozpoczęciu przewodu sądowego sąd przewiduje możliwość wymierzenia kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności, rozstrzyga w przedmiocie środka zapobiegawczego i przekazuje sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych. Przepis ten, odczytując go zbyt dosłownie, można rozumieć w ten sposób, że zabrania wymierzenia w trybie przyspieszonym kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności. Zachowując konsekwencję w interpretacji tego uregulowania, należy przyjąć, iż tym bardziej wynika z niego zakaz rozpoznawania w tym trybie spraw o występki, za które należałoby taką karę wymierzyć. Co więcej należy uznać, że zakres orzekania sądowego determinuje zachowanie się organów decydujących o skierowaniu do sądu wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym. Ten element powinien być brany pod uwagę przez prokuratora przed zatwierdzeniem powyższego wniosku, a wcześniej przez funkcjonariusza Policji sporządzającego wniosek (który kwestię tę powinien skonsultować z prokuratorem) 18. Postscriptum W numerze 4 Prokuratury i Prawa ukaże się część II opracowania poświęconego problematyce postępowania przyspieszonego pt. Przebieg postępowania przyspieszonego. 18 Zob. S. W a l t o ś, op. cit., s i Prawo 3,