Muchówki (Diptera) rezerwatu halofitów Owczary w Dolinie Nidy. Flies (Diptera) of the Owczary halophyte reserve in the Nida Valley

Transkrypt

1 Biuletyn Sekcji Dipterologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego DIPTERON Bulletin of the Dipterological Section of the Polish Entomological Society ISSN Tom 33: Akceptacja: Wrocław 28 XII 2017 Muchówki (Diptera) rezerwatu halofitów Owczary w Dolinie Nidy Flies (Diptera) of the Owczary halophyte reserve in the Nida Valley ANDRZEJ PALACZYK * & ANNA KLASA ** *Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN ul. Św. Sebastiana 9, Kraków palaczyk@muzeum.pan.krakow.pl **Ojcowski Park Narodowy, Ojców 9, Sułoszowa a.klasa@opn.com.pl ABSTRACT: In the "Owczary" halophyte reserve 161 Diptera species have been found till now (107 of which were recorded for the first time during the current research), including 14 halobionts and halophils. Three species of halobionts: Dolichopus (Macrodolichopus) diadema HALIDAY, 1832 (Dolichopodidae), Melieria omissa (MEIGEN, 1826) and Melieria picta (MEIGEN, 1826) (Ulidiidae) were recorded from southern Poland for the first time too. KEY WORDS. Diptera, Poland, saline habitats, halobionts, diversity, species composition DOI: /zenodo WSTĘP W warunkach przyrodniczych Polski, o klimacie stosunkowo chłodnym i wilgotnym śródlądowe naturalne zbiorowiska halofitów występują sporadycznie. Spotykane są one jedynie w siedliskach, w których istnieje ciągłe zasilane słonymi wodami wypływającymi ze źródeł. W naszym kraju naturalne siedliska zasolone występują stosunkowo licznie w Wielkopolsce i na Kujawach, nad dolną Nidą w rejonie występowania gipsów (źródła siarczano-słone) oraz rzadziej na Podkarpaciu. Rezerwat słonoroślowy Owczary w Niecce Nidziańskiej jest jedynym tego typu obiektem chroniącym zbiorowiska halofitów w południowej części Polski. Znajduje się on na terenie Szanieckiego Parku Krajobrazowego we wsi Owczary, gminie Busko-Zdrój. 127

2 Jest to rezerwat typu florystycznego o powierzchni 0,61 ha. Utworzony został w 1959 roku w celu zachowania, ze względów naukowych i dydaktycznych, źródeł solankowych wraz z występującą w otoczeniu florą i fauną halofitową. Rezerwat jest położony wśród pól uprawnych, w niewielkim obniżeniu terenu, ograniczonym od południowego wschodu i północnego zachodu skarpami skałek gipsowych. Kotlinka z niewielkim, swobodnie rozlewającym się po niej ciekiem wodnym, zasilanym przez siarczano słone źródło zajmuje centralną część rezerwatu (Ryc. 1). Źródło siarczano-słone znajduje się u podnóża skarpy po północno-zachodniej stronie rezerwatu. Wypływająca woda rozlewa się w kotlince, tworząc bajorka, w których najliczniej występują halofity: komonicznik skrzydlatostrąkowy (Tetragonolobus maritimus), nostrzyk ząbkowany (Melilotus dentata), sitowie nadmorskie (Bulboschoenus maritimus), muchotrzew solniskowy (Spergularia salina), przewiercień cienki (Bupleurum tenuissimum), komonica wąskolistna (Lotus tenuifolius) oraz żywokost czeski (Symphytum bohemicum). Na skarpach otaczających kotlinkę w obrębie ogrodzenia występuje murawa kserotermiczna Talictro-salvietum pratensis (Ryc. 2). Z rezerwatu Owczary wykazane zostały dotychczas 54 gatunki muchówek. Dane o nich znajdują się w trzech publikacjach: TROJAN (1974) oraz SZADZIEWSKI (1979, 1983). RYC. 1. Rezerwat Owczary zbiorowisko halofitów. FIG. 1. Owczary reserve saline habitat. MATERIAŁ I METODY Badaniami objęto cały teren rezerwatu w obrębie ogrodzenia, a więc obszar solniska i fragmenty murawy kserotermicznej (Thalictro-Salvietum) na skarpach otaczającej solnisko. Owady poławiane były siatką entomologiczną, metodą czerpakowania i na upatrzonego. 128

3 Specjalną uwagę zwrócono na stanowiska wypływu słonej wody. Ponadto w tabeli zestawiono wszystkie gatunki wykazane do tej pory w literaturze z terenu rezerwatu. Kryteria podziału na grupy ekologiczne przyjęto za SZADZIEWSKIM (1983): - halobionty: gatunki występujące wyłącznie w siedliskach zasolonych, zarówno morskich, jak i śródlądowych (do nich zalicza się również gatunki nie związane bezpośrednio ze słonym środowiskiem, lecz żerujące wyłącznie na określonych gatunkach roślin będących halobiontami) - halofile: gatunki występujące głównie w siedliskach zasolonych, lecz spotykane (na ogół mniej licznie) również w innych typach środowisk (np. w otoczeniu źródeł mineralnych, na młakach, podmokłych łąkach, itp.) - halokseny: występujące w siedliskach zasolonych przypadkowo, zalatujące z okolicznych środowisk lub odbywające tutaj cały cykl życiowy, lecz występujące głównie w innych środowiskach (najczęściej eurytopy); do haloksenów należą również gatunki muchówek, których larwy rozwijają się na roślinach nie będących halofitami (np. na trzcinie). RYC. 2. Rezerwat Owczary murawa kserotermiczna Thalictro-salvietum pratensis. FIG. 2. Owczary reserve xerothermic grasslands Thalictro-salvietum pratensis. 129

4 WYKAZ GATUNKÓW TAB. Wykaz muchówek (Diptera) rezerwatu Owczary. TAB. Checklist of flies (Diptera) of the Owczary nature reserve. Hb halobiont; Hph halofil; Hx haloksen gatunek/species SZADZIEWSKI 1983 solnisko saline habitat badania własne murawa kserotermmiczna xerothermic grasslands grupy ekologiczne ecological groups TIPULIDAE Nephrotoma appendiculata (PIERRE) * Hx LIMONIIDAE Dicranomyia danica KUNTZE * Hx Dicranomyia sera (WALKER) * Hb Phylidorea lineola (MG.) * Hx Erioconopa trivialis (MG.) * Hx Symplecta stictica (MG.) * Hph Molophilus pleuralis DE MEIJERE * Hx Rhypholophus bivittatus (LOEW) * Hx PTYCHOPTERIDAE Ptychoptera contaminata (L.) * Hx PSYCHODIDAE Panimerus similis (TONNOIR) * Hb DIXIDAE Dixella aestivalis (MG.) * Hx CULICIDAE Aëdes dorsalis (MG.) * * Hph CHRONOMIDAE Metriocnemus hirticollis (STAEG.) * Hx Chironomus aprilinus MG. * Hb Chironomus plumosus (L.) * Hx CERATOPOGONIDAE Serromyia morio (F.) * Hx Culicoides manchuriensis TOKUNAGA * Hph Culicoides salinarius KIEFF. * Hph Atrichopogon infuscus GOETGH. * Hx BIBIONIDAE Bibio ferruginatus (L.) * Hx Bibio marci (L.) * Hx ANISOPODIDAE Sylvicola fenestralis (SCOP.) * Hx RHAGONIDAE Rhagio scolopaceus (L.) * * * Hx Rhagio tringarius (L.) * Hx Chrysopilus flaveolus (MG.) * Hx STRATIOMYIDAE Stratiomys chameleon (L.) * * Hx Oplodontha viridula (F.) * * Hx Nemotelus brevirostris MG. * * Hb 130

5 Nemotelus nigrinus FALL. * * Hx Nemotelus pantherinus (L.) * * Hx Chloromyia formosa (SCOP.) * Hx Microchrysa polita (L.) * Hx TABANIDAE Chrysops ceacutiens (L.) * Hx Atylotus rusticus (L.) * * Hx Tabanus maculicornis ZETT. * Hx Tabanus bromius L. * * Hx Haematopota pluvialis (L.) * * Hx ASILIDAE Dioctria atricapilla MG. * Hx Dioctria cothurnata MG. * Hx Dioctria hialipennis (F.) * Hx Leptogaster cylindrica (DE GEER) * * Hx Epitriptus cingulatus (F.) * Hx Tolmerus atricapillus (FALL.) * Hx EMPIDIDAE Empis livida L. * * * Hx Empis opaca (MG.) * Hx Empis nigripes F. * Hx Empis stercorea L. * Hx Empis trigramma WIED. * Hx Empis tessellata F. * Hx Hilara chorica FALL. * Hx Rhamphomyia longipes (MG.) * Hx Rhamphomyia nigripennis (F.) * * Hx Phyllodromia melanocephala (F.) * Hx Dolichocephala irrorata (FALL.) * Hx HYBOTIDAE Hybos culiciformis F. * Hx Tachydromia connexa MG. * Hx Platypalpus minutus (MG.) * Hx Platypalpus niger (MG.) * * Hx Platypalpus pallidicornis COLLIN * * * Hx Platypalpus pallidiventris MG. * Hx DOLICHOPODIDAE Dolichopus brevipennis MG. * Hx Dolichopus campestris MG. * * Hx Dolichopus excisus LOEW * Hx Dolichopus notatus STAEGER * Hx Dolichopus ungulatus (L.) * * Hx Macrodolichopus diadema (HAL.) * Hb Hercostomus chrysozygus (WIED.) * Hx Sciapus longulus (FALL.) * Hx Tachytrechus notatus (STANNIUS) * Hx Hydrophorus bipunctatus (LEHMAN) * Hx Thinophilus ruficornis (HAL.) * * Hb Peodes forcipatus LOEW * Hx Trypticus bellus LOEW * Hx Rhaphium zetterstedti (PARENT) * Hx 131

6 Syntormon pallipes (F.) * Hph Syntormon rufipes (MG.) * Hx Achalcus flavicollis (MG.) * Hx Chrysotus femoratus ZETT. * Hx Chrysotus gramineus (FALL.) * Hx Chrysotus suavis LOEW * Hx Campsicnemus curvipes (FALL.) * Hx Campsicnemus picticornis (ZETT.) * Hx Campsicnemus scambus (FALL.) * Hx LONCHOPTERIDAE Lonchoptera bifurcata (FALL.) * * Hx PIPUNCULIDAE Tomosvariella geniculata (MG.) * Hx Tomosphariella sylvatica (MG.) * Hx Dorylomorpha rufipes (MG.) * Hx Eudorylas fuscipes (ZETT.) * Hx SYRPHIDAE Volucella bombylans (L.) * Hx Volucella pellucens (L.) * Hx Platycheirus granditarsa (FORSTER) * Hx Platycheirus clypeatus (MG.) * Hx Scaeva pyrastri (L.) * Hx Eupeodes corollae (F.) * Hx Syrphus ribesii (L.) * Hx Episyrphus balteatus (DE GEER) * * Hx Sphaerophoria rueppelli (WIED.) * Hx Sphaerophoria scripta (L.) * * Hx Eristalis arbustorum (L.) * Hx Eristalis tenax (L.) * * Hx Helophilus pendulus (L.) * Hx Eristalinus aeneus (SCOP.) * Hx Myatropa florea (L.) * * Hx Syritta pipiens (L.) * Hx Microdon devius (L.) * * Hx CONOPIDAE Thecophora distincta (WIED.) * Hx Thecophora pusilla (WIED.) * Hx Myopa buccata (L.) * Hx Myopa occulta WIED. * Hx Sicus ferrugineus L. * Hx MICROPEZIDAE Micropeza corrigiolata (L.) * * * Hx PLATYSTOMATIDAE Rivellia syngenesiae (F.) * Hx OTITIDAE Herina frondescientae (L.) * Hx Melieria omissa (MG.) * Hb Melieria picta (MG.) * Hb Ceroxys urticae (L.) * Hx TEPHRITIDAE Dithryca guttularis (MG.) * Hx 132

7 Urophora quadrifasciata (MG.) * Hx Chaetostomella cylindrica (R.-D.) * Hx Terellia ruficauda (F.) * Hx Acanthophilus helianthi (ROSSI) * Hx Tephritis cometa (LOEW) * Hx Trupanea stellata (FUESSLY) * Hx SEPSIDAE Sepsis cynipsea (L.) * Hx Sepsis punctum F. * Hx SCIOMYZIDAE Pherbelia nana (FALL.) * * Hx Elgiva solicita (HARRIS) * Hx Limnia unguicornis (SCOP.) * Hx Psacadina vittigera (SCHINER) * Hx Tetanocera sylvatica MG. * Hx LAUXANIIDAE Lauxania cylindricornis (F.) * Hx AGROMYZIDAE Cerodontha denticornis (PANZER) * Hx Cerodontha phragmitophila HERRING * Hx ANTHOMYZIDAE Anthomyza sordidella (ZETT.) * Hx Typhomyza bifasciata (ZETT.) * Hx OPOMYZIDAE Opomyza florum (F.) * Hx Opomyza germinationis (L.) * * Hx Geomyza tripunctata FALL. * Hx SPHAEROCERIDAE Copromyza stercoraria (MG.) * Hx Limosina humida (HAL.) * Hx Limosina modesta (DUDA) * Hx EPHYDRIDAE Notiphila annulipes STENHAMMAR, 1844 * Hx Notiphila riparia MG. * Hx Notiphila uliginosa HAL. * Hx Hydrelia maculiventris BECKER * Hx Hyadina humeralis BECKER * Hx Parydra coarctata (FALL.) * Hx Parydra cognata LOEW * Hx Scatella stagnalis (FALL.) * Hx Scatella tenuicosta COLLIN, 1930 * Hx DROSOPHILIDAE Scaptomyza pallida (ZETT.) * * Hx CHLOROPIDAE Homalura tarsata MG. * Hx Cryptonevra flavitarsis (MG.) * Hx Lasiosina albipila BECKER * Hx SCATOPHAGIDAE Scatophaga stercoraria (L.) * * * Hx Chaetosa punctipes (MG.) * Hx 133

8 MUSCIDAE Limnospila albifrons (ZETT.) * Hb Schoenomyza litorella (FALL.) * Hx Coenosia pygmea (ZETT.) * Hx Coenosia sexnotata MG. * Hx Coenosia tigrina (F.) * Hx Z rezerwatu Owczary wykazano dotychczas 161 gatunków muchówek (w tym 107 stwierdzonych po raz pierwszy w trakcie obecnych badań), z których czternaście związanych jest z siedliskami zasolonymi (9 halobiontów i 5 halofili). Trzy gatunki halobiontów (Dolichopus (Macrodolichopus) diadema (HALLIDAY), Melieria omissa (MEIGEN), Melieria picta (MEIGEN) nie były wcześniej podawane nie tylko z terenu rezerwatu, ale również z południowej części Polski. Stanowi to 16,8% wszystkich halobiontów i halofili stwierdzonych dotychczas na terenie naszego kraju i przeszło 20%, po odliczeniu halobiontów morskich występujących wyłącznie na wybrzeżu Bałtyku. W porównaniu z innymi solniskami Polski jest to wartość średnia. Na niektórych stanowiskach zasolonych na Kujawach i w rejonie Zatoki Gdańskiej występuje przeszło dwa razy więcej halobiontów i halofili, np. w Górkach Wschodnich koło Gdańska stwierdzono 32 gatunki, a w Inowrocławiu Mątwach aż 37, ale np. w Ozorkowie koło Pełczysk w województwie łódzkim znanych jest tylko siedem. Spośród halobiontów i halofili stwierdzonych w rezerwacie w trakcie badań stosunkowo najliczniej występowały Melieria omissa, Dolichopus diadema i larwy Aëdes dorsalis, pozostałe były znacznie rzadsze, a niektóre z nich (np. Nemotelus brevirostris i Thinophilus ruficornis) od czasów badań przeprowadzonych przez SZADZIEWSKIEGO (1983) prawdopodobnie stały się mniej liczne. Być może zjawisko to spowodowane jest zarastaniem solniska przez trzcinę, ponieważ wymienione wyżej obydwa gatunki żyją na podmokłych, słonych łąkach wśród niskiej roślinności zielnej, bądź wysładzaniem, spowodowanym odprowadzaniem wody z okolicznych pól na teren rezerwatu. W rezerwacie w Owczarach nie stwierdzono dotychczas szeregu halobiontów z rodzin Dolichopodidae, Ephydridae i Thetinidae, które są dość liczne na innych solniskach naszego kraju. Występują one najczęściej w miejscach pozbawionych roślinności, na mokrej glebie lub na szlamie przy brzegach słonych wód. Siedlisk takich praktycznie nie ma na terenie rezerwatu. Z kolei brak niektórych gatunków fitofagicznch (np. Campiglossa plantaginis, Phytomyza asteris, Liriomyza fasciola) spowodowany jest nieobecnością roślin żywicielskich (w tym przypadku Aster tripolium). Ponadto prawdopodobne jest również wykrycie jeszcze przynajmniej kilku gatunków związanych z solniskami w trakcie dalszych badań. Od czasu badań przeprowadzonych przez SZADZIEWSKIEGO (1983) stan zbiorowiska halofitów uległ znacznemu pogorszeniu. Główny problem stanowi zarastanie obszaru solniska przez trzcinę i stopniowe wysładzanie siedliska, spowodowane zarówno zmniejszeniem wydajności słonego źródła oraz odprowadzaniem na teren rezerwatu słodkich wód z okolicznych pól. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku zasolenie wody w źródle wynosiło 0,8% (SZADZIEWSKI 1983), a obecnie tylko 0,25% (TRZCIŃSKA-TACIK, dane niepublikowane). W przypadku trzciny być może jakieś efekty dałoby okresowe wykaszanie (np. dwa razy do roku), bardziej skuteczne byłoby prawdopodobnie sztuczne zasalanie solniska, co jakiś czas solą (NaCl). Trzcina w miejscach silnie zasolonych rozwija się 134

9 nieprawidłowo lub nie występuje. Należałoby również rozważyć ograniczenie dopływu wody słodkiej z pól. Zachowanie rezerwatu solniskowego Owczary w dobrym stanie jest szczególnie ważne, ponieważ jest to największy i najciekawszy tego typu obiekt w Niecce Nidziańskiej. Pozostałe solniska w tym regionie ulegają stopniowej degradacji i zanikowi prawdopodobnie z powodu obniżania się poziomu wód gruntowych. W rejonie dolnej Nidy, w pierwszej połowie XX wieku było 14 funkcjonujących słonych źródeł, w latach osiemdziesiątych stwierdzono siedem, a w roku 1994 zaledwie cztery (TRZCIŃSKA-TACIK 1987, 1995). LITERATURA SZADZIEWSKI R The immature stages of two halobiont Diptera, Dicranomyia sera (WALKER) (Limoniidae) and Parascatopse litorea (EDWARDS) (Scatopsidae). Pol. Pismo Entomol. 49(2): SZADZIEWSKI R Flies (Diptera) of the saline habitats of Poland. Pol. Pismo Entomol. 53(1-2): TROJAN P Przegląd faunistyczny Stratiomyidae (Diptera) Polski. Fragm. Faun. 20: TRZCIŃSKA-TACIK H Halofity nad dolną Nidą. Zesz. Nauk. UJ, Pr. Bot. 17: TRZCIŃSKA-TACIK H Monitoring halofitów nad dolną Nidą. Materiały konferencji i sympozjów 50 Zjazdu PTB. Kraków: