Wyłączenie jawności rozprawy wobec osób objętych programem ochrony

Transkrypt

1 Rafał Teluk Wyłączenie jawności rozprawy wobec osób objętych programem ochrony Przedmiotem opracowania są wynikające z przepisów ustawowych reguły pozwalające ograniczyć jawność procesu karnego z udziałem świadka koronnego. Autor wiele uwagi poświęca także sposobom zapewnienia bezpieczeństwa świadkowi koronnemu i innym uczestnikom postępowania w trakcie procesu karnego. Obowiązek wyłączenia przez sąd jawności rozprawy przewidziany został w szczególności na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym 1 (dalej: u.ś.k.). Świadek koronny 2, który kluczowo przyczynia się do surowego ukarania przez wymiar sprawiedliwości swoich niedawnych kolegów, w tym także osób decydujących o kierunkach działalności zorganizowanych struktur przestępczych, niewątpliwie narażony jest na negatywne konsekwencje swojej decyzji ze strony świata przestępczego. Podejmując współpracę z organami ścigania, świadek koronny narażony jest na poważne niebezpieczeństwo, w tym na utratę życia. Obowiązkiem organów ścigania jest zapewnienie świadkowi koronnemu ochrony. Przesłuchanie przez sąd osoby objętej programem ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym powinno być przeprowadzone z wyłączeniem jawności. Za powyższym przemawia konieczność zapewnienia takiej osobie bezpieczeństwa. Osoba posiadająca status świadka koronnego może uczestniczyć w procesach karnych w różnej roli. Może być świadkiem koronnym, zwykłym świadkiem albo oskarżonym. Inna niż świadek koronny osoba, która została objęta programem ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym, może występować w procesach karnych jako zwykły świadek lub oskarżony. Poza programem ochrony, zapewnić świadkowi koronnemu bezpieczeństwo w trakcie odbywającego się z jego udziałem procesu karnego, nie naruszając przy tym uprawnień procesowych uczestników postępowania, można poprzez wyłączenie jawności rozprawy. Obowiązkiem sądu na rozprawie jest pouczenie świadka koronnego (art k.p.k.), co winno mieć miejsce przed przystąpieniem do jego przesłuchania, o uprawnieniu do złożenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawy na podstawie art. 13 ust. 1 u.ś.k. W przypadku złożenia przez świadka koronnego takiego wniosku sąd ma obowiązek wyłączyć jawność rozprawy na czas jego przesłuchania. Wyłączenie jawności rozprawy 1 Tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. nr 36, poz. 232 ze zm. 2 Definicję świadka koronnego zawiera art. 2 u.ś.k. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu świadkiem koronnym jest podejrzany, który został dopuszczony do składania zeznań w charakterze świadka na zasadach i w trybie określonych niniejszą ustawą. 76

2 3 4/2014 Wyłączenie jawności rozprawy... przez sąd na wniosek świadka koronnego jest jedynie wyłączeniem jawności wobec publiczności, a nie wobec stron procesowych. W razie podjęcia przez sąd decyzji o wyłączeniu jawności na podstawie art. 13 ust. 1 u.ś.k. przepisów art i 3 k.p.k. nie stosuje się. Oznacza to, że wyłączenie jawności rozprawy wynikające z regulacji ustawy o świadku koronnym jest bezwarunkowe. Dotyczy wszystkich osób, które jako publiczność chciałyby uczestniczyć w sądowym rozpoznaniu sprawy, w której dopuszczony został dowód z zeznań świadka koronnego. Strony postępowania w takim przypadku pozbawione są uprawnień do wskazania osób, które mogą być obecne na niejawnej rozprawie, w której zeznaje świadek koronny. Również przewodniczący nie może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie prowadzonej z wyłączeniem jawności. Wniosek o wyłączenie jawności rozprawy świadek koronny w danej sprawie składa tylko jeden raz, co powoduje, że na kolejnych terminach rozprawy nie musi go ponawiać. Rozprawa przez cały czas, kiedy zeznaje świadek koronny, odbywa się niejawnie. Zgodzić należy się z J. Łyżwińskim 3, że wyłączenie jawności rozprawy nie ma na celu ukrycia osoby, która składa zeznania przed sądem, ani utajnienia treści jej zeznań. Powodem wyłączenia jawności procesu jest jedynie ochrona szeroko rozumianego wizerunku świadka. Chodzi tu o ochronę jego wyglądu zewnętrznego, wzrostu, budowy ciała, głosu, sposobu wypowiadania się, sposobu chodzenia i wszystkich innych elementów, które mogłyby doprowadzić do jego identyfikacji przez osoby, wśród których w danym momencie przebywa. Z tych względów praktykuje się nakładanie przez świadka kominiarki bądź zmianę jego wizerunku poprzez charakteryzację podczas dojazdu na czynności procesowe. Dla zapewnienia bezpieczeństwa świadka objętego programem ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym nie można przesłuchiwać go na okoliczności dotyczące udzielanej mu ochrony i pomocy, o których mowa w art u.ś.k. Wyłączając jawność rozprawy na wniosek świadka koronnego, sąd jednocześnie zarządza na podstawie art. 13 ust. 2 u.ś.k. zakaz wnoszenia na salę rozpraw urządzeń rejestrujących dźwięk (np. dyktafonów, telefonów komórkowych, magnetofonów), obraz (np. kamer, aparatów fotograficznych, telefonów komórkowych) lub zdolnych do przekazania dźwięku lub obrazu (np. telefonów komórkowych, przenośnych komputerów), a także wprowadza obowiązek poddania się kontroli w celu realizacji tego zarządzenia. Przepis art. 13 ust. 2 u.ś.k. wyłącza możliwość wyrażenia przez sąd na wniosek strony zgody na utrwalanie przez nią przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia utrwalającego dźwięk, zgodnie z treścią art. 358 k.p.k. Jedynie na zasadach ogólnych sąd może uwzględnić wniosek strony w powyższym zakresie, ale tylko wówczas, jeżeli nie przemawia przeciw temu wzgląd na prawidłowość postępowania. W sytuacji złożenia przez świadka koronnego wniosku o wyłączenie jawności rozprawy na podstawie przepisów ustawy o świadku koronnym przepis art. 358 k.p.k. nie ma zastosowania, gdyż godzić może bezpośrednio w jego bezpieczeństwo. Zgodnie z przepisem art ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju są- 3 J. Łyżwiński, Odstępstwa od zasady jawności rozprawy w świetle ustawy o świadku koronnym, (w:) Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm, red. E. W. Pływaczewski, Kraków 2005, s

3 Rafał Teluk PALESTRA dów powszechnych 4 do budynków sądowych nie wolno wnosić broni ani amunicji, a także materiałów wybuchowych i innych środków niebezpiecznych. Powyższy zakaz nie dotyczy jednak osób wykonujących w budynkach sądowych obowiązki służbowe wymagające posiadania broni. Organizacja rozpraw, podczas których planowane jest przeprowadzenie czynności procesowych z udziałem osób chronionych, powoduje konieczność zapewnienia przez sąd szczególnych środków ostrożności. Mają one na celu zagwarantowanie w szczególności bezpieczeństwa ochranianym osobom, a także prawidłowego porządku pracy sądu. Aby to zrealizować, prezes sądu zarządzić może stosowanie środków zapewniających bezpieczeństwo w budynkach sądowych, zapobiegających naruszeniu zakazu wnoszenia na teren sądu broni i amunicji, a także materiałów wybuchowych i innych środków niebezpiecznych. W takim przypadku do ochrony budynków sądowych oraz osób w nich przebywających stosuje się przepisy o ochronie osób i mienia (art cyt. ustawy). Identyczna regulacja jak w przepisie art i 2 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych przewidziana została w art. 17b ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze 5. W tym przypadku zarówno prokurator apelacyjny, jak i prokurator okręgowy mają możliwość wydania zarządzenia zapewniającego stosowanie na terenie jednostek organizacyjnych prokuratury środków bezpieczeństwa oraz zapobiegających naruszeniu zakazu wnoszenia na jej teren broni i amunicji, a także materiałów wybuchowych i innych środków niebezpiecznych. Stosowanie odpowiednich przepisów dotyczących organizacji jednostek prokuratury ma w przypadku trwania na etapie postępowania przygotowawczego czynności procesowych z udziałem kandydata na świadka koronnego zapewnić mu bezpieczeństwo. Obowiązkiem tego podejrzanego jest dostarczać organom ścigania dowody winy, świadczące przeciwko swoim niedawnym kolegom. Pomimo utajnienia realizowanych z udziałem kandydata na świadka koronnego przesłuchań osoby ze świata przestępczego, z którego się wywodzi lub które obciąża, po uzyskaniu takiej informacji mogą realnie zagrozić jego życiu lub zdrowiu. Ponadto uzyskanie przez samego kandydata na świadka koronnego informacji świadczącej o tym, że osoby, z którymi współdziałał, popełniając przestępstwa, wiedzą o jego zamierzeniach związanych z procesem, może zahamować lub co najmniej znacząco zakłócić wdrażaną procedurę. W sytuacji gdy osoba o statusie świadka koronnego, korzystająca z programu ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym, zostanie wezwana przez sąd do stawiennictwa w charakterze zwykłego świadka lub oskarżonego w innej sprawie, pozbawiona jest możliwości złożenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawy na podstawie art. 13 u.ś.k. Zainteresowanemu pozostaje wyłącznie uprawnienie do złożenia wniosku o wyłączenie przez sąd jawności rozprawy na podstawie przepisów procedury karnej, która w art pkt 4 k.p.k. przewiduje możliwość niejawnego rozpoznania sprawy, jeżeli jawność rozprawy mogłaby naruszyć ważny interes prywatny. W przypadku wyłączenia jawności rozprawy na wskazanej wyżej podstawie zastosowanie ma przepis art i 3 k.p.k. Stanowi on, że na niejawnej rozprawie mogą być obecne, oprócz osób biorących udział w postępowaniu, po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela 4 Dz.U. z 2001 r. nr 98, poz ze zm. 5 Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 270, poz ze zm. 78

4 3 4/2014 Wyłączenie jawności rozprawy... publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego. Jeżeli jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie. Ponadto na udział w takiej rozprawie przewodniczący może zezwolić innym wskazanym przez siebie osobom. Powyższa regulacja, w odróżnieniu od tej przewidzianej w art. 13 u.ś.k., jak widać nie zapewnia świadkowi koronnemu, który w innym procesie karnym występuje w charakterze zwykłego świadka lub oskarżonego, pełni bezpieczeństwa. W przedstawionych realiach świadek koronny narażony zostaje na rozpoznanie jego wizerunku przez osoby uczestniczące jako publiczność w procesie karnym, co może nieść dla niego poważne konsekwencje, w tym bezpośrednio zagrażające jego życiu i zdrowiu. Regulacja art. 13 u.ś.k. dotyczy tylko i wyłącznie osoby, której przyznano status świadka koronnego. Nie ma ona zastosowania wobec innych niż świadek koronny osób, które zostały objęte programem ochrony na podstawie przepisów ustawy o świadku koronnym. W sytuacji wezwania osoby objętej programem ochrony (innej niż świadek koronny) przez sąd na rozprawę w charakterze zwykłego świadka lub oskarżonego zastosowanie mogą mieć wyłącznie odpowiednie ogólne przepisy procedury karnej, o których była mowa powyżej. Może się zdarzyć również i taka sytuacja, kiedy osoby objęte w procesie karnym programem ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym, w tym świadek koronny, będą występowały w procesie cywilnym, administracyjnym lub wykroczeniowym w charakterze strony lub świadka. Z uwagi na to, że instytucja świadka koronnego jest instrumentem wyłącznie prawa karnego, uzasadnione jest twierdzenie, że w sprawach innych niż karne, tj. cywilnych, administracyjnych i wykroczeniowych, nie będą miały zastosowania przepisy ustawy o świadku koronnym, a jedynie odpowiednie przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego 6, ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi 7 oraz ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia 8. Innym problemem, jaki pojawia się w związku z niejawnym prowadzeniem rozprawy, w trakcie której zeznaje świadek koronny, jest utrwalanie przez organ procesowy za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk przebiegu czynności protokołowanych w trybie art. 147 k.p.k. Na podstawie wskazanej regulacji przesłuchanie świadka utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk (jeżeli względy techniczne nie stoją na przeszkodzie), gdy zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu. Niebezpieczeństwo rejestracji dźwięku z przebiegu przesłuchania świadka związane jest przede wszystkim z zabezpieczeniem przez organ procesowy nośników z jego zapisem przed dostępem osób nieuprawnionych. Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku stają się załącznikami do protokołu przesłuchania świadka. Strona ma prawo otrzymać na swój koszt jedną kopię zapisu dźwięku lub obrazu. Nie dotyczy to przesłuchania na rozprawie odbywającej się z wyłączeniem jawności albo w postępowaniu przygotowawczym. Pomimo tego zakazu nic nie stoi na przeszkodzie, aby oskarżony i jego obrońca zapoznali się 6 Dz.U. z 1964 r. nr 43, poz. 296 ze zm. 7 Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm. 8 Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 395 ze zm. 79

5 Rafał Teluk PALESTRA z materiałami przesłuchania świadka (również poprzez odtworzenie dźwięku) w trybie art. 156 k.p.k. Sam przebieg rozprawy karnej przed sądem pierwszej instancji, w której uczestniczy świadek koronny, nie różni się praktycznie niczym od zwykłego przewodu sądowego. Składając ustnie zeznania przed sądem, świadek koronny może to uczynić w dwojaki sposób. Po pierwsze, spełnia swój obowiązek bezpośrednio przed sądem rozpoznającym sprawę w obecności stron, w tym oskarżonych i ich obrońców. Po wtóre, zeznaje w trybie telekonferencyjnym. Podkreślić w tym miejscu należy, że każdorazowe stawiennictwo świadka koronnego w siedzibie sądu, w której prowadzony jest proces karny, stwarza realne zagrożenie dla jego bezpieczeństwa. Skutecznym instrumentem pozwalającym na bezpieczne przeprowadzenie przed sądem czynności procesowych z udziałem świadka koronnego z zachowaniem wszelkich gwarancji procesowych dla stron postępowania jest ich wykonanie na odległość. Zapewnić w trakcie procesu karnego bezpieczeństwo świadka koronnego lub innej osoby objętej programem ochrony można poprzez wdrożenie procedury, o której stanowi art a k.p.k. Z brzmienia przywołanego przepisu wynika, że przesłuchanie świadka (zarówno w trakcie postępowania przygotowawczego, jak i przed sądem) może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Za trafny uznać należy pogląd wyrażony w jednym z orzeczeń przez Sąd Apelacyjny w Krakowie 9, uznający za celowe przesłuchiwanie świadka koronnego na odległość przy użyciu odpowiednich urządzeń technicznych (trybu telekonferencji). Powyższe oszczędza znacznych nakładów na zapewnienie bezpieczeństwa świadka, co jest obowiązkiem organów państwa, podjętym w umowie ze świadkiem, gdy każde jego stawiennictwo (doprowadzenie) przed sąd stwarza zagrożenie dla jego bezpieczeństwa. Innym problemem jest zagwarantowanie kontroli sądu, a zwłaszcza uprawnień procesowych oskarżonych, których dotyczą zeznania świadka, począwszy od sprawdzenia, czy świadek zeznaje bez jakichkolwiek wpływów, po umożliwienie poddania świadka badaniu poprzez zadawanie pytań, identycznie jak w przypadkach zeznań składanych bezpośrednio przed sądem. 9 Wyrok SA w Krakowie z 13 marca 2009 r., sygn. II AKa 155/08, KZS 2009, z. 9, poz. 45, LEX nr S u m m a r y Rafał Teluk Closing a Trial to the Public in case of Persons Covered by the Witness Protection Program The subject of this paper are the rules resulting from the statutory provisions that allow to restrict the openness of penal proceedings, including a proceeding conducted with the participation of an offender who has turned state s evidence. The author also 80

6 3 4/2014 Wyłączenie jawności rozprawy... dedicates a lot of attention to the ways of guaranteeing safety to an offender who has turned state s evidence and other participants of penal proceedings. Key words: openness of a trial, principle of open proceedings, closing a trial to the public, turning state s evidence, Act on Turning State s Evidence, protected person, hearing before a court, hearing at a distance, guaranteeing safety to a witness, recording the course of process procedures Pojęcia kluczowe: jawność rozprawy, zasada jawności postępowania, wyłączenie jawności rozprawy, świadek koronny, ustawa o świadku koronnym, osoba objęta ochroną, przesłuchanie przed sądem, przesłuchanie na odległość, zapewnienie bezpieczeństwa świadka, utrwalanie przebiegu czynności procesowych 81