PRACE INSTYTUTU ODLEWNICTWA TRANSACTIONS OF FOUNDRY RESEARCH INSTITUTE

Transkrypt

1 PRACE INSTYTUTU ODLEWNICTWA TRANSACTIONS OF FOUNDRY RESEARCH INSTITUTE Volume LIII Year 2013 Number 4 DOI: /iod Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich The application of bentonite in classical moulding sands Aleksander Palma, Irena Izdebska-Szanda, Michał Angrecki Instytut Odlenicta, Zakład Technologii, ul. Zakopiańska 73, Krakó Foundry Research Institute, Department of Technology, ul. Zakopiańska 73, Krakó aleksander.palma@iod.krako.pl Streszczenie Artykuł przedstaia yniki badań laboratoryjnych nad opracoaniem noej generacji bentonitu odleniczego, typu hybrydoego. Przeznaczony jest on jako spoio do syntetycznych mas formierskich i rdzenioych. W dotychczasoej praktyce bentonit odleniczy stanoi produkt przerobu jednego rodzaju gliny montmorylonitoej z jednego ybranego złoża o określonym pochodzeniu geologicznym. Bentonit hybrydoy nie jest materiałem jednorodnym, lecz stanoi mieszaninę najczęściej dóch lub ięcej materiałó pochodzących z kilku różnych pod zględem geologicznym złóż. Ta różnorodność materiałó, edług stępnych ocen, daje szansę na uzyskanie nie stosoanego praktyce odleniczej bentonitu hybrydoego, o yższych penych zakresach łaściościach fizykochemicznych i technologicznych. Z stępnych badań ynika także, że bentonity te mają szereg innych parametró przeyższających łaściości dotychczas produkoanych spoi do syntetycznych mas formierskich. W badaniach bentonitó hybrydoych, proadzonych na skalę laboratoryjną, stosoano, przy ykonyaniu partii bentonitó próbnych, gliny montmorylonitoe z kilku złóż słoackich oraz ił bentonitoy, pochodzenia krajoego. Badania były proadzone dóch etapach, a mianoicie pierszym etapie uzyskano bentonit hybrydoy na bazie tylko bentonitó słoackich, a drugim etapie z ybranego bentonitu słoackiego i polskiego iłu bentonitoego. W obu przypadkach yniki prac zakończyły się uzyskaniem bentonitó hybrydoych, które penymi łaściościami zaróno fizykochemicznymi, jak i określonymi cechami technologicznymi przeyższały bentonity yjścioe, które zostały zastosoane do ich otrzymania. Te parametry to yższa zaartość montmorylonitu, yższa ytrzymałość na ściskanie na ilgotno oraz strefie przeilżonej, a także ysoka trałość termiczna, porónyalna z najlepszymi materiałami. Słoa kluczoe: syntetyczne masy formierskie, spoia odlenicze, bentonit hybrydoy Abstract The article presents results of laboratory tests to develop a ne generation of foundry hybrid bentonite. Hybrid bentonite is intended for use as binder for synthetic moulding sands and sandmixes. In the previous practice foundry bentonite as a product of processing of one type of montmorillonite clay coming from one selected deposit ith a determined geological origin. Hybrid bentonite is not a homogenous material but a mixture of, most often, to or more materials, hich come from several geologically different deposits. This material variety, according to preliminary assessments, gives a chance to obtain hybrid bentonite, hich is not used in foundry practice, hich has better, in certain scopes, physicochemical and technological properties. From preliminary tests it also results that these bentonites have a number of different parameters hich are higher than the properties of previously produced binders for synthetic moulding sands. For tests of hybrid bentonites, hich ere conducted on a laboratory scale, hile preparing batches of test bentonites both montmorillonite clays from several Slovakian deposits and bentonite loam of Polish origin ere used. The tests ere carried out in to stages, that is, during the first stage hybrid bentonite as obtained on the basis of to bentonites only from Slovakia, and during the second stage on the basis of selected Slovakian bentonite and Polish bentonite loam. In both cases the investigation resulted in achieving hybrid bentonites, hich had higher not only physicochemical but also particular technological properties than initial bentonites hich ere used for the production of hybrid bentonites. These parameters include higher content of montmorillonite, higher et compressive strength and compressive strength in the over-moisture zone, as ell as high thermal durability comparable ith the best materials. Key ords: synthetic moulding sands, foundry binders, hybrid bentonite 17

2 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich Wstęp Masy syntetyczne mają najiększy udział procentoy ykonyaniu form dla odleó, ze zględu na trałość i nieograniczoną żyotność masy oraz małą szkodliość dla otoczenia, a także do tej pory ze zględu na dostępność i stosunkoo niską cenę [1 3]. Te ostatnie uarunkoania pogorszyły się ze zględu na yczerpanie się krajoych zasobó surocoych, a także na zrost cen nie tylko bentonitó, ale i kosztó ich transportu. Masy bentonitoe mają też pene ady, jak mała płynność i podatność oraz ograniczenia zakresie ielkości odleó ze zględu na parametry ytrzymałościoe. Dlatego masy te zastępoane są masami formierskimi z innymi spoiami nieorganicznymi bądź organicznymi. Jednak masy klasyczne pradopodobnie jeszcze długo będą stosoane i to znaczącym procencie, a zatem celoe jest proadzenie badań i prób ykonania ysokojakościoych bentonitó odleniczych [4, 5], tym bentonitó hybrydoych [6], które nadaałyby masie ysokie i ustabilizoane łaściości technologiczne. Innym ażnym aspektem podjęcia badań nad bentonitami hybrydoymi jest możliość stosoania przy ich produkcji nie tylko surocó o ysokiej zaartości montmorylonitu, ale i materiałó o niższych zaartościach montmorylonitu granicach 50 do 75 (iły bentonitoe), dzięki czemu uzyskuje się spoio o zadaalającym poziomie montmorylonitu, które nada masie optymalną ytrzymałość na ściskanie na ilgotno przedziale 0,070 do 0,080 (7,0 N/cm 2 do 8,0 N/cm 2 ) lub yższą. Badania ybranych aktyoanych surocó yjścioych ze złóż słoackich oraz krajoych, przeznaczonych do ykonania laboratoryjnych szarży bentonitó hybrydoych Do badań ybrane zostały da bentonity ze złóż słoackich, oznaczone symbolami B1 i B2 oraz udostępniony przez firmę Certech Sp. z o.o., krajoy bentonit (ił bentonitoy) szystkie aktyoane. Zostały one ysuszone, a następnie odpoiednio zmielone, a bentonit hybrydoy uzyskany przez jednoczesne mielenie ybranych dóch materiałó. Ocena bentonitó yjścioych i hybrydoego była ielokierunkoa, oparta zaróno na badaniach bezpośrednich, dotyczących cech fizykochemicznych, jak i badaniach pośrednich, obejmujących oznaczenie łaściości technologicznych mas formierskich. W pierszym etapie sporządzono na skalę laboratoryjną bentonit hybrydoy H1 z bentonitó yłącznie słoackich (B1 i B2), a drugim etapie uzyskaliśmy hybrydę H2 z bentonitu słoackiego B2 i polskiego iłu bentonitoego. Introduction Synthetic moulding sands have the highest percentage share in preparing moulds for casts, due to their durability and unlimited life of moulding sand hich has lo harmfulness for the environment, and until the present day because of their availability and relatively lo price [1 3]. The latter conditions deteriorated because of depletion of domestic deposits of this resource and an increase in prices of not only bentonites, but also their transportation costs. Bentonite moulding sands also have some disadvantages such as lo yield point, susceptibility and limitations ithin the scope of casts dimensions due to strength parameters. That is hy these moulding sands are being replaced by moulding sands ith different inorganic or organic binders. Hoever classical moulding sands ill be probably used for a long time and ith a considerable share in the overall use, hence its purpose to conduct tests and attempts to obtain high-quality foundry bentonites [4, 5], including hybrid bentonites [6], hich ould give the moulding sand high and stable technological properties. Another important aspect underlying tests of hybrid bentonites is that during their production it is possible to use resources not only ith high montmorillonite content, but also materials ith loer montmorillonite content ithin the range from 50 to 75 (bentonite loams), thanks to hich is achieved a binder ith a satisfactory content of montmorillonite, hich ill give the moulding sand optimal et compressive strength ithin the range from to (7.0 N/cm 2 to 8,0 N/cm 2 ) or higher. Tests of selected activated initial resources from Slovakian and domestic deposits designated for conducting laboratory samples of hybrid bentonites For the purposes of tests to bentonites from Slovakian deposits marked ith symbols B1 and B2 ere chosen, as ell as domestic bentonite (bentonite loam) provided by Certech Sp. z o.o. all of the materials ere activated. Bentonites ere dried, and next properly ground, and hybrid bentonite as obtained by simultaneous grinding of the selected to materials. The assessment of initial and hybrid bentonites as multi-directional based on both direct tests, hich regarded physicochemical properties, and an indirect test, hich included determining technological properties of moulding sands. During the first stage hybrid bentonite H1 as manufactured on a laboratory scale exclusively from Slovakian bentonites (B1 and B2), and during the second stage hybrid bentonite H2 as obtained from Slovakian bentonite B2 and Polish bentonite loam. 18 Prace IOd 4/2013

3 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: The application of bentonite in classical moulding sands W trakcie badań oznaczano zaartość ody, skaźnik ph, zaartość montmorylonitu, ykonyano analizę granulometryczną bentonitó trakcie mielenia. Badania pośrednie obejmoały pomiary ilgoci mas formierskich (W), łaściości ytrzymałościoych na ilgotno (na ściskanie ( ), rozciąganie ( ), rozciąganie strefie przeilżonej (P ), przepuszczalności (P ), płynności (L D ), zagęszczalności (Z), osypliości (S ). Wytrzymałość na rozciąganie strefie przeilżonej znaczący sposób płya na odporność masy do generoania poierzchnioych ad odleniczych [11, 12]. We szystkich badaniach stosoany był piasek karcoy średni, płukany i klasyfikoany z Kopalni Grudzeń-Las oznaczony g normy PN-H :1985P gatunku 1K 0,20/0,16/0,315 o jednorodności J = 89 i średniej ielkości ziarna 0,23 mm. Wszystkie masy sporządzane były mieszarce laboratoryjnej typ LM1 z udziałem 93 piasku karcoego i 7 bentonitu przeliczonego na suchą substancję, przy stosunku odno-glinoym od 0,3 do 0,5, o ilgotności mas 2,5; 3,0 i 3,5. Właściości ytrzymałościoe oznaczano za pomocą uniersalnych aparató ytrzymałościoych LRuE-2 oraz LRu-1 z przystaką do badania ytrzymałości na rozciąganie na ilgotno typ LRu, ytrzymałość na rozciąganie strefie przeilżonej aparatem typu LRP, zagęszczalność za pomocą praski. Proces aktyacji bentonitó B1 i B2 przeproadzono osobno na poszczególnych próbkach firmie PTH Certech Sp. z o.o. przy użyciu 4 ęglanu sodoego. Porcje bentonitu były stępnie przygotoyane, a następnie na odpoiednich poletkach proadzono ich aktyację, która trała 5 8 dni. Następnie pobrano próbki bentonitó i po natryfikacji i stępnym rozdrobnieniu laboratoryjnie zostały przygotoane do dalszych prób. Dokonano pomiaró zaartości ody, a następnie poddano je suszeniu i mieleniu. Przebieg prób i yniki badań przedstaiono poniżej. Bentonit B1 aktyoany Średnia ilgotność bentonitu B1 przed suszeniem i mieleniem ynosiła 12,35. Materiał był stępnie rozdrobniony i tę próbną partię podzielono na die części, pierszą z przeznaczeniem do ykonania bentonitu do zbadania yjścioych łaściości technologicznych masy (tabela 1), a drugą do ykonania partii bentonitu hybrydoego. Po suszeniu przez 12 godzin materiał zaierał 1,91 ody i nadaał się już do mielenia. Wtedy poddano go mieleniu, a po każdym etapie spradzano stopień rozdrobnienia. Mielenie odbyało się staloym młynku, półgodzinnych cyklach, a po każdym ykonyano analizę sitoą na sitach o prześicie 0,056 mm i 016 mm. The folloing properties ere determined during the test: the content of ater, ph value, and the content of montmorillonite. Granulometry analysis of bentonites as made during grinding. Indirect tests included the measurement of moisture of moulding sands (W), et strength properties (compressive strength ( ), tensile strength ( ), tensile strength in the overmoisture zone (P ), permeability (P ), floability (L D ), compactability (Z), friability (S ). Tensile strength in the over-moisture zone has a significant impact on generating surface casting defects [11, 12]. In all tests quartz sand as used as medium. It constituted ashed and graded sand, from the sand quarry Grudzeń-Las, hich is marked according to the standard PN-H-11001:1985P as grade 1K 0.20/0.16/0.315 ith homogeneity J = 89 and average grain size 0.23 mm. All moulding sands ere made in a laboratory mixer type LM1 ith 93 of quartz sand participation and 7 of bentonite participation, hich ere calculated into dry substance, ith the ater-clay ratio from 0.3 to 0.5, and ith moisture of moulding sands 2.5; 3.0 and 3.5. Strength properties ere determined ith the use of universal testing machines LRuE-2 and LRu-1 ith an attachment type LRu to test et tensile strength. Tensile strength in the over-moisture zone as tested ith a device type LRP, and compactability as determined ith the use of a press. The process of activating bentonites B1and B2 as carried out for particular samples in PTH Certech Sp. z o.o. ith the use of 4 sodium carbonate. Batches of bentonite ere initially prepared, and then activated for 5 8 days. Next, samples of bentonites ere taken and after nitrification and initial refining prepared in a laboratory for further tests. Measurements of ater content ere made, after hich bentonites ere dried and ground. The course of tests and results are presented belo. Activated bentonite B1 The average moisture of bentonite B1 before drying and grinding as The material as initially refined and this test batch as divided into to parts, the first to make bentonite to test initial technological properties of moulding sand (Table 1), and the second to make a batch of hybrid bentonite. After drying for 12 hours the ater content in the material as 1.91 and as appropriate for grinding. Then the material as ground, and after each stage the degree of fineness as checked. Grinding as made in a steel mill, in 30-minute cycles, after each cycle a screen analysis as made on mashes ith opening sizes mm and 0.16 mm. Transactions of FRI 4/

4 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich Dla bentonitu B1 cykl mielenia yniósł 50 minut i po tym czasie uzyskano zadaalający stopień rozdrobnienia. Pierszy cykl mielenia Czas mielenia 20 min Analiza sitoa: sito o prześicie oczka 0,056 mm, pozostałość na sicie 44,3 Drugi cykl mielenia Czas mielenia 30 min Analiza sitoa: sito o prześicie oczka 0,16 mm, pozostałość na sicie 1,1 sito o prześicie oczka 0,056 mm, pozostałość na sicie 12,0 ph 9,5 Zaartość montmorylonitu 96. Wyniki badań łaściości technologicznych bentonitu yjścioego B1 i masy z tym bentonitem przedstaiono tabelach 1 i 2. For bentonite B1 the grinding cycle as 50 minutes after hich time a satisfactory degree of fineness as achieved. First grinding cycle Grinding time 20 min Screen analysis: mash ith opening size mm, screenings 44.3 Second grinding cycle Grinding time 30 min Screen analysis: mash ith opening size 0.16 mm, screenings 1.1 mash ith opening size mm, screenings 12.0 ph 9.5 Montmorillonite content 96. Test results of technological properties of initial bentonite B1 and moulding sand ith this bentonite are presented in Tables 1 and 2. Stosunek odno- -glinoy Water-clay ratio Tabela 1. Właściości technologiczne bentonitu yjścioego B1 temperaturze otoczenia Table 1. Technological parameters of initial bentonite B1 at ambient temperature W m Parametry technologiczne masy / Technological parameters of moulding sand P j.p. S Z L D p N/cm 2 / 0,49 3,43 0,081 0, , ,7 0,215 4,91 Tabela 2. Właściości technologiczne masy z bentonitem B1 temperaturze otoczenia i temperaturze podyższonej Table 2. Technological parameters of initial bentonite B1 at ambient temperature and higher temperature Temperatura nagrzeania / Heating temperature C W m Parametry technologiczne masy / Technological parameters of moulding sand P j.p. S Z L D p N/cm 2 / 22 3,43 0,081 0, , ,7 0,215 4, ,50 0,078 0, , ,0 0,195 5, ,48 0,078 0, , ,3 0,185 5, ,58 0,076 0, , ,3 0,134 6, ,55 0,074 0, , ,7 0,107 7, ,50 0,067 0, , , , ,53 0,058 0, , ,0 0,078 7, ,58 0,048 0, , ,1 0,065 10,00 Bentonit B2 aktyoany Średnia ilgotność bentonitu B2 przed suszeniem i mieleniem ynosiła 9,10. Materiał był stępnie rozdrobniony i podobnie jak przypadku bentonitu B1 podzielono materiał na die części, gdzie druga część przeznaczona była do ykonania laboratoryjnej Activated bentonite B2 The average moisture of bentonite B2 before drying and grinding as The material as initially refined and similarly to bentonite B1 divided into to parts, here the second part as designated for making a laboratory sample of hybrid bentonite. 20 Prace IOd 4/2013

5 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: The application of bentonite in classical moulding sands próbki bentonitu hybrydoego. Po suszeniu przez 12 godzin materiał miał jeszcze 2,11 ody i nadaał się do mielenia. Wtedy poddano go mieleniu, a po każdym etapie spradzano stopień rozdrobnienia. Mielenie odbyało się staloym młynku, półgodzinnych cyklach, a po każdym ykonyano analizę sitoą na sitach o prześicie oczek 0,056 mm i 0,16 mm. Dla tego bentonitu cykl mielenia yniósł 40 minut i po tym czasie uzyskano zadaalający stopień rozdrobnienia. Analiza sitoa: sito o prześicie oczka 0,16 mm, pozostałość na sicie 1,6 sito o prześicie oczka 0,056 mm, pozostałość na sicie 17,1 ph 9,5 Zaartość montmorylonitu 80. Wyniki badań łaściości technologicznych bentonitu yjścioego B2 i masy z tym bentonitem przedstaiono tabelach 3 i 4. After drying for 12 hours the ater content in the material as 2.11 and as appropriate for grinding. Then it as ground, and after each stage the degree of fineness as checked. Grinding as made in a steel grinder, in 30-minute cycles, after each cycle a screen analysis as made on mashes ith opening sizes mm and 0.16 mm. For this bentonite the grinding cycle as 40 minutes after hich time a satisfactory degree of fineness as achieved. Screen analysis: mash ith opening size 0.16 mm, screenings 1.6 mash ith opening size mm, screenings 17.1 ph 9.5 Montmorillonite content 80. Test results of technological properties of initial bentonite B2 and moulding sand ith this bentonite are presented in Tables 3 and 4. Stosunek odno- -glinoy Water-clay ratio Tabela 3. Właściości technologiczne bentonitu yjścioego B2 temperaturze otoczenia Table 3. Technological properties of initial bentonite B2 at ambient temperature W m Parametry technologiczne masy / Technological parameters of moulding sand P j.p. S Z L D p N/cm 2 / 0,49 3,43 0,080 0, , ,4 0,127 6,20 Tabela 4. Właściości technologiczne masy z bentonitem B2 temperaturze otoczenia i temperaturze podyższonej Table 4. Technological properties of moulding sand ith bentonite B2 at ambient temperature and higher temperature Temperatura nagrzeania / Heating temperature C W m Parametry technologiczne masy / Technological parameters of moulding sand P j.p. S Z L D p N/cm 2 / 22 3,43 0,080 0, , ,4 0,127 6, ,47 0,088 0, , ,2 0,134 6, ,51 0,073 0, , ,3 0,117 6, ,48 0,072 0, , ,4 0,105 6, ,55 0,065 0, , ,2 0,089 6, ,55 0,063 0, , ,8 0,080 7, ,60 0,054 0, , ,6 0,076 8, ,57 0,044 0, , ,3 0,067 10,23 Krajoy ił bentonitoy aktyoany Podobnie przygotoaną laboratoryjną próbkę krajoego iłu bentonitoego cześniej aktyoanego, podzielono na die części z przeznaczeniem na stępne badania laboratoryjne łaściości technologicznych mas z jego udziałem (tab. 5) oraz dla yko- Activated domestic bentonite loam A similarly prepared laboratory sample of domestic bentonite loam, hich as previously activated, as divided into to parts hich ere designated for preliminary laboratory testing of technological properties of moulding sands ith bentonite loam Transactions of FRI 4/

6 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich nania bentonitu hybrydoego. Piersza część badań została rozszerzona na badania trałości termicznej przy zróżnicoanych stosunkach odno-glinoych zakresach od około 0,3 do około 0,5. Wilgotność suroca przed suszeniem 5,24 po suszeniu 1,41 Pierszy cykl mielenia Czas mielenia 30 min Analiza sitoa: sito o prześicie oczka 0,056 mm 4,59 g materiał niezmielony 54,1 Domielanie 45 min Analiza sitoa: sito o prześicie oczka 0,20 mm, pozostałość na sicie 1,7 sito o prześicie oczka 0,056 mm, pozostałość na sicie 17,7 ph 9,4 Zaartość montmorylonitu 68. participation (Table 5) and for making hybrid bentonite. The first part of the investigation as extended ith thermal stability tests ith different ater-clay ratios ithin ranges from approx. 0.3 to approx Resource moisture before drying 5.24 after drying 1.41 First grinding cycle Grinding time 30 min Screen analysis: mash ith the opening size mm 4.59 g unground material 54.1 Refining 45 min Screen analysis: mash ith the opening 0.20 mm, screenings 1.7 mash ith the opening mm, mash ith the opening 17.7 ph 9.4 Montmorillonite content 68. Tabela 5. Właściości technologiczne masy z polskim iłem bentonitoym temperaturze otoczenia i temperaturze podyższonej Table 5. Technological properties of moulding sand ith Polish bentonite loam at ambient temperature and higher temperature Temperatura prażenia, C / Heating temperature, C Stosunek odno- -glinoy / Water- -clay ratio W m P j.p. S Z L D p N/cm 2 / 0,36 2,53 0,070 0, , ,4 0,345 8,13 0,45 3,14 0,056 0, , ,8 0,381 6,83 0,49 3,43 0,059 0, , ,0 0,274 6,21 0,36 2,51 0,068 0, , ,6 0,350 5,71 0,43 3,04 0,053 0, , ,8 0,374 6,16 0,48 3,34 0,055 0, , ,8 0,274 8,46 0,35 2,45 0,066 0, , ,8 0,354 5,59 0,43 3,04 0,059 0, , ,2 0,325 5,62 0,48 3,33 0,054 0, , ,4 0,275 6,21 0,37 2,58 0,064 0, , ,2 0,362 5,93 0,45 3,12 0,053 0, , ,8 0,370 6,79 0,49 3,44 0,053 0, , ,0 0,271 6,38 0,37 2,56 0,070 0, , ,4 0,281 7,78 0,44 3,08 0,056 0, , ,6 0,329 7,47 0,49 3,41 0,053 0, , ,8 0,252 6,46 0,37 2,57 0,067 0, , ,8 0,129 5,63 0,46 3,23 0,053 0, , ,0 0,166 7,36 0,52 3,65 0,048 0, , ,0 0,166 8,72 0,36 2,54 0, ,8 0,042 nie ozn. nie ozn./ nie ozn./ / not 0,45 3,15 0,035 not 258 not 35 84,4 0,064 indicated indicated indicated 0,52 3,67 0, ,0 0,051 0,36 2,53 0,0 0,0 225 nie ozn./ 25 84,8 0,0 0,0 0,43 3,07 0,0 0,0 310 not 40 84,4 0,059 0,0 0,50 3,54 0,030 0,0 300 indicated 42 82,8 0,061 0,0 22 Prace IOd 4/2013

7 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: The application of bentonite in classical moulding sands Próby i badania ykonania laboratoryjnych próbek bentonitó hybrydoych Dotychczas, ykorzystując najażniejsze i charakterystyczne cechy bentonitó, jakimi są zdolność do ymiany jonoej, podatność na dyspergoanie odą, zdolność do pęcznienia, produkoano bentonity odlenicze pochodzące z jednego złoża [7 10]. Od niedana rozpoczęto także próby produkcji bentonitó z różnych złóż, o odmiennych cechach i różnym pochodzeniu geologicznym, przez łączenie ich procesie jednoczesnego mielenia. W pierszych próbach zastosoano do badań laboratoryjnych da bentonity słoackie o ysokiej zaartości montmorylonitu i ilgotności yjścioej przed mieleniem 9,1 oraz 12,35, które zostały poddane suszeniu do ilgotności około 2 i poddane jednoczesnemu mieleniu. Poniżej podano parametry materiałó yjścioych, czas suszenia oraz przebieg mielenia i analizę sitoą, a także łaściości technologiczne yjścioe temperaturze otoczenia i badania trałości termicznej mas formierskich sporządzonych z bentonitem hybrydoym, przy stosunku odno-glinoym ynoszącym około 0,5 (tab. 6, rys. 1 3). Trials and tests of laboratory samples of hybrid bentonite So far, using the most important and characteristic properties of bentonites, hich are the ion exchange ability, susceptibility to dispergation in ater, ability to sell, foundry bentonites have been produced from resource coming from one deposit [7 10]. Since recently attempts to produce bentonites from different deposits ith different properties and geological origin have been made by combining them in a process of simultaneous grinding. During the first attempts to Slovakian bentonites ere used ith high content of montmorillonite and initial moisture before grinding 9.1 and 12.35, hich ere dried to achieve moisture around 2 and simultaneously ground. In the folloing sections are given parameters of initial materials, drying time, the course of grinding and screen analysis, as ell as initial technological properties at ambient temperature and tests of thermal stability of moulding sands made from hybrid bentonite, ith the ater-clay ratio approx. 0.5 (Table 6, Figs. 1 3). Tabela 6. Właściości technologiczne masy z bentonitem hybrydoym H1 temperaturze otoczenia i temperaturze podyższonej Table 6. Technological parameters of moulding sand ith hybrid bentonite H1 at ambient temperature and higher temperature Temperatura nagrzeania / Heating temperature C W m Parametry technologiczne masy / Technological parameters of moulding sand P j.p. S Z L D p N/cm 2 / 22 3,43 0,085 0, , ,3 0,417 6, ,50 0,094 0, , ,1 0,421 5, ,52 0,078 0, , ,8 0,400 5, ,48 0,074 0, , ,0 0,375 5, ,41 0,080 0, , ,4 0,318 5, ,47 0,076 0, , ,1 0,267 5, ,40 0,079 0, , ,6 0,204 7, ,50 0,049 0, , ,2 0,086 11,39 Transactions of FRI 4/

8 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich 0,1 0,09 0,08, 0,07 0,06 0,05 B1 B2 H1 0,04 0,03 ½ Rys. 1. Określenie trałości termicznej (ytrzymałości połókoej) bentonitó yjścioych B1 i B2 i bentonitu hybrydoego H1 Fig. 1. Determinig thermal stability of initial bentonites B1 and B2, and hybrid bentonite H1 0,018 0,016 0,014 0,012, 0,01 0,008 0,006 0,004 0,002 B1 B2 H1 0 Rys. 2. Wytrzymałość na rozciąganie stanie ilgotnym bentonitó yjścioych B1 i B2 i bentonitu hybrydoego H1 Fig. 2. Wet tensile strength of initial bentonites B1 and B2, and hybrid bentonite H1 0,450 0,400 0,350 0,300 p, N/cm 2 0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 B1 B2 H1 0,000 Rys. 3. Wytrzymałość na rozciąganie stefie przeilżonej bentonitó yjścioych B1 i B2 i bentonitu hybrydoego H1 Fig. 3. Tensile strength in the over-moisture zone of initial bentonites B1 and B2, and hybrid bentonite H1 24 Prace IOd 4/2013

9 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: The application of bentonite in classical moulding sands Wilgotność bentonitu przed suszeniem i mieleniem ynosiła odpoiednio W = 9,10, 12,35, a średnia 10,72. Materiał był stępnie rozdrobniony. Po suszeniu przez 12 godzin materiał miał zaartość 2,04 ody i tedy poddano go mieleniu. Dla tego bentonitu cykl mielenia yniósł 40 minut i po tym czasie uzyskano zadaalający stopień rozdrobnienia. Analiza sitoa: sito o prześicie oczka 0,16 mm, pozostałość na sicie 1,3 sito o prześicie oczka 0,056 mm, pozostałość na sicie 14,8 ph 9,5 Zaartość montmorylonitu 68. Bentonit hybrydoy, utorzony z dóch składoych bentonitó B1 i B2, pochodzących ze złóż słoackich, ma yższe łaściości stosunku do materiału yjścioego ytrzymałość masy formierskiej na ściskanie stanie ilgotnym ynosi aż 0,085 i jest yższa od uzyskianej dla bentonitó yjścioych (odpoiednio 0,081 i 0,080 ). Wytrzymałość na rozciąganie strefie przeilżonej, która znaczący sposób płya na odporność masy do generoania poierzchnioych ad odleniczych jest ysoka i ynosi 0,417 N/cm 2. przeyższa ona dukrotnie artości, jakie uzyskano z bentonitami yjścioymi (odpoiednio 0,215 N/cm 2 i 0,127 N/cm 2 ). Odporność bentonitu hybrydoego na działanie ysokiej temperatury podczas zaleania jest yższa od bentonitó yjścioych pełnym zakresie proadzonych badań, tj. do 700 C. W drugim etapie badań podjęto próbę łączenia bentonitu słoackiego i krajoego iłu bentonitoego o znacznie mniejszej zaartości montmorylonitu. Do produkcji zastosoano bentonit aktyoany B2 i polski ił bentonitoy. Czas mielenia 1,0 godzina Analiza sitoa: sito o prześicie oczka 0,20 mm, pozostałość na sicie 1,6 sito o prześicie oczka 0,056 mm, pozostałość na sicie 9,4. Mielenie surocó o ilgotności poniżej 5 przeproadzono staloym młynku kuloym. Parametry mielnika, tj. komory, której zachodzi mielenie za pomocą staloych kul to: średnica 310 mm i długość 520 mm. Prędkość obrotoa ynosiła 100 obr./min. Po przesianiu, zgodnie z normą odsie przeliczony na sicie 0,16 mm poinien stanoić max. 2 ynosił 1,6, a na sicie 0,056 mm poniżej 20,0 ynosił 9,4. Uzyskany bentonit hybrydoy, poddany został badaniom dotyczącym cech fizyko-chemicznych, jak i zakresie najażniejszych parametró technologicznych, jakim musi odpoiadać masa formierska do odleania na ilgotno (tab. 7, rys. 4 6). Bentonit hybrydoy yprodukoany z bentonitu słoackiego B2 i polskiego iłu bentonitoego, mimo znacznie zróżnicoanej ytrzymałości na ściskanie Bentonite moisture before drying and grinding as respectively W = 9.10, The average as The material as initially refined. After drying for 12 hours the material had ater content of 2.04 after hich it as ground. For this bentonite the grinding cycle as 40 minutes after hich time a satisfactory degree of fineness as achieved. Screen analysis: mash ith the opening size 0.16 mm, screenings 1.3 mash ith the opening size mm, screenings 14.8 ph 9.5 Montmorillonite content 68. Hybrid bentonite, obtained from to bentonites B1 and B2, hich come from Slovakian deposits, has higher properties hen compared to the initial material et compressive strength is hich is higher than the value achieved for initial bentonites (0.081 and 0.080, respectively). Tensile strength in the over-moisture zone, hich significantly influences the resistance of moulding sand to generate surface casting defects, is high and equals N/cm 2. It doubles the values hich ere achieved ith initial bentonites (0.215 N/cm 2 and N/cm 2, respectively). Heat resistance of hybrid bentonite, hile pouring melt, is higher than for initial bentonites in the full scope of tests, i.e. to 700 C. During the second stage of tests an attempt as made to combine Slovakian bentonite ith domestic bentonite loam ith considerably loer montmorillonite content. Activated bentonite B2 and Polish bentonite loam ere used for the purposes of production. Grinding time 1.0 hour Screen analysis: mash ith the opening size 0.20 mm, screenings 1.6 mash ith the opening size 0,056 mm, screenings 9.4. Grinding of resources at moisture belo 5 as made in a steel ball mill. The parameters of the grinding medium i.e. the chamber in hich grinding is conducted ith the use of steel balls are: diameter 310 mm and length 520 mm. Rotational speed as 100 rpm. After screening, according to the standard, mash fraction achieved ith the use of the opening size 0.16 mm should constitute max. 2 it as 1.6, and ith the use of the opening size mm belo 20.0 it as 9.4. The obtained hybrid bentonite as submitted to physicochemical tests and tests ithin the scope of the most important technological parameters hich must be met by moulding sand for casting in et moulds (Table 7, Figs. 4 6). Hybrid bentonite produced from Slovakian bentonite B2 and Polish bentonite loam, despite considerably differentiated compressive strength of Transactions of FRI 4/

10 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich mas z nimi sporządzonych, ynoszącej przy ilgotności mas 3,5 odpoiednio 0,080 i 0,059, pozolił uzyskać ytrzymałość produktu na poziomie 0,078. moulding sands ith its participation hich at moisture 3,5 equals and 0.059, alloed achieving strength of the product at the level of Tabela 7. Właściości technologiczne masy z bentonitem hybrydoym H2 temperaturze otoczenia i temperaturze podyższonej Table 7. Technological properties of moulding sand ith hybrid bentonite H2 at ambient temperature and higher temperature Temperatura prażenia, C / Heating temperature, C Stosunek odno- -glinoy / Water- -clay ratio W m P j.p. S Z L D p N/cm 2 / 0,35 2,44 0,083 0, , ,2 0,370 5,84 0,44 3,12 0,069 0, , ,0 0,432 5,52 0,49 3,40 0,078 0, , ,8 0,322 6,29 0,37 2,56 0,081 0, , ,8 0,413 5,91 0,44 3,07 0,072 0, , ,4 0,420 6,32 0,47 3,32 0,073 0, , ,0 0,386 8,02 0,36 2,52 0,081 0, , ,6 0,397 5,91 0,43 3,00 0,076 0, , ,0 0,342 5,80 0,48 3,34 0,068 0, , ,6 0,327 5,48 0,36 2,54 0,077 0, , ,6 0,393 6,16 0,44 3,08 0,065 0, , ,8 0,410 5,72 0,49 3,41 0,068 0, , ,8 0,361 5,61 0,37 2,56 0,079 0, , ,8 0,352 6,87 0,44 3,10 0,070 0, , ,0 0,384 6,67 0,48 3,36 0,069 0, , ,4 0,356 5,70 0,36 2,49 0,095 0, , ,6 0,218 6,69 0,44 3,06 0,073 0, , ,8 0,275 5,66 0,51 3,56 0,068 0, , ,4 0,263 5,57 nie ozn./ 0,38 2,63 0,060 0, not 24 83,6 0,082 20,0 indicated 0,45 3,15 0,058 0, , ,4 0,097 9,83 0,52 3,65 0,053 0, , ,6 0,107 9,81 0,37 2,63 0,0 0,0 235 nie ozn./ 21 86,8 0,0 0,0 0,45 3,15 0,030 0,0 320 not 44 86,4 0,065 0,0 0,51 3,58 0,030 0,0 310 indicated 47 84,8 0,068 0,0 Badania trałości termicznej (temperatura, przy której zmniejsza się o 50 stosunku do masy yjścioej przed ogrzeaniem), określanej trakcie nagrzeania, studzenia i kolejnego nailżania masy formierskiej zakresie ilgotności 2,5, 3,0, 3,5 ykazały, że masa z bentonitem hybrydoym charakteryzuje się yższą trałością termiczną. Uzyskany bentonit hybrydoy charakteryzuje się rónież ysokim poziomem odporności na postaanie ad odleniczych ( : ). Tests of thermal stability (temperature at hich decreases by 50 in relation to of the initial moulding sand before heating), hich as determined during heating, cooling and consecutive tempering of moulding sand ithin the moisture values 2.5, 3.0, 3.5 proved that moulding sand ith hybrid bentonite is characterised by higher thermal stability. The obtained hybrid bentonite is also characterised by a high level of resistance to generating casting defects ( : ). 26 Prace IOd 4/2013

11 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: The application of bentonite in classical moulding sands 0,1 0,09 0,08 0,07, 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 ½ B2 ił bent. H2 0,01 0 Rys. 4. Określenie trałości termicznej (ytrzymałości połókoej) materiałó yjścioych: bentonitu B2 i iłu bentonitoego oraz bentonitu hybrydoego H2 Fig. 4. Determinig thermal stability of initial materials: bentonite B2 and bentonite loam as ell as hybrid bentonite H2 0,016 0,014 0,012, 0,01 0,008 0,006 B2 ił bent. H2 0,004 0,002 0 Rys. 5. Wytrzymałość na rozciąganie stanie ilgotnym materiałó yjścioych: bentonitu B2 i iłu bentonitoego oraz bentonitu hybrydoego H2 Fig. 5. Wet tensile strength of initial materials: bentonite B2 and bentonite loam as ell as hybrid bentonite H2 0,450 0,400 0,350 0,300 p, N/cm 2 0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 B2 ił bent. H2 0,000 Rys. 6. Wytrzymałość na rozciąganie strefie przeilżonej materiałó yjścioych: bentonitu B2 i iłu bentonitoego oraz bentonitu hybrydoego H2 Fig. 6. Tensile strength in the over-moisture zone of initial materials: bentonite B2 and bentonite loam as ell as hybrid bentonite H2 Transactions of FRI 4/

12 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich Badania porónacze termicznej trałości próbnych szarży bentonitó hybrydoych i bentonitu obecnie stosoanego Bentonit hybrydoy sporządzony arunkach laboratoryjnych porónano z ogólnie dostępnym bentonitem Specjal produkcji ZGM Zębiec S.A., o podstaoych ymaganych parametrach: ph 9,5 ytrzymałość na ściskanie min. 0,075 osypliość stanie ilgotnym S max. 3,0 skaźnik pęcznienia 2 g bentonitu W p min. 17,0 zaartość ęglanó max. 5,0 montmorylonit min. 75 przemiał 80 ziaren poniżej 0,056 mm. Badania proadzono zgodnie z polską normą PN-85/H-11003, a ich yniki podano tabeli 8 oraz formie ykresó (rys. 7 10). Comparative research of thermal stability of hybrid bentonite samples and bentonite used at present Hybrid bentonite made under laboratory conditions as compared ith commonly available bentonite Specjal produced by ZGM Zębiec S.A., ith basic required parameters: ph 9.5 compressive strength min friability in the moist state S max. 3.0 sell index 2 g of bentonite W p min carbonates content max. 5.0 montmorillonite min. 75 milling 80 of grains belo mm. The tests ere carried out according to the Polish standard PN-85/H-11003, and its results are presented in Table 8 and in the form of diagrams (Figs. 7 10). 0,1 0,09 0,08, 0,07 0,06 0,05 0,04 H1 H2 specjal 0,03 ½ 0,02 Rys. 7. Określenie trałości termicznej (ytrzymałości połókoej) bentonitó hybrydoych i bentonitu Specjal Fig. 7. Indication of thermal stability of hybrid bentonites and bentonite Specjal, 0,018 0,016 0,014 0,012 0,01 0,008 0,006 0,004 0,002 0 H1 H2 specjal Rys. 8. Wytrzymałość na rozciąganie stanie ilgotnym bentonitó hybrydoych H1 i H2 i bentonitu Specjal Fig. 8. Wet tensile strenght of hybrid bentonites H1 and H2, and bentonite Specjal 28 Prace IOd 4/2013

13 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: The application of bentonite in classical moulding sands 0,600 0,500 p, N/cm 2 0,400 0,300 0,200 H1 H2 Specjal 0,100 0,000 Rys. 9. Wytrzymałość na rozciąganie strefie przeilżonej bentonitó hybrydoych H1 i H2 i bentonitu Specjal Fig. 9. Tensile strenght in the over-moisture zone of hybrid bentonites H1 and H2, and bentonite Specjal Badania te jako badania pośrednie, poprzez ocenę mas formierskich sporządzanych z bentonitó hybrydoego i innego poszechnie stosoanego odleniach, proadzono celu porónania łaściości technologicznych uzyskanych bentonitó hybrydoych z jednym z lepszych materiałó stosoanych obecnie szeregu odleniach. Badania proadzono porónyalnych arunkach i z zastosoaniem tej samej aparatury pomiaroej. Badania ykazały, że uzyskane bentonity hybrydoe zakresie łaściości technologicznych sporządzanych z nim mas formierskich, dorónują jakością stosoanym odleniach bentonitom odleniczym, a niektórych obszarach osiągają yższe parametry. Bentonity hybrydoe charakteryzują się ysokim poziomem odporności na postaanie ad odleniczych (rys. 10), ocenianym na podstaie parametru : (im niższy jest stosunek : zakresie od 5 do 12, tym masa odporniejsza jest na postaanie ad typu zaprószenie, strup, przypalenie) [8]. These tests as a form of indirect tests, hich assessed moulding sands from hybrid bentonite and other bentonite commonly used in foundries, ere made in order to compare technological properties obtained from hybrid bentonites ith one of better materials noadays used in a number of foundries. Tests ere conducted in comparable conditions and ith the use of the same measurement devices. The tests proved that the achieved hybrid bentonites ithin the range of technological properties of moulding sands made ith their participation have a matching quality to commonly used foundry bentonites, and in some areas they achieve higher parameters. Hybrid bentonites are characterised by a high level of resistance to generate surface casting defects (Fig. 10), assessed on the basis of : parameters (the loer the : ratio ithin the scope from 5 to 12, the more resistant moulding sand to generate defects such as sand holes, scabs, and burn-ons [8]. Stosunek /Rm H1 H2 Specjal Rodzaj bentonitu Rys. 10. Porónanie odporności na postaanie ad bentonitó hybrydoych i bentonitu Specjal Fig. 10. Comparison of resisatnce to generate defects of hybrid bentonites and bentonite Specjal Transactions of FRI 4/

14 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: Zastosoanie bentonitu hybrydoego do klasycznych mas formierskich Podsumoanie 1. Bentonit hybrydoy, utorzony z dóch składoych bentonitó pochodzących ze złóż słoackich, ma yższe łaściości stosunku do materiału yjścioego ytrzymałość masy formierskiej na ściskanie stanie ilgotnym jest yższa od uzyskianej dla bentonitó yjścioych. 2. Wytrzymałość na rozciąganie strefie przeilżonej, która znaczący sposób płya na odporność masy do generoania poierzchnioych ad odleniczych przeyższa dukrotnie artości, jakie uzyskano z bentonitami yjścioymi. 3. Stosunek ytrzymałości :, który inien ynosić 5 : 1 do 12 : 1 jest rónież korzystny i dla masy badanej temperaturze otoczenia ynosi dla hybrydy 6,58, co garantuje odpoiednią odporność na postaanie ad poierzchnioych, takich jak: strupy, żyłki i blizny. 4. Badania łaściości termicznych bentonitó, czyli odporności na działanie ysokiej temperatury podczas zaleania, ykazały także yższość bentonitu hybrydoego pełnym zakresie proadzonych badań, tj. do 700 C. 5. Bentonit hybrydoy yprodukoany z bentonitu słoackiego i polskiego iłu bentonitoego, mimo znacznie zróżnicoanej ytrzymałości na ściskanie mas z nimi sporządzonych, pozolił uzyskać ytrzymałość produktu na poziomie zbliżonym do poziomu bentonitó pierszego gatunku. 6. Do produkcji bentonitu hybrydoego można zastosoać bentonity o znacznie gorszych łaściościach fizykochemicznych (np. ił bentonitoy), a różniących się łaściościami technologicznymi między sobą naet o 25 i uzyskać materiał, który zgodnie z normą jest pierszej klasie. 7. Badanie trałości (temperatura, przy której zmniejsza się o 50 stosunku do masy yjścioej przed ogrzeaniem), bardzo ażnej cechy mas klasycznych, badanej trakcie nagrzeania, studzenia i kolejnego nailżania masy formierskiej zakresie ilgotności 2,5, 3,0, 3,5 ykazały, że masa z bentonitem hybrydoym charakteryzuje się yższą trałością termiczną. 8. Bentonit hybrydoy charakteryzuje się ysokim poziomem odporności na postaanie ad odleniczych, ocenianym na podstaie parametru :. 9. Utrata łaściości iążących, czyli oolityzacja, a ięc postanie otoczki nieaktynej gliny okół ziarn piasku bentonicie hybrydoym nastę- Summary 1. Hybrid bentonite, obtained from to bentonites, hich come from Slovakian deposits, has higher properties as compared to the initial material et compressive strength is higher than the value achieved for initial bentonites. 2. Tensile strength in the over-moisture zone, hich significantly influences the resistance of moulding sand to generate surface casting defects, doubles the values hich ere achieved ith initial bentonites. 3. Strength ratio : hich should be 5 : 1 to 12 : 1 is also favourable and for the moulding sand tested at ambient temperature for hybrid bentonite it equals 6.58, hich guarantees proper resistance to generating surface defects, such as: scabs, veining and scars. 4. Tests of thermal properties of bentonites hich are heat resistant to hybrid bentonite hile pouring melt also proved the dominance of hybrid bentonite in the full scope of tests, i.e. to 700 C. 5. Hybrid bentonite produced from Slovakian bentonite and Polish bentonite loam, despite considerably differentiated compressive strength of moulding sands ith its participation alloed achieving strength of the product at the level similar to first class bentonites. 6. For the production of hybrid bentonite, bentonites ith significantly orse physicochemical properties can be used (e.g. bentonite loam), hich differ ith respect to technological properties even by 25 and achieve material, hich according to the standard is first class. 7. Tests of thermal stability (temperature at hich decreases by 50 in relation to of the initial moulding sand before heating), a very important property of classical moulding sands, hich as determined during heating, cooling and consecutive tempering of moulding sand ithin the moisture values 2.5, 3.0, 3.5 proved that moulding sand ith hybrid bentonite is characterised by higher thermal stability. 8. Hybrid bentonite is also characterised by a high level of resistance to generating casting defects, hich as assessed on the basis of ( : ) parameter. 9. The loss of binding properties, hich is the origin of an inactive film of clay around sand grains in hybrid bentonite, takes place in the same ay as for the best bentonites e.g. Specjal, at a temperature higher than 600 C (thermal stability test). 30 Prace IOd 4/2013

15 A. Palma, I. Izdebska-Szanda, M. Angrecki: The application of bentonite in classical moulding sands puje, podobnie jak przypadku najlepszych bentonitó np. Specjal, temperaturze poyżej 600 C (badanie trałości termicznej masy). Podziękoania W artykule przedstaiono yniki badań proadzonych ramach projektó realizoanych przez Instytut Odlenicta ramach działalności statutoej latach 2010 i 2012: zlecenia 9015/00 i 2007/00. Autorzy dziękują firmie PTH Certech za udostępnienie materiałó yjścioych do badań. Acknoledgments The paper presents results of tests hich ere made ithin the frameork of projects executed by the Foundry Research Institute ithin the statutory activities in the years 2010 and 2012: orders 9015/00 and 2007/00. We ould like to thank PTH Certech for providing initial materials for tests. Literatura/References 1. Wyszomirski P., Leicka E. (2005). Bentonity jako uniersalny suroiec ielu dziedzin przemysłu. Gospodarka Surocami Mineralnymi, 3(21), Boleski A., Budkieicz M., Wyszomirski P. (1991). Suroce ceramiczne. Warszaa: Wydanicta Geologiczne. 3. Boleski A., Manecki A. (1993). Mineralogia szczegółoa. Warszaa: Wydanicto Polskiej Agencji Ekologicznej. 4. Pezarski F., Palma A., Izdebska-Szanda I. (2011). Innoacyjna technologia produkcji bentonitu odleniczego z ykorzystaniem yselekcjonoanych frakcji, postających przy ytarzaniu sorbentó. Motoryzacja i Energetyka Rolnicta MOTROL 2011, 13, Palma A., Izdebska-Szanda I. (2012). Wysokojakościoy bentonit odleniczy produkoany z suroca bentonitu suszonego i yselekcjonoanych frakcji postających przy produkcji sorbentó higienicznych. Prace Instytutu Odlenicta, 3(52), 63 75, DOI: /iod Brummer G. (1998). Eine neue Generation von Bentoniten Ergebnisse aus Labor, Technikum und Praxis. Giesserei, 12, Kościóko H., Wyricki R. (red.). (1996). Metodyka badań kopalin ilastych. Warszaa Wrocła: Państoy Instytut Geologiczny. 8. Leandoski J. L. (1997). Torzya na formy odlenicze. Krakó: Wydanicto Naukoe AKAPIT. 9. Saka W., Wachelko T. (1981). Materiały na formy i rdzenie odlenicze. Katoice: Wydanicto Śląsk. 10. Vasková I., Fecko D., Malik J., Futáš P. (2010). Physical and chemical clay binder characteristics from various locality and their influence on some technological properties of bentonite mouling mixtures. Archives of Foundry Engineering, 1 special issue (10), Izdebska-Szanda I., Pezarski F., Manioski Z. (2003). Badania ytrzymałości mas formierskich strefie przeilżonej z zastosoaniem aparatury noej generacji. Materiálové Inžinierstvo, 3(10). 12. Pezarski F., Izdebska-Szanda I., Manioski Z., Morek J. (2004). Kontrole der Formstoffestigkeit im Kondensationsasserbereich ist ein Faktor, der die Vermeidung der Oberflachenfehler der Gussstűcke ermoglicht. SAND TEAM Międzynarodoa Konferencja: Forstoffbedingte Gussfehler, Transactions of FRI 4/

16