Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. [Z 1 rysunkiem i 10 tabelam i w tekście]

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A N A U K I N S T Y T U T Z O O L O G I I FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 33 W arszawa, 30 VIII 1990 N r 17 Jan K. K o w a l c z y k Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego [Z 1 rysunkiem i 10 tabelam i w tekście] Abstract. In the studies carried out in the Świętokrzyski N ational Park and in a wide belt o f adjoining areas, exam ined Aculeata o f the following families: Clirysididae, Tiphiidae, Sapygidae, M yrtnosidae, Vespidae, Eumenidae and Sphecidae. 141 species were recorded, am ong others: N otozus bidens, Discoelius dufourii, Ectemnius spinipes, Crossocerus barbipes, C. congener and C. cinxius. W STĘP Celem niniejszej pracy było określenie składu gatunkowego wybranych rodzin żądłówek Świętokrzyskiego Parku Narodowego i otuliny. Uwzględniono następujące rodziny: Chrysididae, Tiphiidae, Sapygidae, Myrmosidae, Vespidae, Eumenidae i Sphecidae. Wykorzystano także materiał zebrany na innych stanowiskach w Górach Świętokrzyskich. Wymienione rodziny nie były do tej pory badane w ŚPN. Dane z piśmiennictwa dotyczą obrzeża Gór Świętokrzyskich. Z okolic Opatowa 31 gatunków żądłówek, z wymienionych wyżej rodzin, podał D r o g o s z e w s k i (1932, 1934). W trakcie obecnych badań nie potwierdzono 16 z podanych przez tego autora gatunków, co wskazywać może na odrębność badanego terenu. Wzorując się na katalogu złotolitek ( B a n a s z a k 1980) nie uwzględniono danych o żądłówkach okolic Jędrzejowa ( K a r c z e w s k i 1962, 1967), odnosząc je do Wyżyny Małopolskiej. Wykorzystany w pracy materiał został zebrany w okresie od 1978 do 1985 roku. Badania prowadzono z różną intensywnością, mniejszą w okresie i większą w pozostałych latach. Serdecznie dziękuję członkom byłej Sekcji Akuleatycznej SKNB UŁ, a w szczególności mgr. Zbigniewowi G o t k i e w i c z o w i, za pomoc w zbieraniu materiałów.

2 2 8 6 J. K. Kowalczyk Teren i metody badań Materiał zbierano na terenie Parku oraz otuliny. W Parku uwzględniono zbiorowiska leśne i obrzeża lasów. Badania prowadzono głównie na Świętym Krzyżu oraz Górze Chełmowej. Na Św. Krzyżu uwzględniono zespoły: bór jodłowy (Abietetum poloniami) oraz grąd wschodniopolski (Tilio-Carpinetum). Żądłówki zbierano tu na spróchniałych tylcach złomów jodeł i jaworów oraz na liściach pokrytych spadzią (najczęściej bzu koralowego). Na obrzeżach lasu wykorzystano zespoły okrajkowe z kwitnącymi roślinami baldaszkowatymi i pokrzywami. Bogaty materiał zebrano na polanie Bielnik, gdzie łowiono żądłówki na kwiatach kruszyny, tarniny, malin i jeżyn. Chrysanthemum leucanthemum L., Senetio Fuchsii G m e l l., Heracleum sihiricum L. Polana Bielnik jest użytkowana rolniczo (wypas bydła, koszenie trawy, uprawy zbóż i ziemniaków). Liczne, kwitnące tu krzewy i rośliny zielne stanowią bazę pokarmową dla żądłówek. Na Górze Chełmowej uwzględniono bór mieszany (Pino-Quercetum) porastający południowe zbocza oraz skraj tego zespołu, a szczególnie teren osady strażnika oraz zarośla i łąki nad Słupianką. Inne części Parku były badane z mniejszą intensywnością. W otulinie Parku najwięcej uwagi poświęcono wychodni dolomitowej Z a pusty koło Cząstkowa, którą porastają zarośla i murawy kserotermiczne, z wieloma gatunkami termo- i kalcyfilnymi ( G ł a z e k 1985). Żądłówki zbierano na kwiatach głogu, tarniny, Centaurea rhenana B o r., Inula hirta L., Euphorbia cyparissias L., Peucedanum cervaria (L.) L a p. oraz na liściach dębów i leszczyny. W mniejszym stopniu zbadano murawy kserotermiczne w Grzegorzowicach. Uwzględniono także ścianki lessowe i wyrobiska, głównie w rejonie Słupi Nowej, Góry Chełmowej i Dębna. W środowisku wiejskim badaniami objęto także ściany budynków drewnianych, głównie starych chat, które obecnie w szybkim tempie znikają z krajobrazu Gór Świętokrzyskich. Materiał zbierano na kilkudziesięciu drewnianych budynkach w 16 wsiach leżących wokół Łysogór, a w Nowej Słupi na ścianach drewnianej imitacji osady prasłowiańskiej. Żądłówki zbierano metodą,,na upatrzonego. Połowów ilościowych nie stosowano. Za B a n a s z a k i e m i P l e w k ą (1981) określono strukturę liczebności względnej żądłówek, dzieląc zebrany materiał na trzy klasy liczebności: I gatunki rzadkie, których udział w zebranym materiale był niższy niż 1%, II gatunki częste na badanym terenie, 1-3% całego materiału, III gatunki licznie spotykane ich udział przekraczał 3%. Dla Sphecidae obliczono współczynnik podobieństwa gatunkowego zgrupowań 2c badanych siedlisk S' = - -, gdzie a i b liczby gatunków w porównywanych a + b zgrupowaniach, c liczba gatunków wspólnych dla dwóch zgrupowań ( T r o j a n 1975). Układ systematyczny oraz nazewnictwo gatunkowe żądłówek przyjęto za B a n a s z a k i e m (1980), T o b ia s e m (1978) i P u ł a w s k i m (1978).

3 Ż ądłów ki ŚPN Wykaz stanowisk I. Świętokrzyski Park N arodow y A. Zbiorow iska leśne: 1. L. Święty Krzyż oddz , , B -l, 2. L. G óra Chełm owa oddz. A-3, A-4, 3. L. G óra Chełm owa ur. Serwis, 4. L. Święta K atarzyna oddz. C-2, 5. L. Podgórze oddz , 6. L. D ąbrow a oddz. 38 i 54. B. Obrzeża lasów: 7. L. Święty Krzyż łąka grądow a Bielnik, 8. L. Święty Krzyż zachodni skraj oddz. 119 i 210, 9. L. Dębno południow y skraj oddz , 10. L. Jastrzębi Dół południow y skraj oddz , 11. L. G óra Chełm owa południow o-zachodni skraj oddz. A-3 i A-4 oraz teren osady strażnika, 12. L. Podgórze torow isko kolejki wąskotorowej oraz łąki w Dolinie Wilkowskiej. II. O tulina Parku A. Drewniane budynki: 1. Słupia Now a, 10. K rajno, 2. Bartoszowiny, 11. K rajno Pogorzele, 3. Drogosiowe, 12. K rajno Łęki, 4. H uta Szklana, 13. Bodzentyn, 5. H uta Koszary, 14. Celiny, 6. H uta Podłysica, 15. W ola Szczygiełkowa, 7. Bieliny Podlesie, 16. D ębno, 8. K akonin, 17. Berdyszów. 9. Porąbki, B. Z arośla i m uraw y kseroterm iczne: 18. Cząstków Zapusty, 19. Grzegorzowice. C. Ścianki lessowe i wyrobiska: 20. Dębno, 23. H uta Szklana, 21. Cząstków, 24. K rajno Pogorzele, 22. Słupia Now a, 25. Drogosiowe. III. Inne stanowiska: 1. Szewna k. Ostrow ca Św. wąwozy lessowe, 2. L. Wilczy Bór (nadl. Suchedniów) łąka kośna na zboczu doliny Krasnej koło gajówki Rosochy oraz pobocza dróg leśnych, 3. Rezerwat Świnia G óra, 4. Kaniów gajów ka oraz skraj lasu, 5. Zagnańsk Zachełm ie zalesione w yrobisko oraz torow isko kolejki wąskotorowej, 6. Belno poręba w dąbrowie, 7. Jaworze drew niane chaty, 8. W yszyna M aleniec koło Końskich piaszczyste zbocza wzdłuż szosy. W Y N IK I BADAŃ W tabeli I wymieniono gatunki stwierdzone przez autora w Górach Świętokrzyskich oraz dane z piśmiennictwa ( B a n a s z a k 1980, D r o g o s z e w s k i 1932, 1934.

4 288 J. K. Kowalczyk K o w a l c z y k i Ś l i w i ń s k i 1988). Tabela II obrazuje aktualny stan zbadania wybranych rodzin żądłówek w Górach Świętokrzyskich oraz na terenie Parku na tle fauny Polski. Poniżej zostały szerzej omówione tylko rodziny reprezentowane w Parku przez większą liczbę gatunków. Tabela I. Systematyczny wykaz gatunków z wybranych rodzin żądłówek (Aculeata) G ór Świętokrzyskich; dane z piśmiennictwa: a ( B a n a s z a k 1980), b ( D r o g o s z e w s k i 1932, 1934), c ( K o w a l c z y k. Ś liw iń s k i 1988). G óry Świętokrzyskie Lp. G atunek ĆDM otulina inne j r IN Parku stanowiska C H R YSID O ID E A - Chrysididae 1 Notozus bidens F o e r s t. c 2 Omalus truncatus ( D a h l b.) pusillus ( F a b r.) a 4 0. aeneus ( F a b r.) auratus (L.) 18 6 Holopyga fervida (F.) a 7 Hedychridium roseum (Rossi) a 8 H. ardens ( L a t r. ) H. integrum ( D a h l b. ) 8 10 Hedychrum micans L uc. 18, Pseudochrysis neglecta ( S h u c k.) a J2 Chrysis austriaca F a b r. a 13 Ch. pustulosa A b C/j. bicolor L ep. a 15 Ch. cyanea L. 1, 5, 6, 10, 1-6, 8-11, L 5, Ch. fulgida L. 3 a 17 Ch. viridula L. a 18 Ch. sybarita F o e r s t. a 19 Ch. ruddi S h u c k Ch. longula A b. 1, 11 3, 5, 13, Ch. ignita L. 1, 5, ,7-9,11, a, 1, 4, 7 15, 18, 19 SC O L IO ID E A - Tiphiidae 1 Tiphia fem orata F a b r. 11, 18 S A P Y G O ID E A - Sapygidae 1 Sapyga clavicornis (L.) quinquepunctata ( F a b r.) 5 M U T IL L O ID E A Mutillidae

5 Żądłówki ŚPN 289 T abela I cd M utilla marginata Ba er. 3, 6 2 M. rufipes F a b r. b M yrmosidae 1 M yrm osa melcinocephala ( F a b r.) 5 Vespiclae V ESP O ID E A 1 Vespa crabro L. 1, 3, 4, 7, 8, 7, 14, 18 2 Dolichovespula media ( R e t z.) 1,2, 4, 7, 11 15, Dolichovespula sylvestris (S c o p.) 1, 3, 4, 6, , D. saxonica (F.) 1, 7, 8, 11 3, 4,6,7,1 1, , 18, 19 5 D. norvegica (F.) 1, Pseudovespula adulterina (B u y s s.) 4 7 P. omissa (B isc h.) 1, 7 1, 18 8 Paravespula rufa (L.) 1, 3, 4, 7, 11 2, 4, 11, 18 9 P. vulgaris (L.) 1, 2, 4, 6, 7, 2, 4, 6, 7, , 11, ,1 5,1 7, 10 P. germanica (F.) 1, 2, 4 3, 4, 7,8, 1 1, b, 7 11 Vespula austriaca (Pz.) 1, , 15, Polistes nimpha (C h r ist.) 1, 7 1, 4, 18, P. gallicus (L.) 18 Eumenidae 1 Discoelius dufourii L e p Eumenes coarctatus (L.) 1,3, 6, 7, Odynerus simillimus F. M o r. b 4 0. reniformis ( G m e l.) 19 b 5 0. melanocephalus ( G m e l.) b 6 Symmorphus mutinensis (B a l d.) 1, 2, 7 11, 18 7 S. gracilis (B r u l l e ) 11, 18 8 S. debilitatus (S a u s s.) 2, 11 11, 18, 19 9 S. bifasciatus (L.) 1, 2, 7 10 S. murarius (L.) b crassicornis (Pz.) 1, 7, Ancistrocerus antilope (Pz.) 1, 11 4, A. trifasciatus (M u l l.) 1,2,7, 10, 11 4, A. parietinus (L.) 1, 7 4, A. claripennis T h o m s. 1, 7 11, 15, A. parietum (L.) 1 1, A. gazella (P a n z.) 7 1, A. nigricornis ( C u r t.) 1, 7, 10, , 6,7,1 1, 5, 7 19 A. oviventris (W esm.) 1 1 3,1 5,1 7,1 8

6 290 J. K. Kowalczyk Tabela 1 cd Euodynerus quadrifasciatus ( F a b r.) 1, 7 21 E. no tatuś (J u r.) b 22 Stenodynerus xanlhomelas (H.-S c h.) 18 SP H E C O ID E A - Sphecidae 1 Ammophila (A.) sabulosa (L.) A. (P.) viatica (L.) 8 3 Pemphredon (P.) lugens D a h l b. 11 1, 3, 4, P. (P.) montanus D a h l b. 2, 5, P. {P.) lugubris L a t r. 1, 2, 7, P. (C.) inornatus S ay 1, 2, 7 3, 6, P. (C.) lethifer ( S h u c k.) 1, 8, 11 8 P. (C.) rugifer ( D a h l b.) 8 9 P. (C.) austriacus K o h l 9 10 P. (Cer.) carinatus T h o m s P. (Cer.) clypealis T h o m s Psen (P.) ater (O l iv.) 11 18, 19, P. (M.) dahlbomi (W esm.) L 7 14 P. (M.) atratinus (F. M o r.) 11 20, P. (M.) unicolor ( L i n d.) 1 16 P. (M.) bruxellensis Bo n d r. 3, P. (M.) equestris ( F a b r.) b 18 P. (M.) bicolor J u r. 3 18, Psenulus concolor ( D a h lb.) P. sehencki (T o u r n.) P. pallipes (P a n z.) 11 6, 11, 12, 5, 7 14, 17, P. fuscipennis ( D a h i.b.) 2, 11 L 3, Diodontus minut us ( F a b r.) 20 b, D. luperus S h u c k D. tristis ( L i n d.) , 14, 1 15, Passaloecus gracilis ( C u r t. ) 2 4, 5, 8, 10, 12; 14, P. monilicornis D a h l b. 1, P. corniger S h u c k. 11 1, 10 4, 7 29 P. eremita K oh l P. insignis ( L i n d.) 1, 7, 11 1, 7, 9, 1 1, 12, 14, 15, P. singularis D a h l b. 1, Stigm us pendulus P a n z. 1, 11 1,3-7,9-1 5, 33 S. solskyi A. M o r Spilomena troglodytes ( L i n d.) 6, 7, 9, Philanthus triangulum ( F a b r.) b 36 Cerceris rybyensis (L.) 11 18, 19, 22 b 37 C. cunicularia ( S c h r k.) b 17

7 Żądłówki ŚPN 291 Tabela I cd C. ąuinąuefasciata (Rossi) 19 b 39 Alyson (A.) fuscatus (P a n z.) A. (D.) lunicornis (F abr.) 1 41 Argogorytes mystaceus (L.) L , 4, 6 42 A. fargei (Sh u c k.) 3 43 Gorytes (G.) quadrifasciatus (F abr.) 11 18, G. (G.) laticinctus (Lep.) G. (L.) bicinctus (Rossi) 1 46 Nysson spinosus (F oerst.) 1, 2 18, 19, N. tridens G erst. 18, N. niger C hevr M ellinus arvensis (L.) 1 50 M. crabronea T hunb. b 51 Trypoxylon figulus (L.) 1, 2, 7, , 6-8, 14, b, 4, 5, 7 15, 17, T. attenuatum Smith 11, 14, 15, 17, T. c la vice rum L. et S. 10, 11 L 3, 5, 6, 8, b, 1 13, 15, Astata (A.) boops (Sc h r.) b 55 A. (D.) stigma (P a n z.) 8 56 Miscophus bicolor J u r. b 57 Nitela spinolae Latr. 1, 5, 11 2, 13, Tachysphex nitidus (Spin.) Ectemnius fossorius (L.) 1 60 E. ąuadricinctus F abr. 1, 7, 11 4 b 61 E. spinipes (A. M o r.) L 7 62 E. lituratus (P a n z.) 1, 7, E. lapidarius (Pa n z.) 1,2,7, , E. sexcinctus (F.) 6, E. ruficornis (Z ett.) 1, 7, E. cavifrons (T homs.) 1,2, 5, 7, E. rugi/er D ahlb E. dives (L e p. et Brulle) 1, 6, 7 6, 11, E. guttatuś (L in d.) E. continuus (F abr.) 7 6, 11, 18, E. rubicola (D u f. et Perr.) 1, 7, Lestica alata (P a n z.) Crabro cribrarius (L.) 1, 2, 7, 11 18, C. peltarius (Schreb.) 1, 3, C. scutellatus (Schev.) Crossocerus quadrimaculatus (F abr.) 11 18, 19, 21 1, 8 77 C. vagabundus (P a n z.) 1, 7 78 C. binotatuś (Le p. et Brulle) 1 b 79 C. dimidiatus (F abr.) 1, 7 80 C. palmipes (L.) C. tarsatus (Sh u c k.) C. ovalis Le p. et Brulle 18, 20, C. pusillus Lep. et Brulle 1, 7, 11 18

8 292 J. K. Kowalczyk Tabela I cd C. exiguus (L in d.) 8 85 C. wesmaeli (L in d.) 8 86 C. elongatulus (L in d.) C. distinguendus (A. M o r.) 10, C. podagricus (L in d.) 1 89 C. assimilis (S mith) 1, C. congener (D ahlb.) C. annulipes (L ep. et Brulle) 4, 7, 11 b 92 C. capitosus (Sh u c k.) 1, C. cinxius (D ahlb.) L 7, C. barbipes (D ahlb.) 1 95 C. megacephalus (Rossi) 1, 7, 11 1, 2, 11, 17, C. nigritus (L ep. et Brulle) L 7 97 C. leucostomus (L.) 1, C. cetratus (Sh u c k.) 1, 7, 11, 12 1, Lindenius albilabris (F abr.) 8, L. panzeri (L in d.) L. pygmaeus armatus (L in d.) b, Entomognathus brevis (L in d.) 18, 19, Rhopalum coarctatum (Sc o p.) 7 3 b 104 Rh. clavipes (L.) 10, Oxybelus uniglumis (L.) 1 18, 21, Oxybelus trispinosus (F abr.) 7 18 b BODZENTYN «l" w " V Rys. 1.Rozmieszczenie badanych stanowisk w Świętokrzyskim Parku N arodow ym i otulinie (num eracja stanowisk odpow iada przyjętej w tabeli I). 1 teren Parku, 2 otulina, 3 granica Parku, 4 granica otuliny.

9 Ż ądłów ki ŚPN 293 T abela II. Stan zbadania w ybranych rodzin żądłówek (jv liczba gatunków ; % procent fauny krajowej) Polska G óry Świętokrzyskie Świętokrzyski Park N arodow y (z otuliną) N N % N % Chrysididae , ,1 Tiphiidae ,0 1 20,0 Sapygidae ,0 1 25,0 M utillidae ,0 M yrmosidae ,0 Vespidae , ,6 Eumenidae , ,0 Sphecidae , ,8 Chrysididae Według danych z piśmiennictwa w Górach Świętokrzyskich stwierdzono 10 gatunków złotolitek ( B a n a s z a k 1980). W Parku Chrysididae nie były do tej pory badane. Obecnie wykazano 7 gatunków z obszaru Parku i 9 z otuliny. Liczba gatunków znanych z omawianej krainy wzrosła do 21, co stanowi 33,3% fauny krajowej. Aktualnie nie powierdzono 8 gatunków wcześniej wymienianych. Zebrane przez autora złotolitki są w większości znane z całego kraju. Jedynie N otozus hidens należy do gatunków rzadko spotykanych ( K o w a l c z y k, Ś l i w i ń s k i 1988). Strukturę dominacji Chrysididae w badanych siedliskach przedstawiono w tabeli III. Tabela III. Struktura liczebności względnej Chrysididae w badanych siedliskach Parku i otuliny Klasy liczebności Park zbiorow iska leśne % budynki drewniane O tulina Parku % siedliska kseroterm iczne % I < 1% Omalus aeneus Hedychridium ardens Chrysis pustulosa Ch. ruddi Ch. longula 0,8 0,8 O. truncatus Ch. Julgida O. auratus Hedychridium ardens 0,8 II 1-3% Ch. longula 1,6 N otozus bidens Hedychrum micans Ch. cyanea Ch. ignita 1,2 2,4 2,0 2,8 III > 3% Ch. cyanea Ch. ignita 18,0 24,8 Ch. cyanea Ch. ignita 30,0 12,4

10 294 J. K. Kowalczyk Ponad 80% materiału to osobniki dwóch gatunków: Chrysis cyanea i Ch. ignita. Wymienione gatunki dominowały w zbiorowiskach leśnych Parku oraz na drewnianych budynkach w otulinie. Jedynie w siedliskach kserotermicznych były mniej liczne. Ch. cyanea najliczniej występowała na starych chatach drewnianych, natomiast Ch. ignita w lesie na spróchniałych pniach drzew. Oba gatunki mają wielu żywicieli wśród osowatych, grzebaczowatych i pszczołowatych. Pozostałe złotolitki były łowione sporadycznie i są reprezentowane przez pojedyncze osobniki. W zebranym materiale stwierdzono niewielki udział gatunków z podrodziny Heteronychinae (7%). W okolicy Łodzi udział tej podrodziny jest znacznie większy, szczególnie rodzaju Hedychrum L a t r., i przekracza 50% całego materiału ( K o w a l c z y k 1988). Vespidae W wyniku obecnie przeprowadzonych badań stwierdzono występowanie w G ó rach Świętokrzyskich 13 gatunków Vespidae spośród 14 gatunków krajowych. Na uwagę zasługują następujące: Pseudovespula adulterina ( B u y s s.) Kaniów, 12 VII 1980, 1 9, leg. J. S zczy pciak. Gatunek rzadko spotykany. W Polsce znany z Tatr ( N o s k i e w i c z 1959), Bytomia i okolic Warszawy ( S t ę p k o w s k a - B a r a ń s k a 1963) i Dolnego Śląska ( P u ł a w s k i 1967). Pseudovespula omissa ( B i s c h.) Święty Krzyż, 6 VIII 1978, 1 25 VIII 1978, 2 9$, 6 8 VIII 1979, 1 $; 9 VIII 1983, 4 14 VIII 1983, 1 Słupia Nowa, 26 VII 1983, 1 $; C ząstków -Zapusty, 14 VII 1979, 1 $; 21 VII 1979, 1 9. Gatunek rzadko spotykany. W Polsce znany z Pomorza ( P a u l 1943), z Sobótki i Muszkowic ( N o s k i e w i c z 1959), z Bytomia ( S t ę p k o w s k a - B a r a ń s k a 1963), okolic Wrocławia ( P u ł a w s k i 1967) i z Warszawy ( S k i b i ń s k a 1982). Oba gatunki są pasożytami gniazdowymi os społecznych. Pierwszy z nich pasożytuje u Dolichovespula saxonica (F.), a drugi u D. sylvestris ( S c o p.). W tabeli IV przedstawiono strukturę liczebności względnej Vespidae w badanych siedliskach. W zbiorowiskach leśnych dominowały osy dwóch gatunków: Dolichovespula saxonica i Paravespula vulgaris. Inne dwa gatunki tu występujące, a mianowicie Dolichovespula media i D. norvegica, reprezentują element borealno-alpejski ( K e m p e r i D ó h r i n g 1967). Na uwagę zasługuje ich względnie liczne występowanie w omawianych zbiorowiskach. Natomiast na niżu są rzadkie, np. na Wyżynie Łódzkiej znane z pojedynczych stanowisk. Na terenach wiejskich, w otulinie Parku dominowały osy z gatunków Paravespula vulgaris i P. germanica, gnieżdżące się w ziemi. Gniazda tych gatunków stwierdzono na łąkach, miedzach, w sadach i na poboczach dróg. Natomiast na strychach budynków drewnianych stosunkowo często spotykano gniazda Dolichovespula saxonica. Vespa crabro obserwowano częściej w dziuplastych drzewach na

11 Żądłówki Ś PN Tabela IV. S truktura liczebności względnej Vespidae w badanych siedliskach Parku i otuliny Klasy liczebności Park zbiorow iska leśne % tereny wiejskie i budynki drew niane O tulina Parku % siedliska kseroterm iczne % I < 1% Polistes nimpha Vespa crabro Dolichovespula media Paravespula rufa PolisteS nimpha 0,4 0,1 0,7 0,3 Vespa crabro Dolichovespula media D. norvegica Pseudovespula omissa Polistes gallicus 0,3 0,1 0,3 0,1 II 1-3 % Vespa crabro Pseudovespula omissa Paravespula germanica Vespula austriaca 1, ,1 Dolichovespula sylvestris D. saxonica Vespula austriaca 1, Dolichovespula sylvestris D. saxonica Paravespula vulgaris P. rufa P. germanica Polistes nimpha 1.7 1, ,5 1,3 2,2 III > 3 % Dolichovespula media D. sylvestris D. saxonica D. norvegica Paravespula rufa P. vulgaris 4,3 13,9 16,7 3,6 7,2 18,0 Paravespula vulgaris P. germanica 6,1 6,0 obrzeżu lasu niż w budynkach wiejskich, a w jednym przypadku stwierdzono gnieżdżenie się tego gatunku w ściance lessowej. W środowisku antropogenicznym nie występowała Dolichovespula norvegica. Potwierdza to wcześniejsze obserwacje B l u t h g e n a (1961), że osa ta jest gatunkiem leśnym i nie odwiedza ludzkich zabudowań. W siedliskach kserotermicznych stwierdzono 11 gatunków os społecznych, jednak zebrano tu mniejszy materiał niż w innych siedliskach. Stosunkowo często, szczególnie na stanowisku Cząstków-Zapusty, łowiono klecanki należące do gatunku Polistes nimpha. Według P u ł a w s k i e g o (1967) klecanki są w Polsce pospolite. Nie potwierdzają tego badania terenowe prowadzone w Warszawie i okolicy ( S t ę p k o w - s k a - B a r a ń s k a 1963, S k i b i ń s k a 1982) oraz na Wyżynie Łódzkiej ( K o w a l c z y k 1988) i w Borach Tucholskich ( P a w l i k o w s k i i B a r c z a k 1986). Spośród stwierdzonych w kraju trzech gatunków klecanek, jak wynika z dostępnej literatury, tylko Polistes gallicus jest znana z większej liczby stanowisk (8). Natomiast Polistes nimpha była stwierdzona tylko w okolicach Krakowa ( W i e r z e j s k i 1874) i w Wielkopolskim Parku Narodowym ( S z u l c z e w s k i 1950). Według K e m p e r i D ó h r i n g (1967) P. nimpha zasiedla obszar od południowej Europy po Mandżurię. W Niemczech spotykana była na morenowych pagórkach porośniętych borami sosnowymi, a także wśród psammofilnych muraw ze szczotlichą. Gniazda buduje nisko nad ziemią (10-20 cm) wykorzystując wyższą temperaturę powietrza przy powierzchni gleby. Gniazdo bywa przytwierdzone do kamienia lub gałązki. Obserwowano także

12 296 J. K. K ow alczyk przypadki gnieżdżenia się na południowych ścianach domów, zwykle pod okapem dachu. Na badanym terenie nic odnaleziono gniazd P. nimpha. Samce tego gatunku łowiono na kwiatach roślin baldaszkowatych. Stwierdzono przypadek zimowania samicy w kępie mchów na gołoborzu pod Św. Krzyżem. Z innych gatunków klecanek stwierdzono Polistes gallicus, reprezentowany w materiale tylko przez jedną samicę złowioną na Zapustach. Polistes biglumis bimaculatus ( G e o f f r. ), zamieszkujący w Europie głównie tereny górzyste, nie został znaleziony w Górach Świętokrzyskich. Eumenidae Wcześniejsze badania D r o g o s z e w s k i e g o (1932, 1934) w okolicy Opatowa oraz obecne autora, głównie w Świętokrzyskim Parku Narodowym i jego otulinie, pozwoliły na stwierdzenie w Górach Świętokrzyskich 22 gatunków os samotnych (około 49% fauny krajowej). Udział Eumenidae w zebranym materiale Vespoidea był jednak znacznie niższy, niż os społecznych (około 20%). Wśród zebranych gatunków na szersze omówienie zasługuje: Discoelius dufourii L e p. G óra Chełm ow a, 15 VIII 1984, 1?. Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Palearktyce, w Europie rzadki. Z Polski znany z okolic Szczecina i Dolnego Śląska ( P u ł a w s k i 1967), okolic Warszawy ( S t ę p k o w s k a - B a r a ń s k a 1963) oraz rezerwatów Wolbórka i Kulin ( K o w a l c z y k 1988). Samice gnieżdżą się w drewnie w opuszczonych chodnikach chrząszczy lub w gałązkach jeżyn. Pokarm dla larw stanowią głównie gąsienice drobnych gatunków motyli i rośliniarek. Gatunków górskich nie stwierdzono. Rozmieszczenie Eumenes coarctatus, Sym morphus bifasciatus i Ancistrocerus antilope ma w Europie charakter borealno-alpejski ( B l u t h g e n 1961). W tr a k c ie o b e c n ie p r o w a d z o n y c h b a d a ń n ie p o tw ie r d z o n o w y s tę p o w a n ia n a s tę p u ją c y c h g a tu n k ó w : Odynerus simillimus F. M o r., O. melanocephalus ( G m e l.), Sym m orphus murarius (L.) i Euodynerus notatus (J u r.) W tabeli V przedstawiono strukturę liczebności względnej Eumenidae w badanych siedliskach. W zbiorowiskach leśnych stwierdzono 15 gatunków os samotnych. Najwyższy udział w zebranym tu materiale miały dwa gatunki: Symmorphus bifasciatus oraz Ancistrocerus trifasciatus. W klasie licznie występujących znalazły się dwa gatunki, określone wcześniej za B l u t h g e n e m (1961) jako borealno-alpejskie, a mianowicie Symmorphus bifasciatus oraz Eumenes coarctatus. Wyłącznie w zbiorowiskach leśnych stwierdzono obecność Discoelius dufourii, Symmorphus bifasciatus, Ancistrocerus oviventris i Euodynerus ąuadrifasciatus. Dwa ostatnie gatunki łowiono tylko na Świętym Krzyżu. W otulinie Parku, na chatach drewnianych osy samotne występowały sporadycznie. Wśród 9 stwierdzonych tu gatunków tylko Ancistrocerus nigricornis występował liczniej. Udział tego gatunku był w tym siedlisku dwukrotnie wyższy niż w zbiorowiskach leśnych. Złowione na drewnianych budynkach Eumenidae należą w większości

13 Żądłówki ŚPN T abela V. Struktura liczebności względnej Eumenidae w badanych siedliskach Parku i otuliny Klasy liczebności Park zbiorow iska leśne % budynki drewniane % O tulina Parku siedliska kseroterm iczne % I < 1% Discoelius dufourii Ancistrocerus antilope A. parietum A. gazella A. oviventris 0, ,8 Symmorphus gracilis S. debilitatus Ancistrocerus antilope A. trifasciatus A. parietinus A. par ie tum A. gazella 0,8 0,8 0,8 Odynerus reniformis Sym morphus gracilis S. crassicornis Ancistrocerus antilope A. parietinus A. quadratus A. par ie tum 0,8 0,8 II 1-3 % Sym morphus debilitatus S. crassicornis Ancistrocerus quadrat us Enodynerus quadrifasciatus 1, ,1 1.7 Ancistrocerus ąuadratus 1,7 Eumenes coarctatus Symmorphus mutinensis Ancistrocerus trifasciatus Stenodynerus xanthomelas 1, ,1 III > 3% Eumenes coarctatus Symmorphus mutinensis S. bifasciatus Ancistrocerus trifasciatus A. parietinus A. nigricornis 6,0 5,2 16,3 15,5 3,4 7,0 Ancistrocerus nigricornis 13,6 Sym morphus debilitatus Ancistrocerus gazella 3,9 3,4 do pospolitych w całym kraju. W siedliskach kserotermicznych otuliny stwierdzono 14 gatunków os samotnych. Do liczniej spotykanych należy zaliczyć Symmorphus debilitatus oraz Ancistrocerus gazella, które częściej tu występowały, niż w zbiorowiskach leśnych. Większość Eumenidae stwierdzonych w tym siedlisku to gatunki rozpowszechnione w Polsce. Wyłącznie tu złowiono gnieżdżący się w ziemi Odynerus reniformis oraz Stenodynerus xanthome las, związany ze zbiorowiskami ciepłych lasów i zarośli. Nie obserwowano na terenie Parku i otuliny kopułki Eumenes pedunculatus P a n z. Gatunek ten znany jest z okolic Łodzi, gdzie występuje licznie w siedliskach antropogenicznych (kopalnie piasku, nieużytki porośnięte wrzosem) ( K o w a l c z y k 1988). Brak na badanym terenie także innych piaskolubnych Eumenidae. Większość stwierdzonych tu os samotnych gnieździ się w drewnie, głównie w opuszczonych chodnikach chrząszczy oraz w suchych gałązkach krzewów. Sphecidae D r o g o s z e w s k i (1932, 1934) podał z okolic Opatowa 17 gatunków grzebaczowatych. Obecnie stwierdzono w Górach Świętokrzyskich 106 gatunków Sphecidae (52,7% fauny krajowej). Natomiast na terenie Parku i otuliny złowiono 96 gatunków (47,7% fauny krajowej). W zebranym materiale na uwagę zasługują następujące gatunki:

14 298 J. K. K owalczyk Ectemnius spinipes ( A. M o r. ) Św. Krzyż, 6 VIII 1978, 1 3; 25 VIII 1978, 4 $$, 1 3; 10 VIII 1983, 1 $; 19 VIII 1984, 1 $. Gatunek typowo leśny, transpalearktyczny. W Europie zasiedla obszar od Alp Francuskich po Ukrainę i Kaukaz. Występuje także na Syberii i w Japonii. W Czechosłowacji bardzo rzadki ( B a l t h a s a r 1972). Zasiedla głównie ciepłe siedliska na przedgórzach. W Polsce wykazany tylko z Puszczy Białowieskiej przez K a r p i ń s k i e g o (1948), gdzie według tego autora występował licznie. W ŚPN łowiony głównie na nasłonecznionych obrzeżach polany Bielnik. Samice zakładają gniazda w drewnie, a jako pokarm dla larw gromadzą drobne motyle. Crossocerus barbipes ( D a h l b. ) Św. Krzyż, 23 VIII 1978, 1 3; VIII 1984, ; 7-8 VI 1985, 1?, 3 S 3. Według B a l t h a s a r a (1972) jest to gatunek zimnolubny, preferujący tereny górskie. W Europie rzadko spotykany, na północy sięga do Laponii. Stwierdzony także w Japonii. Na terenie Polski dotychczas jedną samicę złowił N o s k i e w i c z (1959) w Kotlinie Kłodzkiej (Bardo Śląskie). Crossocerus congener ( D a h l b. ) G óra Chełm owa, 31 VIII 1979, 2 $$, na drewnianej szopie w osadzie strażnika. Opisany z Głogowa, w Europie rzadko spotykany, znany z nielicznych stanowisk ( B a l t h a s a r 1971). Typowo górskich Sphecidae w Górach Świętokrzyskich nie stwierdzono, jednak występują tu gatunki spotykane w Europie Środkowej głównie na obszarach górskich i podgórskich, np. Crossocerus cinxius, C. assimilis, C. leucostomus. T abela VI. Struktura liczebności względnej Sphecidae w siedliskach ŚPN i otuliny Klasa liczebności Park zbiorow iska leśne % budynki drew niane % O tulina Parku siedliska kseroterm iczne % I < 1% 65 gatunków 26 gatunków 35 gatunków II 1-3 % Pemphredon luguhris Nysson spinosus Ectemnius ruficornis Crossocerus assimilis C. capitosus C. cinxius C. ceiratus C. megacephalus O xyhelus uniglumis 1, , ,28 2,96 1,28 2,08 Diodontus tristis Passaloecus gracilis P. insignis Trypoxylon figulus T. cla vice rum 2,32 1,04 2,25 2,24 1,12 Psen at er P. atratinus P. bicolor Ectem nius continuus Crossocerus ąuadrimaculatus Entomognathus brevis 1, ,36 1,52 III > 3% Ectemnius lapidarius E. cavifrons 6,65 3,04 Stigm us pendulus Trypoxylon attenuatum 10,08 6,64 Diodontus tristis 4,64

15 Żądłów ki ŚPN 299 W tabeli VI przedstawiono strukturę liczebności względnej Sphecidae w badanych siedliskach. Udział poszczególnych gatunków zamykał się w przedziale od 0,08 do 10,7%. Okazy zebrane w zbiorowiskach leśnych ŚPN stanowią 43,4% całego materiału. Stwierdzono w tych zbiorowiskach 76 gatunków grzebaczowatych, ale zdecydowana większość gatunków (65) reprezentowana jest w zbiorze przez pojedyncze osobniki i należy do klasy gatunków rzadkich na omawianym terenie. Na uwagę zasługuje obecność w grupie gatunków częstych preferujących rejony górskie Crossocerus assimilis i C. cinxius. W tabeli VII przedstawiono udział Sphecidae gnieżdżących się w drewnie lub ziemi w badanych siedliskach. W zbiorowiskach leśnych dominowały gatunki zakładające gniazda w drewnie (63,1%). Dwa gatunki licznie występujące w tym siedlisku, a mianowicie: Ectemnius lapidarius i E. cavifrons gnieżdżą się w drewnie, głównie w tylcach złomów stojących w miejscach nasłonecznionych. Natomiast w zbiorowiskach leśnych Wyżyny Łódzkiej, w klasie III liczebności znalazły się tylko gatunki gnieżdżące się w ziemi, takie jak: Ammophila sahulosa i Mellinus arvensis ( K o w a l c z y k 1988). Udział wyżej wymienionych gatunków w zebranym w Parku materiale jest znikomy. T abela VII. Udział Sphecidae gnieżdżących się w drewnie lub ziemi w badanych siedliskach (N liczba gatunków ) Siedlisko N G niazda w drewnie Gniazda w ziemi N % N % Zbiorow iska leśne , ,8 Drew niane budynki ,0 1 3,0 Zarośla i m uraw y kseroterm iczne , ,0 Ścianki lessowe i wyrobiska ,0 Na terenie ŚPN nie stwierdzono wielu pospolitych w całej Polsce Sphecidae reprezentujących rodzaje: Ammophila K i r b y, Philanthus F a b r., Cerceris L a t r., Bem hix F a b r., Mellinus F a b r., Astata K o h l, Dinetus J u r. i Tachysphex K o h l. Gatunki należące do wymienionych rodzajów budują gniazda w ziemi, najczęściej w piaszczystych glebach. Płytkie, zimne, mokre i kwaśne gleby w Parku nie sprzyjają tej grupie ekologicznej. Udział grzebaczowatych gnieżdżących się w ziemi wzrasta w termofilnych zaroślach i murawach rozwijających się na ciepłych, suchych i zasadowych rędzinach. Wśród stwierdzonych na tym siedlisku 38 gatunków Sphecidae większość (63%) zakładała gniazda w glebie. Także wszystkie grzebaczowate, zaliczone tu do II i III klasy liczebności gnieżdżą się w ziemi. Największy udział w zebranym na omawianym siedlisku materiale miał Diodontus tristis 4,64%. Gatunek ten licznie występował także w siedliskach antropogenicznych (wyrobiska, ścianki, podmurówki drewnianych budynków).

16 3 0 0 J. K. K ow alczyk Wiele gatunków Sphecidae gnieździ się w ściankach lessowych i gliniastych. W otulinie Parku, w tym siedlisku stwierdzono 17 gatunków grzebaczowatych. Siedliska tego typu powstają w sposób naturalny wskutek procesów erozyjnych, bądź są tworzone sztucznie w trakcie różnych robót ziemnych (wykopy i nasypy wzdłuż dróg, wyrobiska piasku lub gliny). Żądłówki ścianek lessowych okolic Sandomierza badał N o s k i e w i c z (1957). Wśród 70 gatunków stwierdzonych tu Aculeata tylko jeden nie występował w innych siedliskach; pozostałe związane są z innymi ściankami (np. kamieniołomy) lub budują gniazda także w płaskim podłożu. Na ściankach lessowych w otulinie Parku nie stwierdzono Ammoplanus handlirschi Suss., typowego przedstawiciela facji ściankowej w okolicach Sandomierza ( N o s k i e w i c z I.e.). Najliczniej na ściankach lessowych występowały: Psen citer, P. atratinus, Diodontus tristis, Crossocerus quadrimaculatus oraz Entomognathus brevis. Na ścianach drewnianych budynków występowały 33 gatunki grzebaczowatych gnieżdżących się, z wyjątkiem jednego, w drewnie, w opuszczonych chodnikach chrząszczy, głównie spuszczela (Hylotrupes bajulus L.). W omawianym siedlisku dominowały: Stigmus pendulus i Trypoxylon attenuatum. W tabeli VIII przedstawiono strukturę pokarmową larw Sphecidae w badanych siedliskach. We wszystkich przypadkach dominowały dwie grupy: jedna związana z pluskwiakami, a druga z muchówkami. W pierwszej wyróżniał się zespół afidofagów. Był on najliczniejszy pod względem liczby gatunków w zbiorowiskach leśnych (23 gatunki). Na drewnianych budynkach zespół ten reprezentowało 16 gatunków, a w siedliskach kserotermicznych tylko 7. W zbiorowiskach leśnych w zespole afidofagów dominowały tylko dwa gatunki: Pemphredon lugubris oraz Crossocerus cetratus, pozostałe należały do rzadkich. Na drewnianych budynkach zespół afidofagów miał więcej dominantów, bo 4 gatunki: Diodontus tristis, Passcdoecus gracilis, P. insignis, Stigmus pendulus; wśród nich wyróżniał się liczebnością S. pendulus. Natomiast w siedliskach kserotermicznych w omawianym zespole dominował tylko Z), tristis. Udział grzebaczowatych polujących na inne pluskwiaki był najniższy na drewnianych budynkach. Również zespół dipterofagów był najliczniejszy w zbiorowiskach leśnych (32 gatunki). W tym siedlisku dominowały: Ectemnius lapidarius oraz E. cavifrons, przy czym ten ostatni poluje głównie na bzygowate (Syrphidae), które są licznie reprezentowane na terenie Parku ( K o w a l c z y k i Ś l i w i ń s k i 1988). Na drewnianych budynkach zespół dipterofagów był słabiej reprezentowany, gdyż żaden gatunek tego zespołu nie znalazł się w II i III klasie liczebności. W siedliskach kserotermicznych, w omawianym zespole dominowały: Ectemius continuus oraz Crossocerus quadrimaculatus. Udział innych grup owadów w pokarmie grzebaczowatych był niewielki. Dotyczy to szczególnie prostoskrzydłych, chrząszczy i gąsienic motyli. Zespoły Sphecidae związane pokarmowo z wymienionymi grupami są znacznie bogatsze na niżu, szczególnie na glebach piaszczystych, gdzie większy udział mają grzebaczowate z rodzajów Ammophila K i r b y, Cerceris L a t r. i Tachysphex K o h l.

17 Ż ądłów ki ŚPN 301 Tabela VIII. Struktura pokarm ow a larw Sphecidae w badanych siedliskach (N liczba gatunków ) Siedlisko Zbiorow iska leśne Chaty drewniane Z arośla i m uraw y kseroterm iczne Ścianki i wyrobiska Pokarm larw N % N % N % N % Prostoskrzydłe 1 5,9 M szyce 23 30, ,5 7 IN ,8 Inne pluskwiaki 13 17,1 2 6,0 6 15, ,4 C hrząszcze ,3 1 5,9 Przylżeńce , Błonkówki 3 3, ,8 G ąsienice motyli 2 2, ,6 - - Im agines motyli 1 1, ,6 - - M uchów ki 32 42, , , ,2 Pająki 2 2,6 3 9,1 2 5,3 - - Oprócz owadów Sphecidae wykorzystują jako pokarm dla larw także drobne pająki. Zespół arachnofagów był reprezentowany na terenie Parku i otuliny przez gatunki z rodzaju Trypoxylon L a t r. Udział tego zespołu zaznaczył się najwyraźniej na drewnianych budynkach, gdzie wszystkie trzy gatunki rodzaju Trypoxylon L a t r. były licznie reprezentowane, a szczególnie T. attenuatum. Larwy Sphecidae należy zaliczyć do konsumentów II i III rzędu. Natomiast osobniki dorosłe należą do konsumentów I rzędu; wyjątek stanowią grzebacze żywiące się spadzią lub hemolimfą złowionych owadów. Ze względu na krótki aparat gębowy Sphecidae odwiedzają kwiaty z łatwo dostępnymi miodnikami, najczęściej baldaszkowate (Umhelliferae). Tabela IX przedstawia udział Sphecidae reprezentujących różne elementy zoogeograficzne w badanych siedliskach. Podział elementów zoogeograficznych przyjęto według K o l e s n i k o v a (1977). We wszystkich siedliskach dominowała grupa gatunków reprezentujących element transpalearktyczny. Udział tego elementu był największy w siedliskach ksero termicznych. Element europejski miał najwyższy udział w zbiorowiskach leśnych, eurosyberyjski w siedliskach kserotermicznych, natomiast śródziemnomorsko-europejski na drewnianych budynkach. Grzebaczowate dominujące liczebnie na badanym obszarze reprezentują element transpalearktyczny. Tabela IX. A naliza zoogeograficzna Sphecidae w badanych siedliskach (N liczba gatunków ) Element zoogeograficzny Zbiorow iska leśne Drew niane budynki Siedliska kseroterm iczne N % N % N % T ranspalearktyczny 52 68, , ,8 Eurosyberyjski 5 6,6 1 3,0 4 9,5 Europejski 10 13,2 4 12,1 4 9,5 Śródziem nom orsko-europejski 9 11, ,2 3 7,2

18 3 0 2 J. K. K ow alczyk W tabeli X przedstawiono podobieństwo gatunkowe zgrupowań Sphecidae badanych siedlisk. Dla lepszego zobrazowania podobieństwa w obrębie zbiorowisk leśnych wyróżniono zbiorowiska Świętego Krzyża i Góry Chełmowej. Stopień podobieństwa zgrupowań grzebaczowatych był zawarty między 18,7 a 45,2% i nie przekroczył 50%, co świadczy o odrębności badanych siedlisk. Zgrupowanie Sphecidae z drewnianych budynków wykazuje większy stopień podobieństwa gatunkowego do zgrupowania z boru mieszanego niż z boru jodłowego. Natomiast siedliska kserotermiczne, głównie termofilne zarośla, są pod względem składu gatunkowego najbardziej podobne do boru mieszanego, porastającego południowe zbocze Góry Chełmowej. Najniższy stopień podobieństwa stwierdzono między zgrupowaniami Sphecidae siedlisk kserotermicznych i drewnianych budynków. Tabela X. Podobieństwo gatunkow e zgrupow ań Sphecidae badanych siedlisk (wyrażone w % ) G rąd z jodłą Bór mieszany Drewniane Siedliska (Sw. Krzyż) (G óra Chełm owa) budynki kseroterm iczne Siedliska kseroterm iczne 35,2 45,2 18,7 100 Drewniane budynki 34,1 42,7 100 Bór mieszany (G óra Chełm owa) 41,7 100 G rąd z jodłą (Sw. Krzyż) 100 PO D SU M O W A N IE W latach na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego i szeroko pojętej otuliny stwierdzono występowanie 141 gatunków reprezentujących następujące rodziny żądłówek: Chrysididae, Tiphiidae, Sapygidae, M yrmosidae, Vespidae, Eumenidae i Sphecidae. Wród zebranych gatunków na uwagę zasługują rzadko spotykane w kraju: N otozus bidens, Discoelius dufourii, Ectemnius spinipes, Crossocerus barbipes, C. congener i C. cinxius. Gatunków typowo górskich nie wykazano. Stwierdzono jednak kilka gatunków częściej spotykanych w górach niż na niżu, np. Dolichovespula norvegica, Eumenes coarc tatuś, Symmorphus bifasciatus, Crossocerus cinxius, C. assimilis, C. leucostomus. W zbiorowiskach leśnych ŚPN do gatunków licznie występujących należały: Chrysis cyanea, Ch. ignita, Dolichovespula saxonica, Paravespula vulgaris, Sym m orphus bifasciatus, Ancistrocerus trifasciatus, Ectemnius Icipidarius i E. cavifrons. W zgrupowaniach leśnych grzebaczowatych dominowały gatunki gnieżdżące się w drewnie (63,1%). Zimne, mokre i płytkie gleby Łysogór nie sprzyjają Sphecidae budującym gniazda w ziemi. Grzebaczowate ze zbiorowisk leśnych polowały głównie na mszyce oraz muchówki, udział innych grup owadów w pokarmie był niewielki.

19 Ż ądłów ki ŚPN Łącznie w zbiorowiskach leśnych występowało 109 gatunków Aculeata, tu stwierdzono większość gatunków rzadkich w kraju, jak również gatunków reprezentujących element borealno-alpejski. W otulinie ŚPN żądłówki zbierano na drewnianych budynkach i na nielicznych stanowiskach kserotermicznych o naturalnym lub antropogenicznym pochodzeniu. Drewniane budynki ostatnio szybko znikają z krajobrazu Gór Świętokrzyskich wypierane przez współczesne budownictwo. Ściany starych, drewnianych chat, szczególnie o wystawie południowej, podziurawione licznymi chodnikami ksylofagicznych chrząszczy, głównie spuszczela Hylotrupes bajulus, są licznie zasiedlane przez żądłówki. Stwierdzono tu 51 gatunków, m.in. kilka rzadko spotykanych jak: Omalus truncatus, Ancistrocerus antilope, Passaloecus eremita, Crossocerus congener. Do gatunków licznie spotykanych na drewnianych budynkach należały: Chrysis cyanea, Ch. ignita, Dolichovespula saxonica, Ancistrocerus nigricornis, Stigmus pendulus, Trypoxylon attenuatum. Wśród stwierdzonych na drewnianych budynkach 33 gatunków Sphecidae dominowały afidofagi oraz arachnofagi. Kolesnikov (1977) zwrócił uwagę na słomiane strzechy domów jako miejsca gniazdowania afidofagicznych Sphecidae oraz na rolę jaką one odgrywają w ochronie sadów przed mszycami. Usuwanie budynków drewnianych z krajobrazu odbija się prawdopodobnie negatywnie na liczebności zgrupowań afidofagów. Odnotowano większe podobieństwo gatunkowe zgrupowań Sphecidae z drewnianych chat do zgrupowań z boru mieszanego na Chełmowej Górze niż do zgrupowań zasiedlających zbiorowiska leśne na Św. Krzyżu. W siedliskach kserotermicznych (murawy i zarosła w Cząstkowie-Zapustach i Grzegorzowicach oraz ścianki lessowe i wyrobiska koło Bodzentyna i Chełmowej Góry) stwierdzono występowanie 73 gatunków żądłówek, w tym kilku interesujących: N otozus bidens, Polistes nitnpha, Stenodynerus xanthom e las, Psen ater. Do żądłówek licznie spotykanych w omawianych siedliskach należały: Sym morphus debilitatus, Ancistrocerus gazella, Diodontus tristis. Wśród 42 gatunków Sphecidae, stwierdzonych tutaj, większość gnieździła się w ziemi i odżywiała larwy muchówkami. Są tu też grzebaczowate polujące na Orthoptera i Coleoptera. Zgrupowanie grzebaczowatych z siedlisk kserotermicznych pod względem składu gatunkowego zbliżone było najbardziej do zgrupowania z boru mieszanego na Chełmowej Górze. Kserotermiczne murawy i zarośla w Cząstkowie-Zapustach i Grzegorzowicach stanowią naturalne ostoje antofilnych żądłówek w krajobrazie kulturowym i między innymi z tego względu zasługują na objęcie ich ochroną rezerwatową. W zgrupowaniach Sphecidae dominowały gatunki reprezentujące transpalearktyczny element zoogeograficzny. Udział elementu europejskiego najwyższy był w zbiorowiskach leśnych ŚPN, elementu eurosyberyjskiego w siedliskach kserotermicznych, śródziemnomorsko-europejskiego na drewnianych budynkach. Zgrupowania żądłówek w ŚPN i otulinie różniły się od podobnych zgrupowań z niżowych regionów kraju następującymi cechami: słabą reprezentacją niektórych rodzajów skupiających gatunki gnieżdżące się

20 3 0 4 J. K. K ow alczyk w ziemi, np. Ammophila K irby, Cerceris Latr., Bem bix F a br., Bembecinus Costa. Tachysphex Kohl, Mellinus F abr., Oxybelus Latr., Dinetus Ju r., Astata Kohl, Philanthus F abr., a bogactwem gatunków gnieżdżących się w drewnie, co jest charakterystyczne dla Karpat i Sudetów (N oskiewicz, Puławski 1960); występowaniem, w grupie gatunków częstych, żądłów ek reprezentujących borealno-alpejski element zoogeograficzny lub też preferujących góry, np. Dolichovespula norvegica, D. media, Eumenes coarctatus, Symmorphus bifasciatus, Crossocerus cinxius, C. assimilis; w ym ienione gatunki na niżu są rzadko spotykane; ubogą w gatunki fauną Chrysididae i dom inacją Chrysis ignita, co jest charakterystyczne dla Karpat i Sudetów (N oskiewicz, P uławski 1958); obecnością os pasożytniczych: Pseadovespula adulterina i P. omissa, spotykanych głów nie na terenach górzystych (Puławski 1967). p i ś m i e n n i c t w o B a lth a s a r V Grabw espen Sphecoidea. Fauna CSSR, 20. Praha, 471 ss. B a n aszak J Złotolitki Chrysididae. K atalog fauny Polski, 26, 3. W arszawa, 52 ss. B an aszak J., P le w k a T Apoidea (Hymenoptera) K am pinoskiego Parku N arodow ego. Fragm. faun., W arszawa, 25: B lu th g e n P Die Faltenwespen M itteleuropas (Hymenoptera, Diploptera). Abh. dtsch. A kad. Wiss., Berlin, 2: D rogoszewski K W ykaz żądłówek zebranych w Polsce Środkowej. Pol. Pismo ent., W rocław, 11: D rogoszewski K Nowe dla Polski Środkowej żądłówki. Pol. Pismo ent., W rocław, 13: G łazek T Szata roślinna w ybranych powierzchni obszaru G ó r Świętokrzyskich i terenów przyległych na tle w arunków siedliskowych. Fragm. faun.. W arszawa, 29: K a rcz e w sk i J Znaczenie borówki czernicy ( Vaccinium myrtillus L.) dla entom ocenozy leśnej. Fol. forest, poi., A, W arszawa, 9, 200 ss. K a rc z e w sk i J Znaczenie wrzosu (Calluna vulgaris L.) dla entom ocenozy leśnej oraz porów nanie zespołu owadów związanych z tą krzewinką z entom ofauną borów ki czernicy (Vaccinium myrtillus L.). Wyd. SG GW, W arszawa, 174 ss. K arpiński J Nowe dla polskiej fauny gatunki owadów oraz nowe w Polsce stanow iska rzadkich gatunków z terenu Białowieskiego Parku N arodow ego i Puszczy Białowieskiej. Fragm. faun. Mus. zool. poi., W arszawa, 5: Kem per H., D ó h rin g E Die sozialen Faltenwespen M itteleuropas. Leipzig, 180 ss. K o lesn ik o v W. A Rojuśćije osy (Hymenoptera, Sphecidae) Bryanskoj oblasti i ich znaćenije kak entom ofagov. Ent. O bozr., Leningrad, 56: Kow alczyk J. K Żądłów ki W yżyny Łódzkiej. Acta Univ. Lodz., Łódź, 6: Kow alczyk J. K., Śliw iński Z Uwagi o entom ofaunie lądowej Św iętokrzyskiego Parku Narodow ego. Parki nar., Rezerwaty Przyr., Białowieża, 8. 2: N oskiew icz J Osiągnięcia polskiej entom ologii (faunistyka, zoogeografia, system atyka) w trzechleciu Prz. zool., W rocław, 1: N oskiew icz J Nowe dla fauny Polski gatunki błonków ek (Hymenoptera) i m uchów ek (Diptera) i nowe stanow iska gatunków rzadko obserwow anych. Pol. Pismo ent., W rocław, 29: N o skiew icz J., P u ła w sk i W Z łotolitki Chrysididae, Cleptidae. Klucze do oznaczania owadów Polski, W arszawa, 65 ss. N osk iew icz J., P u ła w sk i W G rzebaczow ate Sphecidae. Klucze do oznaczania ow adów Polski, 67. W arszawa, 185 ss.

21 Żądłów ki ŚPN P a u l R. A Beitrag zur K enntnis der F auna Sphegiden, Psam m ochariden, Vespiden und Chrysididea (H ym.) Pom m erns. III. Stettin, ent. Ztg., Stettin, 104: P a w lik o w sk i T., B a-rczak T Struktura zgrupow ań antofilnych żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) na obszarach m onokultur sosnowych w Borach Tucholskich. Acta Univ. N.C., Toruń, 30, 64: P u ła w sk i W O sowate Vespidae, Masaridae. Klucze do oznaczania owadów Polski, W arszawa, 84 ss. P u la v sk ij W Sem. Sphecidcie rojuśćije osy. O predelitel nasekom ych evropejskoj ćasti SSSR, t. 3, 1. Leningrad, ss Skibińska E W asps (Hymenoptera, Vespidae) o f W arsaw and M azovia. M em orabilia zool., W arszawa, 36: S tę p k o w sk a -B a ra ń sk a J O sowate ( Vespidae) okolic W arszawy z uwzględnieniem niektórych ciekawszych gatunków z innych okolic Polski. Fragm. faun., W arszawa, 10: S z u lc z h w sk i J. W Błonkówki (Hymenoptera) W ielkopolskiego Parku N arodow ego. Pr. m onogr. Przyr. wielkopol. Parku nar., Poznań, 4: T obias V. I Nadsem. Vespoidea skladćatokrylyje osy. W: O predelitel' nasekom ych evropejskoj ćasti SSSR, t. 3, 1. Leningrad, ss T ro ja n. P Ekologia ogólna. W arszawa, 419 ss. W ierzejski A D odatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. fizjogr., K raków, 8: Instytut Biologii Środowiskowej UL M uzeum Z akładu Biologii Ewolucyjnej Łódź, Park Sienkiewicza PE3IO M E [ 3 a r n a B H e : M 3 6 p a H H b i e cemeiłctba > K a jih in H X n e p e n o H H a T O K p b u i b i x (Hymenoptera, Aculeata) C B e H T O K u ih C K o r o H a u n o H a j i b H o r o n a p i c a ] U e j ib p a 6 o T b i 3aK JiK )H ajiacb b o n p e.a e jie H H H B H z io B o r o c o c T a B a c o o ó m e c T B H 3 6 p a H H b ix c e M e iłc T B Aculeata b J iech b ix c o o S m e c T B a x C B eh T O K uih C K oro H a n n o - H a jib H o r o n a p ic a, a T a io x e b 3am nt H O H 3 0 H e n a p ic a Ha ziep eb H H H b ix KpecTbaHCKHX T io M a x h b K c e p o T e p M H b ix S n o x o n o B. Y H H T b ib a e T ca c jie a y io L U H e c e M e iłc T B a : Chrysididae, Tiphiidae, Sapygidae, M yrmosidae, Vespidae, Eumenidae w Sphecidae. KoHCTaTnpoBaHO npncytctbne 141 bjluob, b tom nncjie peziko BCTpeHaioinneca: Notozus bidens, Discoelius dufourii, Ectemnius spinipes, Crossocerus barbipes, C. congener, C. cinxius. C uejibio onpetiejiehha CTpyKTypbi OTHOCHTejibHon hhcjichhocth nphhhmaetca no Bahauiaky h IIjiebke ( ) ^ejiehne Ha 3 Kjiacca HncjieHHOCTn: 1 < 1 %, II 1 3 %, III > 3 % b co6pahhom MaTepnajie. B J iech b ix c o o 6 i n e c T B a x C B eh T O K uih C K oro H a u n o H a jib H o r o n a p x a O T M e n a e T ca b h / i o b a ca jih iu H x, b t o m HHCJie ^OBOJibHO m h o t o p e ^ K o B b ic T y n a io in n x b F lo j ib in e n n p e a c T a B J iflio m H X c o 6 o n 6 o p ea jib H O -a jib n n H C K H H 3 0 o reo rp a cj)h H eck H H 3jieM eh T, H a n p. Dolichovespula norvegica, Crossocerus cinxius, C. assimilis. H a a e p e B flh H b ix n o c T p o H K a x K oh C T at n pob ah O 5 1 b h t i o b, a b K c e p o T e p M H b ix 6 n o T o n a x 7 3 B a zia Aculeata. K H a n ó o j ie e H H T epech bim b 3 t h x 6 n o T o n a x n p H H a ^ J ie» :a jih : Passaloecus erem ita, N otozus bidens, Polistes nimpha, Stenodynerus xanthomelas.

22 306 J. K. K owalczyk C o o ó m e c T B y aca.nh m nx H ccnaayem O H TeppH TopH H n o cpabhehhk) c c o o ó m e c T - BaMH Ha HH3MCHHOCTH CBOHCTBCHHbl CJie,ItyK)IHHe nph3hakh! HeÓOJlblUOe HHCJIO b h ^ o b rh e3a aih H xc«b 3eM jte (ocoóeh H O b n eck e), n o B b im eh H o e h h c jio a c a jia m u x rne3ahuihxch b zipeb ech H e, a TaK>Ke ybejihhehhoe ynact H e b h a o b n p e^ n o H H T a io in H x ro p H b ie T epph TopH H. SU M M A R Y [Title: Some families of Aculeata (Hymenoptera, Aculeata) of the Świętokrzyski National Park] The aim of the studies was to examine species composition of communities of selected families of Aculeata in forest communities of the Świętokrzyski National Park and in Park adjacent areas on wooden houses and in xerothermic habitats. The following families were investigated: Chrysididae, Tiphiidae, Sapygidae, Myrmosidae, Vespidae, Eumenidae and Sphecidae. The 141 species were recorded with some rare and interesting: Notozus bidens, Discoelius dufourii, Ectemnius spinipes, Crossocerus barbipes, C. congener, C. cinxius. For estimating the structure of relative abundance three classes have been accepted ( B a n a s z a k and P l e w k a 1981): I class a part < 1%, II class 1 3%, and III class a part > 3 % of the sampled material. In forest communities of the Świętokrzyski National Park 109 species of Aculeata occurred, including several species rare in Poland. Some of them represent boreal-alpine zoogeographical element, e.g. Dolichoxespula norvegica, Crossocerus cinxius, C. assimilis. 51 species of Aculeata were reported from wooden houses and 73 species from xerothermic habitats. The mctft interesting species in this latter habitat were: Passaloecus eremita, Notozus bidens, Polistes nimpha, Stenodynerus xanthomelas. As compared with Aculeata communities on lowlands, the communities in Świętokrzyski National Park were distinguished for: a scanty occurrence of soil-nesting species (the sand-nesting in particular), a greater contribution of wood-nesting Aculeata and an increasing fo participation of the species preferring mountainous areas. Praca w ykonana w ram ach Problem u M R 11-3 R edaktor pracy doc. dr A. Liana