Definicja i istota niepoczytalności

Transkrypt

1 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 106 Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie i wyjaśnienie zagadnienia niepoczytalności, której stwierdzenie bądź wykluczenie stanowi jedną z najważniejszych czynności w trakcie przypisywania odpowiedzialności karnej sprawcy czynu zabronionego. Poniższy tekst ukazuje definicję i istotę niepoczytalności, jej źródła, prawnokarne konsekwencje oraz krótkie zestawienie niepoczytalności z cywilistyczną instytucją ubezwłasnowolnienia, co jest odzwierciedleniem założenia artykułu, którym jest dokładniejsze omówienie i przybliżenie instytucji niepoczytalności w polskim prawie karnym. Definicja i istota niepoczytalności Dla pełniejszego zrozumienia zagadnienia oraz istoty niepoczytalności, warto na samym początku wyjaśnić pojęcie samej poczytalności, gdyż spośród czterech głównych właściwości, które wpływają na ocenę zdolności do zawinienia sprawcy czynu zabronionego, a co za tym idzie, zdolności do poniesienia przez niego odpowiedzialności karnej, poczytalność ma szczególne znaczenie. Wspomniane właściwości to: dorosłość sprawcy, prawidłowe wyobrażenie o stanie prawnym oraz faktycznym (brak wystąpienia błędu w ujęciu prawa karnego), brak uwarunkowań zewnętrznych, które znacznie ograniczyłyby lub wyłączyłyby zdolność do dokonywania swobodnego wyboru oraz poczytalność sprawcy 1. Ustawodawca, tworząc przepisy prawa karnego, zakłada, że sprawca czynu zabronionego jest poczytalny, co staje się również podstawą do ponoszenia przez niego w pełnym zakresie odpowiedzialności karnej (co do zasady) 2. Chcąc poznać definicję poczytalności, warto zwrócić uwagę na dosłowne rozumienie tego pojęcia trudno nie zauważyć, że sam wyraz poczytalność bezpośrednio kojarzy się ze znaczeniem określenia czytać, czyli z umiejętnością poznawania treści, zapisanej w jakikolwiek sposób, ale również z jej zrozumieniem i odpowiednim wykorzystaniem informacji, która z niej wynika. Biorąc pod uwagę te rozważania, można wywnioskować, że poczytalność to umiejętność odczytania (poznania) rzeczywistości w takiej formie, jakiej ona jest, przy jednoczesnej zdolności do adekwatnego do tej rzeczywistości zachowania się przez człowieka 3. Z kolei, w dzisiejszych, a nawet starszych słownikach języka polskiego (powstających nawet u schyłku XIX w.), pojęcie poczytalności ściśle łączy się z zagadnieniami z tematyki psychologii oraz psychiatrii, gdyż określa się ją, jako m. in. rozporządzanie pełnią władz umysłowych czy też odpowiedzialność za swe czyny 4. Tak więc, poczytalność można uznać za absencję patologicznych wad psychicznych, na które składają się: choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, albo inne zaburzenia dotyczące tej sfery, uzasadniające wniosek, że sprawca w chwili czynu zabronionego nie mógł pokierować własnym postępowaniem lub nie mógł rozpoznać znaczenia tego czynu 5. Tworzone współcześnie słowniki języka polskiego, pojęcie niepoczytalność definiują jako chorobowy stan psychiczny, w którym człowiek nie zdaje sobie sprawy z własnych czynów 6 a więc, analogicznie, za niepoczytalnego, uznaje się osobę niezdolną do rozpoznania znaczenia własnych czynów 7, ale nie tylko. To jednocześnie osoba, wobec której, ze względu na posiadane zaburzenia intelektualne lub psychiczne, istnieje duże prawdopodobieństwo nieobli- 1 W. Cieślak, Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010, s L.K. Paprzycki, Niepoczytalność a podstawy ubezwłasnowolnienia istota i tryb ustalania [w:], Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska Flieger, Lublin 2011, s L. K. Paprzycki, J. K. Gierowski, Niepoczytalność i poczytalność ograniczona [w:] System Prawa Karnego. Nauka o przestępstwie. Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej, red. L.K. Paprzycki, t. 4, Warszawa 2013, s Ibidem. 5 W. Cieślak, Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010, s Ilustrowany słownik, red. E. Sobol, s. 496; Nowy słownik, red. E. Sobol, s Ibidem.

2 107 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y czalnego zachowania oraz braku posiadania zdolności przewidujących, dotyczących skutków własnych czynów 8. Te rozważania prowadzą więc do konkluzji, że niepoczytalność silnie wiąże się z ze stanem umysłu sprawcy, a więc z jego psychiką i wystąpieniem pewnych zakłóceń czynności psychicznych. Ta sama koncepcja występuje również w polskim Kodeksie karnym. Definicja niepoczytalności została uwzględniona, w istocie jednoznacznie, w postaci art. 31 1, który brzmi: Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem 9. Tak więc, w polskim Kodeksie karnym, definicja niepoczytalności, opiera się głównie na wskazaniu dwóch aspektów: określonego psychicznego stanu sprawcy (jako podaną powyżej absencję możliwości rozpoznania znaczenia lub pokierowania swym postępowaniem) oraz biologiczno psychiatrycznych przyczyn takiego stanu, którymi są: choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenia czynności psychicznych jest to więc tzw. mieszana metoda definiowania zagadnienia niepoczytalności 10, którą zastosował tutaj polski ustawodawca, a która występuje obok dwóch innych metod legislacyjnych, a mianowicie obok metody biologicznej (polegającej na wykazaniu źródeł niepoczytalności pod postacią pewnych defektów psychicznych, które wyrażone są np. w postaci choroby psychicznej) oraz metody psychologicznej (tu nacisk położony jest na zmiany w psychicznym życiu sprawcy, a zwłaszcza na braku możliwości rozpoznania czynu) 11. Podsumowując uznaje się więc, że kodeksowa definicja zawiera jednocześnie dwa człony: medyczny (biologiczno psychiatryczny jako tzw. źródła niepoczytalności) i psychologiczny (jako następstwa niepoczytalności), które w przypadku niepoczytalności, muszą wystąpić łącznie. Dla porównania, warto wspomnieć, że w Europie (np. w prawodawstwie Anglii i Walii), obok tej koncepcji występuje taka, w której znajduje się tylko człon medyczny 12. Podejmując próbę analizy członu psychologicznego definicji niepoczytalności, a więc, jak już wcześniej zostało wspomniane, braku możliwości rozpoznania znaczenia swojego czynu oraz niemożności pokierowania własnym postępowaniem, dochodzi się do wniosku, że pierwszy z wymienionych elementów tego członu jest zakłóceniem świadomości w odbieraniu przez sprawcę rzeczywistości, natomiast drugi oznacza zakłócenie sfery woli sprawcy 13. Co więcej, niemożność rozpoznania istoty swojego czynu, uznaje się również za brak możliwości uświadomienia sobie ewentualnych skutków danego działania oraz brak możliwości moralnej i społecznej oceny tego czynu, co wyraźnie widać w przykładowych sytuacjach: gdy niedorozwinięta umysłowo osoba, nie potrafi skojarzyć, że do eksplozji może doprowadzić wcześniejsze odkręcenie przez nią kurka w gazowej kuchence, czy też gdy nie uświadamia sobie karygodnej oceny jaką cieszy się zabieranie rzeczy cudzych. Natomiast, dobrym przykładem zakłócenia strony psychiki o charakterze wolicjonalnym sprawcy jest działanie osoby uzależnionej w stanie odczuwanego przez nią głodu narkotycznego, kiedy jest ona niezdolna do powstrzymania się od popełnienia danego czynu zabronionego 14. Drugi człon definicji niepoczytalności, określonej przez ustawodawcę za pomocą wspomnianej metody mieszanej (którą to metodę można uznać za tradycję kodeksów karnych stanowionych w Polsce, gdyż nią właśnie, polski ustawodawca posługuje się już od ponad osiemdziesięciu lat, gdyż jest ona widoczna nie tylko w obecnym Kodeksie karnym, ale również w Kodeksie z 1969 r. w postaci art i co więcej, w Kodeksie z 1932 r. w 1 art ) to człon biologiczno psychiatryczny, który uznawany jest jednocześnie za tzw. źródła omawianej tu niepoczytalności. Źródła niepoczytalności Nihil fit sine causa, a więc sentencja: nic nie dzieje się bez przyczyny posiada doskonałe odniesienie do źródeł niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego. Ustawodawca, jednoznacznie zawarł je w art obecnego Kodeksu 8 Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańki, t. 1, Warszawa 2000, s Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. (Dz. U. Nr 88 poz. 553 ze zm.) Kodeks karny, LexisNexis, Warszawa 2014, s L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 18 zmienione, Warszawa 2013, s W. Cieślak, Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010, s M. Szwejkowska, Zasada proporcjonalności w stosowaniu internacji psychiatrycznej [w:] Zasada proporcjonalności w polskim prawie karnym, red. T Dukiet Nagórskiej, Warszawa 2010, s T. Bojarski, A. Michalska Warias, J. Piórkowska Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz, red. T. Bojarski, wyd. 6, Warszawa 2013, s L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 18 zmienione, Warszawa 2013, s L. K. Paprzycki, J. K. Gierowski, Niepoczytalność i poczytalność ograniczona [w:] System Prawa Karnego. Nauka o przestępstwie. Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej, red. L.K. Paprzycki, t. 4, Warszawa 2013, s. 520.

3 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 108 karnego, którymi są: upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna oraz inne zakłócenie czynności psychicznych. A więc, co dokładnie kryje się pod tymi zagadnieniami, które ustawodawca uznał za źródła niepoczytalności? Choroba psychiczna, jako kryterium biologiczno psychiatryczne niepoczytalności, nie została wymieniona jako pierwsza w art. 31 k.k. bez przyczyny, gdyż uznaje się, że to zakłócenie czynności psychicznych występuje najczęściej i najmocniej wpływa u sprawcy na możność rozpoznania istoty jego czynu lub na kierowanie swoim postępowaniem, a więc na kryterium psychologiczne niepoczytalności. Co ciekawe, wszystkie współcześnie tworzone systemy prawa karnego uwzględniają pojęcie choroby psychicznej we własnych kryteriach niepoczytalności, co wskazuje na jej ogromne znaczenie w definiowaniu niepoczytalności. Samo pojęcie tego źródła, posiada bardzo długie tradycje historyczne i jest silnie utrwalone w opisie psychiatrycznym poszczególnych grup zaburzeń psychicznych 16. Stąd można uznać, że choroba psychiczna (określana również mianem psychozy ) to schorzenie psychiczne o różnorodnych przyczynach, które charakteryzuje się zmianami funkcji psychicznych o charakterze patologicznym, które z kolei cechują się różnymi objawami, m.in. urojeniami, zaburzeniami świadomości, pamięci, nastroju, myślenia, popędów czy możności podejmowania decyzji. Do najczęściej występujących i jednocześnie typowych chorób psychicznych zalicza się m.in. schizofrenię, psychozę maniakalno depresyjną czy paranoję. Kolejnym źródłem niepoczytalności wymienionym przez ustawodawcę jest upośledzenie umysłowe, które dawniej nazywane było również m. in. oligofrenią czy niedorozwojem umysłowym. Jest ono traktowane jako zburzenie rozwojowe, które diagnozowane jest na podstawie łącznie występujących trzech kryteriów: znacznie obniżonej umiejętności przystosowania społecznego (np. w obszarze porozumiewania się), funkcjonowania intelektualnego na istotnie niższym poziomie niż średnie oraz wystąpienia tych zaburzeń przed ukończeniem osiemnastego roku życia (w przypadku niedorozwoju umysłowego) 17. Tak więc, upośledzenie umysłowe uważa się za istotne obniżenie sprawności umysłowej, której przyczyny mają różnorodny charakter (np. zaburzenia genetyczne, zatrucia, urazy, zakażenia), które mogły nastąpić w czasie rozwojowym (tu występuje wspomniany niedorozwój umysłowy) albo w dorosłym już wieku, co skutkuje osłabieniem albo zanikiem pewnych funkcji psychicznych, czego czołowym objawem staje się niski poziom inteligencji. Co ważne, upośledzenie umysłowe może wystąpić w różnym stopniu: pierwszym stopniem jest tzw. pogranicze upośledzenia, kolejnym upośledzenie lekkie, umiarkowane, znaczne oraz głębokie 18. Nie podlega wątpliwości fakt, że na kryterium biologiczno psychiatryczne niepoczytalności składa się szerokie ujęcie pojęć, których katalog nie posiada zamkniętego charakteru, na co w szczególności wskazuje zastosowanie zwrotu inne zakłócenie czynności psychicznych 19. Poprzez ten termin rozumie się wszelkie zaburzenia, które odnoszą się do sfery psychicznej, jednakże ich źródłem nie jest ani choroba psychiczna ani upośledzenie umysłowe. A więc, odnoszą się one również do takich dysfunkcji i procesów, których charakter nie zawsze musi być psychopatologiczny, a są to m.in. przerażenie, rozpacz, silne wzruszenie, gniew, jak również pewne stany, które spowodowane są z procesami, które zachodzą w danych okresach biologicznych jak np. ciąża czy przekwitanie 20. Jednakże, nie sposób pominąć tych źródeł innych zakłóceń czynności psychicznych, które posiadają walor zaburzeń psychicznych. Są to m.in. zaburzenia osobowości, czy odgrywająca szczególną rolę wśród tych źródeł, psychopatia 21. Prawnokarne konsekwencje stwierdzenia niepoczytalności Art k.k. stanowi, że sprawca czynu zabronionego, u którego została stwierdzona niepoczytalność w czasie czynu zabronionego, nie popełnia przestępstwa 22. Dzieje się tak, ponieważ główną konsekwencję niepoczytalności, stanowi brak możliwości przypisania sprawcy winy, co ostatecznie przesądza o braku przestępstwa 23, gdyż jak już wcześniej zostało wspomniane, aby przypisać odpowiedzialność karną za popełnione przestępstwo, musi być ono zawinione. 16 Ibidem, s Ibidem, s W. Cieślak, Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010, s M. Szwejkowska, Zasada proporcjonalności w stosowaniu internacki psychiatrycznej [w:] Zasada proporcjonalności w polskim prawie karnym, red. T. Dukiet Nagórskiej, Warszawa 2010, s W. Cieślak, Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010, s L. K. Paprzycki, J. K. Gierowski, Niepoczytalność i poczytalność ograniczona [w:] System Prawa Karnego, Nauka o przestępstwie. Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej, red. L.K. Paprzycki, t. 4, Warszawa 2013, s Ibidem, s L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 18 zmienione, Warszawa 2013, s. 141.

4 109 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Jednakże, aby rzeczona niepoczytalność (do której stwierdzenia jest konieczne zasięgnięcie opinii biegłych dwóch lekarzy psychiatrów) stała się okolicznością, która wyłącza zawinienie, musi ona wystąpić w chwili czynu 24. Tak więc, nie można zrobić zarzutu z naruszenia prawa 25 niepoczytalnemu sprawcy czynu, który obiektywnie jest sprzeczny z prawem, jeśli dochodzi do niego z przyczyn, na które sprawca nie mógł wpłynąć. Co więcej, karanie niepoczytalnego sprawcy, również nie odnajduje sensu z perspektywy celów kary. Jednakże, mimo braku winy ze strony takiego sprawcy, prawo karne dopuszcza możliwość stosowania środków zabezpieczających wobec niego, celem zapobieżenia ponownego popełnienia (przez tego sprawcę) czynu zabronionego, którym jest np. umieszczenie niepoczytalnego sprawcy w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym 26 (art k.k.). Często mówi się, że od każdej zasady istnieje wyjątek nie inaczej jest również i w tym przypadku, gdyż ograniczenie czy też wyłączenie odpowiedzialności karnej nie obejmuje sprawców niepoczytalnych lub sprawców o ograniczonej poczytalności w znacznym stopniu, jeżeli stany te wystąpiły na skutek jego dobrowolnego działania. Zgodnie z art k.k., aby sprawca niepoczytalny poniósł odpowiedzialność karną zgodnie z zasadami ogólnymi, muszą łącznie zostać spełnione dwa warunki, a mianowicie: sprawca świadomie i dobrowolnie wprawił się w stan odurzenia lub nietrzeźwości oraz przewidywał lub mógł przewidzieć, że wprawiając się w taki stan, wywoła u siebie niepoczytalność lub znaczne ograniczenie poczytalności 27. Podsumowując, można więc uznać, że bezpośrednim skutkiem niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego jest wyłączenie możliwości przypisania mu winy (a więc i odpowiedzialności karnej), choć istnieje wyraźne odstępstwo od przywołanej tu zasady winy - w momencie zaistnienia sytuacji opisanych w art k.k. To odstępstwo, głównie wynika z potrzeby ochrony reszty społeczeństwa przed czynami takich sprawców, przy jednoczesnym zaspokojeniu społecznego poczucia sprawiedliwości, gdyż nie jest ono skłonne zaakceptować bezkarności niepoczytalnego sprawcy, którego rzeczona niepoczytalność powstała na skutek dobrowolnego zażycia narkotyku czy też nadużycia alkoholu 28. Krótkie zestawienie niepoczytalności i ubezwłasnowolnienia Należy przyznać, że przedstawienie zagadnienia niepoczytalności w zestawieniu z cywilistyczną instytucją ubezwłasnowolnienia, w literaturze prawnej występuje bardzo rzadko. Porównując istotę niepoczytalności i poczytalności ograniczonej (art i 2 k.k.) z istotą podstaw ubezwłasnowolnienia (art k.c. i 16 1 k.c.), można dojść do wniosku, że ich natura neurologiczno psychologiczno psychiatryczna jest niemalże identyczna a więc, można przyjąć, że obie te instytucje odwołują się prawie do tego samego. Osoba ubezwłasnowolniona (częściowo albo całkowicie), to człowiek, który nie rozpoznaje (w części albo w całości) treści własnego zachowania i tak samo, niepoczytalny sprawca czynu zabronionego (albo sprawca o ograniczonej poczytalności) nie rozpoznaje znaczenia czynu, który popełnił. Jednocześnie, osoba ubezwłasnowolniona (częściowo albo całkowicie), nie jest w stanie (w zakresie prowadzenia własnych spraw) kierować swoim postępowaniem i osoba niepoczytalna nie może (w części albo w całości) pokierować swym zachowaniem w czasie popełnienia czynu zabronionego 29. Ustalenia te, potwierdzają fakt, że niepoczytalność oraz ubezwłasnowolnienie, w swym znaczeniu są do siebie bardzo zbliżone, gdyż obie te instytucje dążą do ustalenia zakłócenia (zaburzenia) czynności psychicznych, które prowadzą do wyłączenia albo ograniczenia zdolności zrozumienia treści danych zachowań oraz zdolności pokierowania wówczas własnym zachowaniem. Jednak mimo to, należy uwzględnić różną specyfikę instytucji, która wynika z odmiennego charakteru prawnego zachowań niepoczytalnego sprawcy czynu zabronionego i osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, gdyż główna różnica widoczna jest w skutkach prawnych, jakie pociąga za sobą uznanie danej osoby za osobę niepoczytalną bądź ubezwłasnowolnioną. Krótko reasumując, poruszona tu kwestia niezwykle dużego podobieństwa niepoczytalności oraz ubezwłasnowolnienia, bez apelacyjnie wymaga szerszej dyskusji, która w przyszłości mogłaby doprowadzić do ujednolicenia unormo- 24 W. Cieślak, Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010, s L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 18 zmienione, Warszawa 2013, s L. K. Paprzycki, J. K. Gierowski, Niepoczytalność i poczytalność ograniczona [w:] System Prawa Karnego, Nauka o przestępstwie. Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej, red. L.K. Paprzycki, t. 4, Warszawa 2013, s L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 18 zmienione, Warszawa 2013, s Ibidem, s L.K. Paprzycki, Niepoczytalność a podstawy ubezwłasnowolnienia istota i tryb ustalania [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska Flieger Lublin 2011, s

5 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 110 wań, odnoszących się do tych obu instytucji, co mogłoby być bardzo pożyteczne dla postępowania cywilnego jak i karnego. Podsumowanie Konkludując, należy jeszcze raz podkreślić, że kwestia ustalenia niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego w chwili popełnienia tego czynu stanowi jedną z najważniejszych przesłanek, które zadecydują o przypisaniu winy sprawcy, a więc i o jego odpowiedzialności karnej. Jednocześnie, należy pamiętać o tym, że ustalenie ewentualnych przyczyn niepoczytalności sprawcy, każdorazowo powinno dokonywać się in concreto, biorąc również pod uwagę stan faktyczny i pozostałe okoliczności czynu zabronionego, którego przestępność może zostać wyłączona w chwili, gdy jego sprawca uznany zostanie za niepoczytalnego. Co więcej, stwierdzenie psychologicznego kryterium pod postacią niemożności pokierowania swoim postępowaniem przez sprawcę lub braku możliwości rozpoznania znaczenia swego czynu, powinno zostać poprzedzone analizą popełnionego czynu zabronionego jako całości. Potencjalne trudności dowodowe w tych ustaleniach, oczywiście mogą stwarzać pewne trudności, ale nie powinny one jednak uniemożliwiać analizy przestępności czynu zabronionego pod kątem niepoczytalności sprawcy 30. Tak więc, powyższe rozważania wskazują na niezwykle istotną rolę niepoczytalności w stanowieniu i tym bardziej stosowaniu przepisów prawa, tak aby były one odzwierciedleniem idei humanitaryzmu i sprawiedliwości. The article delves into the concept of the insanity in the Polish criminal law. Furthermore, this article presents definition of sanity because it makes easier to understand insanity than without explanation of sanity. What is really important, source of insanity like a mental illness, a feebleness or the others mental disturbances were described here too. Criminal law consequences of insanity, which are in this article, presents what insanity can cause in connection with the Polish criminal law. What is more, insanity was also paired with the incapacitation in this article what presents a lot of similarities between these issues but this problem definitely needs a wider discussion. 30 M. Kowalewska, Zagadnienie niepoczytalności i poczytalności ograniczonej sprawcy czynu zabronionego[online],dostęp r,