(1) Osoby, które nie zostały formalnie uznane za podejrzanych lub oskarżonych

Transkrypt

1 Wspólne stanowisko Wspólne stanowisko w sprawie Dyrektywy dotyczącej prawa dostępu do adwokata oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu 7 MAJA 2012 W celu zapewnienia zgodności Dyrektywy z minimalnymi standardami praw człowieka do rzetelnego procesu, niniejsze wspólne stanowisko zawiera kompleksowe rekomendacje zmian do poprawionego przez Radę Unii Europejskiej tekstu Dyrektywy dotyczącej prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu (Środek C1).

2 Wstęp Dnia 9 marca 2012 Prezydencja Rady Unii Europejskiej opublikowała poprawiony tekst Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu 1. Dnia 11 kwietnia 2012 Prezydencja opublikowała kolejny projekt tej Dyrektywy 2. W niniejszym stanowisku nasze organizacje przedstawią dziewięć rekomendacji dotyczących tego, w jaki sposób należy zmienić obecny projekt Dyrektywy, by spełniała ona standardy praw człowieka do rzetelnego procesu. Nasze organizacje po raz kolejny potwierdzają swoje wsparcie dla działań Unii Europejskiej zmierzających do stworzenia wspólnych minimalnych zabezpieczeń dla oskarżonych lub podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Szwedzka Mapa Drogowa ds. Praw Procesowych, której częścią jest omawiany projekt Dyrektywy, ma na celu rozbudowanie istniejących standardów, łącznie z tymi znajdującymi się w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPCz), Karcie Praw Podstawowych UE (KPP) i innych istotnych regionalnych i globalnych instrumentach, oraz zapewnienie ich spójnego stosowania. Motyw 39 projektu Dyrektywy podkreśla, że poziom ochrony nigdy nie powinien być niższy od standardów przewidzianych w Karcie oraz EKPCz zgodnie z ich wykładnią w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Mimo że oryginalny projekt Komisji 3 był głęboko zakorzeniony w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz), późniejsze poprawki Rady wydają się być istotnym odejściem od przewidzianych w EKPCz zabezpieczeń. Niektóre z nowych poprawek potencjalnie podważają cel Dyrektywy, a inne można by uznać za naruszające EKPCz. Gdyby poprawki te zostały zachowane w przyjętym tekście Dyrektywy, zapewniany przez nią poziom ochrony spadłby znacząco poniżej poziomu standardów minimalnych jasno sformułowanych w Motywie 39. Zważywszy że celem Dyrektywy jest zapewnienie praktycznej i efektywnej ochrony zabezpieczeń procesowych w postępowaniu karnym oraz przyczynianie się do zapobiegania złemu traktowaniu, nasze szczególne obawy budzą: 1. usunięcie zabezpieczeń dla osób, które nie zostały formalnie uznane za podejrzanych lub oskarżonych, 2. szerokie zezwolenia na wyłączenia, 3. nieadekwatne postanowienia o środkach ochrony prawnej, 4. wprowadzenie kategorii oficjalnych przesłuchań, 5. fakt, że policja nie musi już czekać na przybycie adwokata zanim rozpocznie przesłuchanie, 6. ograniczenia udziału adwokatów w przesłuchaniach, 7. osłabienie zasad poufności, 8. zlikwidowanie zabezpieczeń w okresie postępowania przygotowawczego dla osób oskarżonych o czyny zabronione mniejszej wagi, 9. zlikwidowanie podwójnej reprezentacji dla osób, wobec których zastosowano Europejski Nakaz Aresztowania. Omówimy powyższe zagadnienia w kolejności, odnosząc się do orzecznictwa ETPCz tam, gdzie jest ono dostępne i adekwatne. Wszystkie odesłania w niniejszym liście do

3 postanowień projektu Dyrektywy dotyczą ostatniego projektu Rady UE z 11 kwietnia 2012, chyba że inaczej zaznaczono. (1) Osoby, które nie zostały formalnie uznane za podejrzanych lub oskarżonych [Motywy 12, 13] Poprzednie projekty Dyrektywy przewidywały wyraźną ochronę praw osób innych niż podejrzani i oskarżeni. Ta ochrona została obecnie wykreślona z głównego tekstu Dyrektywy i częściowo wpisana do motywów preambuły. W Motywie 13 czytamy: Każda osoba inna niż podejrzany lub oskarżony, np. świadek, która jest oficjalnie przesłuchiwana przez policję lub inne organy ścigania w kontekście postępowania karnego, powinna uzyskać prawa zapewnione w niniejszej Dyrektywie osobom podejrzanym i oskarżonym, jeśli w trakcie przesłuchania lub rozprawy zostanie uznana za podejrzaną lub oskarżoną o popełnienie przestępstwa. Postanowienie to powinno zostać ponownie wpisane do głównego tekstu Dyrektywy. Istotnym jest, aby wszystkim osobom, które faktycznie są oskarżonymi lub podejrzanymi o popełnienie przestępstwa zostały w niniejszej Dyrektywie zapewnione prawa, bez względu na formalny status tych osób. Z punktu widzenia osoby pozbawionej wolności, przesłuchania podczas pobytu w areszcie są odbierane jako kontinuum. Kluczowe jest, aby jakiekolwiek zeznania złożone przez taką osobę zanim została ona poinformowana o tym, że jest podejrzanym lub oskarżonym, nie mogły być wykorzystane przeciwko niej. Open Society Justice Initiative, JUSTICE i inne organizacje są zaangażowane w rozległe badania porównawcze tego zagadnienia w całej Europie, które wykazały, że określanie podejrzanego w inny sposób, jako świadka lub osobę faktycznie podejrzaną, jest powszechną taktyką wykorzystywaną przez policję w wielu państwach członkowskich, aby uniknąć konieczności zapewnienia podejrzanym należnych im praw do rzetelnego procesu 4. Powszechne jest wykorzystywanie przez policję swojej władzy w celu klasyfikowania osób jako niepodejrzanych albo opóźniania momentu formalnego postawienia zarzutów. Może to mieć ogromny wpływa na zdolność osób do rozumienia ich sytuacji i praw, jako że nie zapewnia się im tych samych informacji, pomocy i praw, co formalnym podejrzanym. Co więcej, przywrócenie motywu preambuły do głównego tekstu Dyrektywy będzie po prostu odtworzeniem obecnego stanu prawnego, opisanego przez ETPCz. W sprawie Shabelnik przeciwko Ukrainie, ETPCz uznał, że prawo do pomocy prawnej nie zależy od formalnego statusu osoby 5. Artykuł 6 znajduje zastosowanie od momentu, w którym pozycja osoby zostaje istotnie zmieniona, nawet jeśli nie została ona formalnie aresztowana jako podejrzany lub oskarżony 6. Pozycja osoby zostaje istotnie zmieniona, gdy przedstawiono jej zarzuty, co można na potrzeby artykułu 6(1) EKPCz zdefiniować jako oficjalne zawiadomienie przekazane osobie przez kompetentne władze o zarzutach, zgodnie z którymi dopuściła się ona popełnienia przestępstwa 7. W sprawie Zaichenko przeciwko Rosji, Trybunał uznał, że prawo do pomocy prawnej powstaje w momencie, gdy swoboda działania zostaje ograniczona 8. Podobnie, ETPCz dopatrzył się naruszeń w sprawie Brusco przeciwko Francji, w której osoba przesłuchiwana w charakterze świadka, która była faktycznie podejrzanym, przyznała się do winy bez obecności adwokata 9. To, czy miało miejsce

4 naruszenie artykułu 6 EKPCz zależy obecnie od faktów konkretnej sprawy, jednakże UE ma okazję jasno określić, kiedy omawiane prawo znajduje zastosowanie. Rekomendacja: Motyw 13 preambuły powinien zostać ponownie wpisany do głównego tekstu Dyrektywy. Dodatkowo, artykuł powinien zawierać następujące zdanie: Państwa członkowskie zapewnią, że jakiekolwiek zeznanie złożone przez taką osobę, zanim została ona poinformowana o tym, że jest podejrzanym lub oskarżonym, ale która faktywnie była tak traktowana, nie może być wykorzystane przeciwko niej. (2) Wyłączenia [Motyw22, 25 i 27 / Artykuł 3(5), 4(2), 5(3) i 7] Motywy 22 i 25 zawierają sformułowania dające państwom szerokie przyzwolenie na wyłączanie postanowień Dyrektywy i odmowę zgody na przyznanie osobie jej prawa do adwokata i/lub powiadomienia osoby trzeciej o pozbawieniu wolności. Poprzez określenie przykładowych, dopuszczalnych przyczyn wyłączeń, nowy projekt potencjalnie podważa cel Dyrektywy, sugerując że państwa powinny dysponować szeroką swobodą w zakresie tymczasowych wyłączeń, jeśli zaistnieje jedna z wymienionych przyczyn. Na przykład Motyw 22 przewiduje, że: Państwa członkowskie powinny mieć możliwość tymczasowego wyłączania prawa dostępu do adwokata na etapie postępowania przygotowawczego w wyjątkowych okolicznościach, tylko gdy zaistnieją istotne przyczyny w świetle szczególnych okoliczności sprawy. Takie tymczasowe wyłączenia mogłyby być w szczególności uzasadnione, gdyby istniała pilna potrzeba zapobieżenia poważnym negatywnym skutkom dla życia, wolności i integralności cielesnej osoby, potrzeba zapobieżeniu szczególnemu zagrożeniu dla trwającego postępowania karnego, lub gdy zapewnienie adwokata byłoby wyjątkowo trudne ze względu na geograficzne oddalenie podejrzanego lub oskarżonego, np. w terytoriach zamorskich. Podczas gdy wykonanie praw jest tymczasowo wyłączone, kompetentne władze mogą przesłuchać podejrzanego lub oskarżonego pod nieobecność adwokata, przy założeniu, że podejrzany lub oskarżony może skorzystać z prawa do zachowania milczenia, oraz mogą także przeprowadzić pod nieobecność adwokata jakiekolwiek czynności dochodzeniowe lub dowodowe. Zrozumiałym jest, że państwa członkowskie chcą uwzględnić postanowienia o wyłączeniach. Jednakże postanowienia te, w obecnej formie, dają państwom członkowskim zbyt szerokie przyzwolenie na odbieranie podejrzanym i oskarżonym ich fundamentalnych praw. W szczególności zdumiewające jest uwzględnienie przykładów, w których policja może odmówić dostępu do adwokata ze względu na geograficzne oddalenie lub znaczne zagrożenie trwającego postępowania karnego. Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT), który funkcjonuje we wszystkich państwach członkowskich UE, jasno stwierdził, że każda oferowana władzom możliwość opóźniania skorzystania z prawa do adwokata i/lub opóźniania powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu powinna być jasno zdefiniowana, a jej wykorzystanie ściśle ograniczone w

5 czasie. Bardziej konkretnie w odniesieniu do dostępu do adwokata, CPT sugeruje, że systemy, w których adwokaci mogą być wybrani z przygotowanych wcześniej list, sporządzonych w porozumieniu z odpowiednimi organizacjami zawodowymi, powinny wyeliminować jakąkolwiek potrzebę opóźniania wykonywania tych praw 10. ETPCz teoretycznie dopuścił możliwość odmowy wczesnego dostępu do pomocy prawnej w wyjątkowych okolicznościach. Jednakże, ETPCz nie znalazł do tej pory wyjątkowych okoliczności w żadnej z wielu spraw rozpatrywanych przez Trybunał, w których podejrzanemu odmówiono dostępu do adwokata. Zważywszy na brak wskazań i objaśnień ze strony ETPCz, Dyrektywa nawet w motywach nie powinna próbować określać przykładów sytuacji, które spełniają wymóg wyjątkowych okoliczności. Dodatkowo, ostatnia część Motywu 22 przewidująca, że podczas gdy wykonanie praw jest tymczasowo wyłączone, kompetentne władze mogą przesłuchać podejrzanego lub oskarżonego pod nieobecność adwokata, wprowadza w błąd. Wydaje się sugerować, że wyniki przesłuchania przeprowadzonego pod nieobecność adwokata, takie jak zeznania czy przyznanie się podejrzanego, mogą być wykorzystane jako dowód. ETPCz wyraźnie stwierdza, że potencjalnie obciążające zeznania złożone podczas przesłuchania policyjnego pod nieobecność adwokata nie mogą być wykorzystane do skazania bez nieodwracalnej szkody dla praw obrony i bez naruszenia artykułu 6 EKPCz 11. Ten punkt zostaje bardziej szczegółowo omówiony w sekcji Środki ochrony prawnej poniżej. Rekomendacja: Większa część Motywu 22 powinna zostać wykreślona. Motyw 22 powinien przyjąć następującą formę: Państwa członkowskie powinny mieć możliwość tymczasowego wyłączania prawa dostępu do adwokata w okresie postępowania przygotowawczego w wyjątkowych okolicznościach, tylko gdy zaistnieją istotne przyczyny w świetle szczególnych okoliczności sprawy. Każde takie tymczasowe wyłączenie podlega ogólnym zasadom stosowania wyłączeń określonym w Artykule 7. (3) Środki ochrony prawej [Artykuł 11 / Motyw 37] Artykuł 11 nie spełnia obecnie minimalnych standardów praw rzetelnego procesu. Mówi on, że: Państwa członkowskie zapewnią podejrzanemu lub oskarżonemu dostęp do skutecznego środka ochrony prawnej w sytuacjach, gdy jego prawo dostępu do adwokata zostało naruszone. Co więcej, Motyw 37 daje państwom członkowskim prawo określania wartości zeznania uzyskanego pod nieobecność adwokata, co stoi w bezpośredniej sprzeczności ze standardami EKPCz oraz Artykułem 7 KPP. Motyw przewiduje, że: Po przekazaniu sprawy sądowi właściwemu w sprawach karnych, państwa członkowskie zapewnią, że kwestia wartości, jaką należy nadać zeznaniom uzyskanym od podejrzanego lub oskarżonego z naruszeniem jego prawa dostępu do adwokata, lub w przypadku, gdy tymczasowe odroczenie lub wyłączenie tego prawa zostało zatwierdzone zgodnie z niniejszą Dyrektywą, powinna zostać rozstrzygnięta przez ten sąd, odpowiedzialny za zapewnienie ogólnej rzetelności postępowania, zgodnie z krajowymi procedurami prawnymi.

6 Motyw 37 sugeruje, że państwa członkowskie dysponują pewną swobodą decydowania o tym, jak wykorzystać zeznania uzyskane od osoby pod nieobecność adwokata. Jest to niezgodne z zasadami ustalonymi przez ETPCz w sprawie Salduz przeciwko Turcji. W sprawie tej ETPCz uznał, że wykorzystanie obciążających zeznań złożonych podczas przesłuchania policyjnego pod nieobecność adwokata w celu skazania zawsze nieodwracalnie szkodzi prawom obrony 12. Nieistotne jest, że zeznania te mogły być uzyskane w wyjątkowych okolicznościach uzasadniających odmowę dostępu do adwokata. Podobnie, nie jest istotne, że podejrzany może mieć okazję do podważenia dowodów przeciwko niemu na rozprawie lub, później, w apelacji 13. Zeznania złożone z naruszeniem prawa osoby do adwokata powinny być, z zasady, wykreślane z akt sprawy i nie powinny być wykorzystywane na żadnym etapie postępowania. Uznajemy jednakże, że jest to zagadnienie złożone oraz że w niektórych, bardzo ograniczonych okolicznościach, kiedy można powołać dowody bez żadnych materialnych skutków dla ogólnej rzetelności postępowania, interes wymiaru sprawiedliwości może wymagać dopuszczenia tych dowodów w postępowaniu. W kwestii środków ochrony prawnej, ETPCz uznał, że gdy skazanie zostało oparte na zeznaniach złożonych pod nieobecność adwokata, wnioskujący musi zostać, w takim stopniu, w jakim jest to możliwe, postawiony w sytuacji, w której znajdowałby się, gdyby Artykuł 6 EKPCz nie został zlekceważony 14. Ponowny proces powinien być możliwy, jeśli osoba tego zażąda. Odszkodowanie pieniężne również może być stosowne. Rekomendacja: Motyw 37 powinien zostać wykreślony. Artykuł 12 powinien zostać poprawiony poprzez dodanie dwóch nowych paragrafów o następującej treści: Artykuł 12(2): Środek ochrony prawnej ma skutek przywracający podejrzanego lub oskarżonego do tej samej pozycji, w jakiej znajdowałby się, gdyby nie doszło do naruszenia. Artykuł 12(3): Państwa członkowskie zapewnią, że zdobyte dowody lub zeznania złożone przez podejrzanego lub oskarżonego z naruszeniem prawa do adwokata, lub w sytuacjach, gdy wyłączenie tego prawa zostało zatwierdzone zgodnie z niniejszą Dyrektywą, nie mogą być wykorzystane na żadnym etapie postępowania jako dowody przeciwko niemu. (4) Oficjalny wywiad 1 i rozpytanie [Motyw 14 / Artykuł 3(2)(a), 3(3)(a), 3(3)(b)] Poprawiony tekst wprowadza do Dyrektywy nowe sformułowanie wywiad oficjalny. Rozwiązanie to budzi duże wątpliwości z perspektywy praw człowieka. Motyw 12 obecnie wygląda następująco: Oficjalny wywiad (official interview) oznacza oficjalne przesłuchanie (official questioning) podejrzanego lub oskarżonego dotyczące jego udziału w przestępstwie, przeprowadzane przez kompetentne władze, bez względu na miejsce, w jakim jest przeprowadzane lub etap postępowania, w ramach którego się odbywa. To pojęcie nie powinno obejmować rozpytania 1 Przyp. tłum. W niniejszej części, official interview tłumaczy się jako oficjalny wywiad. Wynika to z potrzeby rozróżnienia w tym dziale terminów, jakimi posługuje się projekt Dyrektywy official interview i official questioning. W innych częściach rozróżnienie nie zostało przeprowadzone, i zarówno interview, jak i questioning są tłumaczone jako przesłuchanie.

7 (preliminary questioning) przez policję lub inne organy ścigania [...] w sytuacjach, gdy osoba została złapana na gorącym uczynku, a którego głównym celem jest identyfikacja osoby, której dotyczy lub sprawdzenie czy osoba posiada broń, lub inne podobne kwestie bezpieczeństwa. Jest to ryzykowne posługiwanie się sformułowaniami, sugerujące, że akceptowalne może być przeprowadzanie nieoficjalnych wywiadów (unofficial interviews), podczas których podejrzany nie ma dostępu do praw gwarantowanych w Dyrektywie. Nasze badania pokazały, że nieformalne przesłuchiwanie podejrzanych w celu pozbawienia ich praw jest powszechną praktyką wśród części policji. Przykłady obejmują przeprowadzanie nieformalnych przesłuchań podejrzanych w ramach krajowych procedur przesłuchania informacyjnego (informational questioning), krótkoterminowego aresztu, lub wywiadu ustnego (oral interview), lub informowanie podejrzanego, że ma możliwość złożenia pisemnych wyjaśnień zanim zostanie formalnie aresztowany. Zauważyliśmy, że funkcjonariusze policji, usiłując zdobyć zaufanie podejrzanego, mogą próbować rozmawiać zanim przybędzie adwokat, lub w zależności od przestępstwa, zastraszyć lub traktować podejrzanego protekcjonalnie 15. Co więcej, w systemach sądownictwa, w których wnioskowanie z milczenia może być wykorzystane na rozprawie jako dowód przeciw osobie, rozpytanie podejrzanego bez przyznania mu prawa dostępu do adwokata może mieć poważny, szkodliwy wpływ na jego zdolność do zbudowania obrony w późniejszych etapach postępowania. Zrozumiałym jest, że podczas rozpytania dla celów identyfikacji lub bezpośrednich kwestii bezpieczeństwa, gdy funkcjonariusz policji prosi kierowcę o jego lub jej imię lub zatrzymuje na ulicy osobę, która ma przy sobie broń, niepraktycznym jest oczekiwanie obecności adwokata. Jednakże, najlepszym sposobem zapewnienia przez Dyrektywę wyłączenia tych szczególnych okoliczności jest stworzenie jasnej i precyzyjnej klauzuli wyłączającej, która objęłaby je swoim zasięgiem. Nieproporcjonalne i potencjalnie niebezpieczne jest wprowadzanie zamiast tego idei oficjalnych wywiadów, czyniąc zapewnienie osobom praw rzetelnego procesu w tej sytuacji raczej wyjątkiem, niż regułą. Rekomendacja: Wykreślić Motyw 14. Zamienić wszystkie odniesienia do oficjalnych wywiadów (official interviews) w tekście Dyrektywy terminem przesłuchanie (questioning) lub przesłuchiwana (questioned). Włączyć do głównego tekstu Dyrektywy klauzule wyłączającą o treści: Rozpytanie przez organy ścigania osób, które nie zostały pozbawione wolności, a które ma na celu identyfikację osoby lub odpowiedź na bezpośrednie kwestie bezpieczeństwa, nie jest objęte zakresem niniejszej Dyrektywy. (5) Oczekiwanie na przybycie adwokata [Motyw 20] Motyw 20 Dyrektywy pozwala państwom członkowskim określić, czy władze powinny czekać na przybycie adwokata, a jeśli tak, to jak długo, przez rozpoczęciem przesłuchania lub podjęciem czynności dochodzeniowych lub innych czynności dowodowych. Motyw 20 przewiduje, że:

8 Praktyczne ustalenia dotyczące obecności i uczestnictwa adwokata podczas oficjalnych przesłuchań, czynności dochodzeniowych lub innych czynności dowodowych powinny pozostać w gestii państw członkowskich, włączając ustalenia, czy kompetentne władze powinny czekać na przybycie adwokata, a jeśli tak, to jak długo, przez rozpoczęciem przesłuchania lub podjęciem czynności dochodzeniowych lub innych czynności dowodowych. Niniejszy motyw potencjalnie podważa prawo dostępu do adwokata do tego stopnia, że mógłby uczynić je zupełnie nieważnym. Stwarza on lukę umożliwiającą władzom odmawianie podstawowych praw rzetelnego procesu. Policja może poinformować osobę o jej prawie dostępu do adwokata, ale następnie przejść do przesłuchania tej osoby pod jego nieobecność. W celu nadania prawu dostępu do adwokata pełnego znaczenia w praktyce, istotnym jest, aby władze musiały czekać na przybycie adwokata zanim rozpoczną przesłuchanie albo czynności dochodzeniowe lub dowodowe. ETPCz również podkreślił znaczenie poszanowania prawa osoby do porady prawnej i oczekiwania na przybycie adwokata. W sprawie Pishchalnikov przeciw Rosji, ETPCz uznał, że oskarżony, który zażądał pomocy prawnej nie powinien być poddany żadnemu dalszemu przesłuchaniu przez władze do czasu otrzymania pomocy prawnej, chyba że sam podejmie próbę komunikacji lub rozmowy z policją lub prokuraturą 16. Motyw 20 powinien zostać wykreślony w całości. Jakakolwiek wyjątkowa sytuacja, w której państwa członkowskie obawiają się, że musiałyby czekać nieracjonalnie długo, może zostać odpowiednio rozwiązana za pomocą oddzielnej klauzuli wyłączającej (Artykuł 7), która ściśle określa sytuacje, w jakich derogacje są dozwolone. Rekomendacja: Wykreślić Motyw 20. (6) Udział adwokata [Artykuł 3(3)(b) / Motyw 20,21] Artykuł 3(3)(b), poprzez umożliwienie państwom członkowskim regulowania sposobu, w jaki adwokat może i nie może uczestniczyć w przesłuchaniu, zawiera nowe istotne ograniczenie zdolności osób do skorzystania z praktycznej i skutecznej pomocy prawnej: Państwa członkowskie zapewnią podejrzanemu lub oskarżonemu prawo do obecności oraz, zgodnie z procedurami prawa krajowego, udziału adwokata podczas oficjalnego przesłuchania. Motyw 20 przewiduje dalej, że: Praktyczne ustalenia dotyczące obecności i uczestnictwa adwokata podczas oficjalnych przesłuchań, czynności śledczych i innych służących zebraniu dowodów powinny pozostać w gestii państw członkowskich. Motyw 21 zawiera wskazanie, jaki udział adwokata w przesłuchaniu powinien być dozwolony, jednak jest ono podważone przez fakt wyraźnego ograniczenia do regulacji ustalonych przez państwa członkowskie. Motyw 21 przewiduje, że adwokat powinien mieć możliwość:

9 w zgodzie z procedurami prawa krajowego, zadawać pytania, domagać się wyjaśnienia oraz składać oświadczenia. Postanowienia te otwierają drzwi do ograniczania przez państwa członkowskie czynności, które adwokat może podjąć. Jeśli prawo dostępu do adwokata ma być praktyczne i skuteczne, to istotnym jest, by prawnicy nie byli ograniczani lub krępowani w dostarczaniu pomocy prawnej. Muszą oni mieć możliwość zadawania pytań, domagania się wyjaśnień, składania oświadczeń oraz służenia klientowi radą podczas przesłuchania. Sama obecność adwokata podczas przesłuchania ma ograniczoną wartość dla podejrzanego lub oskarżonego, a może im nawet rzeczywiście zaszkodzić. Prawdą jest, że niektóre państwa eksperymentowały z systemem, w którym adwokat może być obecny na przesłuchaniu, ale musi przebywać z tyłu pokoju i nie może komunikować się ze swoim klientem. Jest to rozwiązanie zupełnie niezadowalające, mogące nawet postawić podejrzanego w gorszej pozycji, niż gdyby adwokat nie znajdował się w ogóle na miejscu. Co więcej, sformułowania Artykułu 3(3)(b) oraz Motywu 20 i 21 wydają się pomijać fakt, że ETPCz ustalił jasne standardy w tym zakresie. ETPCz stwierdził, że podejrzani powinni mieć dostęp do całego zakresu usług i czynności wyraźnie kojarzonych z pomocą prawną. W sprawie Dayanan przeciwko Turcji, ETPCz wyjaśnił, jakie argumenty przemawiają za wczesnym dostępem do pomocy prawnej i jaki jest zakres czynności, które muszą być dozwolone na etapie postępowania przygotowawczego: Owszem, rzetelność postępowania wymaga, aby oskarżony miał dostęp do całego zakresu usług wyraźnie kojarzonych z pomocą prawną. W tym zakresie, adwokat musi być w stanie zapewnić, bez ograniczeń, elementy fundamentalne dla obrony danej osoby: rozmowę na temat sprawy, organizację obrony, zebranie dowodów korzystnych dla oskarżonego, przygotowanie do przesłuchania, wsparcie oskarżonego w ciężkich sytuacjach oraz kontrolowanie warunków zatrzymania. 17 W sprawie Ocalan przeciwko Turcji, ETPCz zauważył również, że wczesny dostęp do pomocy prawnej oraz możliwość spotkania z adwokatem i przekazania mu instrukcji są niezbędne, aby umożliwić zatrzymanemu podważenie legalności i długości zatrzymania. 18 Zakres i cel pomocy prawnej, jakie w tych sprawach określił ETPCz w gruncie rzeczy odzwierciedlają obowiązki przewidziane w Podstawowych zasadach ONZ w dziedzinie roli adwokatów, które przewidują: Doradzanie klientom w zakresie ich praw i obowiązków, a także funkcjonowania systemu prawnego w takim stopniu, w jakim ma to znaczenie dla praw i obowiązków klienta oraz Asystowanie klientom w każdy stosowny sposób oraz podejmowanie kroków prawnych w celu ochrony ich interesów. 19 Rekomendacja: Wykreślić Motyw 20. Wykreślić z Motywu 21 sformułowanie w zgodzie z procedurami prawa krajowego. Poprawić Artykuł 3(3)(b) tak, aby włączyć do niego sformułowanie Motywu 21: Państwa członkowskie zapewnią podejrzanemu lub oskarżonemu prawo do obecności i pełnego udziału adwokata w celu obrony praw oskarżonego, np. poprzez zadawanie pytań, domaganie się wyjaśnień, służenie radą oraz składanie oświadczeń, gdy jest on przesłuchiwany.

10 (7) Poufność [Artykuł 4(2) / Motyw 23-24] Artykuł 4(2) jest zadziwiającym odejściem od fundamentalnej zasady, w myśl której komunikacja między podejrzanymi a adwokatami powinna być poufna. Przewiduje on, że: W wyjątkowych okolicznościach, tylko państwa członkowskie mogą stosować odstępstwa od paragrafu 1, gdy w świetle szczególnych okoliczności jest to uzasadnione jedną z następujących istotnych przyczyn: (a) zaistniała pilna potrzeba zapobieżenia poważnemu przestępstwu; lub (b) istnieją wystarczające powody, żeby przypuszczać, że dany adwokat jest wraz z podejrzanym lub oskarżonym zamieszany w przestępstwo. Wyjątek ten lekceważy mocne standardy prawne poufności, na które od lat kładą nacisk ETPCz oraz inne międzynarodowe instytucje tworzące standardy. ETPCz stwierdził, że prawo oskarżonego do porozumienia się z adwokatem poza zasięgiem słuchu osoby trzeciej jest jednym z podstawowych wymagań rzetelnego procesu 20. W sprawie Brennan przeciwko Wielkiej Brytanii, ETPCz uznał, że obecność funkcjonariusza policji w zasięgu słuchu podczas pierwszej konsultacji wnioskującego z jego prawnikiem naruszyła prawo wnioskującego do skutecznego wykonywania jego prawa do obrony. ETPCz wyjaśnił, że Jeśli adwokat nie miałby możliwości porozumienia się z klientem i otrzymania od niego poufnych instrukcji bez nadzoru, jego pomoc straciłaby wiele ze swojej przydatności 21. Zasady poufności i odpowiedniego czasu zostały zweryfikowane przez różne organy Narodów Zjednoczonych. W treści reguły 93 Wzorcowych reguł minimalnych postępowania z więźniami, ONZ podkreślił, że oskarżony powinien mieć dostęp do adwokata oraz że ich komunikacja powinna odbywać się poza zasięgiem słuchu władz: Dla celów obrony więźniowi nieosądzonemu zezwoli się na[...] przyjmowanie mających związek z obroną wizyt obrońcy oraz przygotowywanie i przekazywanie mu poufnych poleceń. Dla tych celów dostarczy mu się, o ile sobie tego zażyczy, materiały piśmiennicze. Rozmowy pomiędzy więźniem i jego obrońcą mogą odbywać się w zasięgi wzroku, ale nie w zasięgu słuchu przedstawiciela policji lub instytucji o charakterze izolacyjnym. 22 Podstawowe zasady ONZ w dziedzinie roli adwokatów również podkreślają prawo do stosownego czasu z adwokatem i poufnej komunikacji. Zasady 8 i 22 stanowią, że: Wszystkim osobom aresztowanym, zatrzymanym lub osadzonym w więzieniu zapewni się stosowne możliwości, czas i miejsce spotkania, rozmowy i konsultacji z adwokatem bez zwłoki, podsłuchiwania i cenzury, oraz z zachowaniem pełnej poufności. Takie konsultacje mogą odbywać się w zasięgi wzroku, ale nie w zasięgu słuchu oficerów organów ścigania. Ponadto, Artykuł 4(2) stoi w sprzeczności z ogólnym przesłaniem Dyrektywy. Artykuł 7 przewiduje jasne reguły opóźnień i wyłączeń od Dyrektywy. Jakiekolwiek naruszenie poufności komunikacji powinno być oceniane zgodnie z zasadami Artykułu 7. W szczególności, Artykuł 4(2) nie powinien być przyczyną całkowitego uniemożliwienia uzyskania porady prawnej, a odpowiedzią na autentyczne podejrzenie powinna być raczej wymiana adwokata.

11 Rekomendacja: Artykuł 4(2) powinien zostać wykreślony. (8) Zabezpieczenia w okresie postępowania przygotowawczego dla osób oskarżonych o czyny zabronione mniejszej wagi (minor offences) [Artykuł 2(4) / Motyw 9-10] Obecne sformułowanie Artykułu 2(4), ograniczające dostęp do adwokata w postępowaniu przygotowawczym osobom oskarżonym o czyny zabronione mniejszej wagi, wydaje się stać w sprzeczności z EKPCz i KPP. Mówi on, że: W odniesieniu do czynów zabronionych mniejszej wagi, gdy prawo państwa członkowskiego przewiduje karę pieniężną jako sankcją główną, a pozbawienie wolności nie może być zastosowane jako sankcja, niniejszą Dyrektywę stosuje się jedynie wtedy, gdy sprawa została przekazana sądowi właściwemu w sprawach karnych. Motywy 9 i 10 zawierają przykłady czynów zabronionych mniejszej wagi, np.: przestępstwa drogowe popełniane na dużą skalę, które mogą być stwierdzone po przeprowadzeniu kontroli drogowej[...] czyny zabronione mniejszej wagi popełniane w kontekście więziennym[...] czyny zabronione mniejszej wagi popełniane w kontekście wojskowym i rozpoznawane w pierwszej instancji przez oficera dowodzącego. Poprawki te wydają się rozszerzać zakres wyjątków dla czynów zabronionych mniejszej wagi, które zostały uzgodnione w Środkach A i B. Wyłączenia w ramach Środków A i B mają zastosowanie, nie tylko w okresie przed rozpoczęciem rozprawy, do czynów zabronionych mniejszej wagi, za ktόre karę wymierza organ władzy inny niż sąd karny i które nie są rozpatrywane w procesie karnym przed sądem, chyba że złożone zostanie odwołanie, tak jak w Artykule 2(3) Dyrektywy. Kary pieniężne na miejscu zdarzenia (on-thespot fines) lub przesyłane pocztą (through-the-post fines) nie wymagające w ogóle obecności na posterunku policji, przesłuchania lub obecności w sądzie powinny być przedmiotem tej poprawki. Uzasadnieniem tego wyłączenia, ktόre możemy zaakceptować, jest fakt, że gdy osoba zostaje oskarżona w takich okolicznościach, jest ona w stanie starać się o pomoc prawną zanim zaakceptuje skazanie lub karę pieniężną, ponieważ organ administracyjny nie może dokonać zatrzymania, ani jej przesłuchać. Jeśli taki jest cel, wtedy nie ma potrzeby precyzowania czegokolwiek bardziej, niż czyni to Artykuł 2(3), jako że okoliczności są poza zakresem Dyrektywy. Dodatkowo, Artykuł 2(4) obecnie odmawia osobie oskarżonej o czyn zabroniony mniejszej wagi dostępu do adwokata aż do momentu przekazania sprawy do sądu, co jest sprzeczne z zasadami ustanowionymi przez ETPCz. ETPCz uznał, że pojęcie zarzutu karnego (criminal charge) ma znaczenie autonomiczne, niezależne od kategoryzacji przyjętej przez krajowe systemy prawne państw członkowskich 23. Jednym z aspektów tej definicji jest to, że w myśl Konwencji zarzut przeciwko podejrzanemu o czyn zabroniony mniejszej wagi powstaje w chwili, gdy jego sytuacja zostaje istotnie zmieniona 24. Oznacza to, że prawo do adwokata powstaje na samym początku okresu postępowania przygotowawczego, jako że to wtedy osoba jest poważnie weryfikowana pod kątem popełnienia przestępstwa, tworzone są akta prokuratorskie, a osoba może zostać poinformowana, że jest podejrzewana o popełnienie przestępstwa.

12 Co więcej, znajdujące się obecnie w Dyrektywie objaśnienia i przykłady czynów zabronionych mniejszej wagi są również niezgodne z definicją pojęcia karny sformułowaną przez ETPCz. ETPCz uznał, że czyny zabronione zaklasyfikowane jako mniejszej wagi, drobne, regulacyjne lub administracyjne mogą nadal być uznawane za karne w świetle Konwencji 25, jeśli spełniają jedno z trzech kryteriów, takie jak: (a) klasyfikacja czynu zabronionego w prawie krajowym; (b) natura czynu zabronionego; oraz (c) surowość potencjalnej kary, której poniesienie ryzykuje dana osoba 26. Spełnienie któregokolwiek z tych kryteriów może uczynić zarzut karnym. Nie ma potrzeby spełnienia wszystkich kryteriów 27. Stosując te trzy kryteria w sprawie Öztürk przeciwko Niemcom 28, ETPCz uznał, że chociaż przestępstwo drogowe (traffic offence) było określone przez państwo jedynie jako przestępstwo regulacyjne (regulatory offence), a kara była karą pieniężną, to dla celów Artykułu 6 był to zarzut karny. Trybunał wziął pod uwagę fakt, że w większości państw członkowskich czyn ten był ciągle uznawany za przestępstwo, a sankcja za nie miała efekt karzący i odstraszający, tym samym nadając mu charakter karny. W innych sprawach ETPCz uznał pewien zakres przestępstw drogowych za przestępstwa wchodzące w obręb spraw karnych, włączając te karane karą pieniężną lub ograniczeniem dotyczącym prawa jazdy, takim jak punkty karne lub zatrzymanie uprawnień do kierowania pojazdem 29. Uznał także czyn zabroniony naruszenia porządku publicznego za sprawę karną 30. ETPCz dysponuje jasnymi zasadami dotyczącymi tego, jakie sprawy są uznawane za karne i kiedy dokładnie osoby oskarżone o czyny zabronione o charakterze karnym mogą mieć dostęp do adwokata. Artykuł 2(4) Dyrektywy, w obecnej formie, wydaje się być niezgodny z minimalnymi standardami ustanowionymi przez ETPCz. Dodatkowo, w niektórych państwach członkowskich postanowienia te będą niewykonalne, jako że dopóki i do czasu aż podejrzany zostanie przesłuchany przez organ władzy, może nie być jasne czy przestępstwo może zostać rozpoznane lub kara nałożona przez kompetentny organ władzy inny niż sąd. Rekomendacja: Artykuł 2(4) powinien zostać usunięty, jako że albo jego zamierzone znaczenie nie jest odzwierciedlone w obecnym projekcie i stąd nie jest on wcale potrzebny, albo wyłączenie przez niego pomocy w okresie postępowania przygotowawczego jest nielegalne. Dyrektywa powinna jasno określić, że wszystkie osoby oskarżone lub podejrzane w sprawach karnych, nieważne jak drobnych, mogą korzystać z pełnych i nieograniczonych praw rzetelnego procesu, włączając prawo dostępu do adwokata na etapie postępowania przygotowawczego. (9) Podwójna reprezentacja dla osób, wobec których zastosowano Europejski Nakaz Aresztowania (ENA) [Motyw 31 do 34, Artykuł 9] Przyjmując uznanie potrzeby pomocy prawnej w sprawach ENA w obecnym projekcie Dyrektywy, stwierdzamy, że w pierwotnym wniosku w sprawie Dyrektywy 31 Komisja uwzględniła prawo dostępu do adwokata w państwie wydającym, by wspomóc adwokata w państwie wykonującym (znane jako podwójna reprezentacja ). Prawo obejmowało przeprowadzanie ograniczonego zakresu czynności niezbędnych, by wspomóc adwokata w

13 państwie wykonującym w celu zagwarantowania skutecznego korzystania z praw przysługujących osobie na mocy Artykułów 3 i 4 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW. Nasze rozległe doświadczenia w zakresie spraw transgranicznych pokazują, że ENA może funkcjonować poprawnie i w interesie wymiaru sprawiedliwości jedynie przy wykorzystaniu specjalistycznej pomocy prawnej zarówno w państwie wydającym, jak i wykonującym. JUSTICE i ECBA przeprowadzają badanie zatytułowane Najlepsze dowody w sprawach ENA, obserwując jak sprawy ENA są prowadzone przez adwokatów i jaka jest rola podwójnej reprezentacji. Wszyscy zajmujący się tematem adwokaci tłumaczyli, że niemożliwe jest skuteczne reprezentowanie klienta bez dostępu do pomocy prawnej w państwie wydającym. FTI regularnie wspiera osoby, których ENA dotyczy, a które mają autentyczne powody, aby odmówiono wykonania nakazu, lecz nie są w stanie ich wykazać, ponieważ dowody znajdują się w państwie wydającym. Obecny Motyw 33 odnosi się do potrzeby przestrzegania limitów czasowych ustalonych w decyzji ramowej, a adwokaci w państwie wydającym są w najlepszej pozycji, aby zapewnić, że tak będzie. Podwójna reprezentacja umożliwia pełne dowodzenie przesłanek odmowy wykonania ENA i eliminowanie twierdzeń fałszywych. W wielu przypadkach, gdy dowody zostaną przedstawione państwu wydającemu, nakaz jest wycofywany, lub zawarte zostaje dobrowolne porozumienie, biorące pod uwagę istotne wątpliwości 32. To zawsze prowadzi do szybszego zakończenia procedury i pozwala oszczędzić środki, ktόre mogłyby być zmarnowane na przesłuchania i procedury przekazania. Na przykład, gdy naruszenie dotyczące zapłaty kary skutkuje wyrokiem pozbawienia wolności i wydaniem ENA, adwokat w państwie wydającym może pomóc w zapłaceniu kary, a nakaz nie jest wtedy konieczny. Obecnie, to czy osoba, której ENA dotyczy otrzyma podwójną reprezentację zależy całkowicie od tego, czy adwokat państwa wykonującego zna kogoś w państwie wydającym. Taki system nie jest ani sprawiedliwy, ani skuteczny. W żadnej sytuacji, limity czasowe postępowania nie powinny być realizowane kosztem praw osób, których ENA dotyczą. W wielu przypadkach (na przykład zagrożenia dla ich życia, warunków więziennych lub wymagań opieki medycznej) nie jest możliwe trafne określenie wpływu przekazania jedynie w państwie wykonującym. Rekomendacja: Do Artykułu 9 należy dodać następujące postanowienia: Państwa członkowskie zapewnią, by każda osoba objęta procedurą na mocy decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW miała prawo dostępu do adwokata bezzwłocznie po zatrzymaniu na mocy Europejskiego Nakazu Aresztowania w wydającym państwie członkowskim, w celu wsparcia adwokata w wykonującym państwie członkowskim. Osoba ta jest informowana o tym prawie. Bezzwłocznie po aresztowaniu na mocy Europejskiego Nakazu Aresztowania wykonujący organ sądowy zawiadamia wydający organ sądowy o zatrzymaniu oraz o wniosku danej osoby o dostęp do adwokata również w wydającym państwie członkowskim.

14 Podsumowanie Nasze organizacje uważają, że uchwalenie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu stanowi ważny krok w kierunku pełnego wzajemnego uznania w ramach wspólnej europejskiej przestrzeni sprawiedliwości. Orzecznictwo ETPCz i innych istotnych regionalnych i globalnych organów zapewnia punkt wyjścia dla wspόłustawodawców do rozwoju najwyższych możliwych standardów w tej dziedzinie. Nie powinno ono być widziane jako limit, poza który nie należy wychodzić, ale jako fundament, na którym należy budować. Prawo dostępu do adwokata chronione w Dyrektywie, żeby być w pełni zabezpieczone musi zostać zbudowane co najmniej w oparciu o następujące zasady: Wyłączając zupełnie wyjątkowe, jasno ograniczone i w pełni udokumentowane okoliczności, dostęp musi być zapewniony wszystkim podejrzanym lub oskarżonym o popełnienie przestępstwa, czy to formalnie uznanym za podejrzanych, czy nie, i niezależnie od domniemanej mniejszej wagi sprawy. Dostęp do adwokata powinien być pełny, znaczący i zapewniony jako warunek zasadniczy jakiegokolwiek przesłuchania przez organ policji. Adwokaci powinni mieć możliwość zapewnienia koniecznej pomocy prawnej w sposób nieskrępowany, poufny, zgodnie z ich kodeksami zawodowymi. Jeśli prawo dostępu do adwokata nie zostało uszanowane, podejrzany lub oskarżony powinien zostać postawiony w takiej samej pozycji, w jakiej znajdowałby się, gdyby prawo dostępu do adwokata nie zostało naruszone. Zapewnienie efektywnych i skutecznych działań policyjnych może wymagać wyłączeń prawa dostępu do adwokata w wyjątkowych okolicznościach. Jednakże, w braku jakichkolwiek wskazań ETPCz, Dyrektywa nie powinna próbować określać przykładów sytuacji, które odpowiadają wymogowi wyjątkowych okoliczności uzasadniających wyłączenia. Żadne zeznanie złożone lub dowód uzyskany pod nieobecność adwokata, nawet w wyjątkowych okolicznościach prowadzących do wyłączenia, nie mogą być wykorzystane przeciwko oskarżonemu lub podejrzanemu na żadnym etapie postępowania. 1 Rada Unii Europejskiej, Prezydencja, Wniosek w sprawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczący prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu Tekst Poprawiony [DROIPEN 25 COPEN 49 CODEC 574]. 2 Rada Unii Europejskie, Prezydencja, Wniosek w sprawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczący prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu Dokument Coreperu [11497/11 DROIPEN 61 COPEN 152 CODEC 1018]. 3 Wniosek Komisji Europejskiej w sprawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczący prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu [COM(2011) 326/3] {SEC(2011) 686} {SEC(2011) 687}. 4 Cape i in., Effective Criminal Defence in Europe (Intersentia, 2010), s. 615, 620, Shabelnik przeciwko Ukrainie, Wyrok ETPCz z 17 lutego 2009, para Tamże. 7 Zaichenko przeciwko Rosji, Wyrok ETPCz z 28 czerwca 2010, para. 41.

15 8 Tamże. 9 Brusco przeciwko Francji, Wyrok ETPCz z 14 października 2010, para Standardy CPT Dokument Rady Europy CPT/Inf/E (2002) 1 - Rev Dostępny na: 11 Salduz przeciwko Turcji, Wyrok Wielkiej Izby ETPCz z 27 listopada 2008, para Tamże. 13 Tamże. 14 Tamże, para Patrz streszczenie Cape i in., Effective Criminal Defence in Europe (Intersentia, 2010), s. 8. Dostępny na: /criminal-defence-europe-summary.pdf. Patrz także Niemiecki Raport Krajowy, s. 17, Węgierski Raport Krajowy, s. 11 i 51, Polski Raport Krajowy, s. 12, oraz Turecki Raport Krajowy, s Wszystkie raporty krajowe dostępne na: 16 Pishchalnikov przeciwko Rosji, Wyrok ETPCz z 24 września 2009, para Dayanan przeciwko Turcji, Wyrok ETPCz z 13 października 2009, para Ocalan przeciwko Turcji, Wyrok ETPCz z 12 maja 2005, para. 66 i Podstawowe zasady ONZ w dziedzinie roli adwokatów, Zasada Brennan przeciwko Wielkiej Brytanii, Wyrok ETPCz z 16 października 2001, para. 58; S przeciwko Szwajcarii, Wyrok ETPCz z 28 listopada 1991, para Brennan przeciwko Wielkiej Brytanii, Wyrok ETPCz z 16 października 2001, para Patrz Przyjęte w Genewie w 1955 r. przez Pierwszy Kongres Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania ze Sprawcami Przestępstw i zaaprobowane przez Radę Gospodarczą i Społeczną w rezolucji 663C (XXIV) z dnia 31 lipca 1957 r. oraz 2076 (LXII) z dnia 13 maja 1977 r. Zgodnie z regułą 95, reguły te stosuje się nie tylko do więźniów, ale także do aresztowanych i nieosądzonych zatrzymanych. 23 Adolf przeciwko Austrii, Wyrok ETPCz z 26 marca 1982, para Patrz, na przykład, Deweer przeciwko Belgii, Wyrok ETPCz z 27 lutego 1980, para. 42 i 46; oraz Eckle przeciwko Niemcom, Wyrok ETPCz z 15 lipca 1982, para Öztürk przeciwko Niemcom, Wyrok ETPCz z 21 lutego 1984, para Engel i inni przeciwko Holandii, Wyrok ETPCz z 8 czerwca 1976, para. 82, 83. Te zasady były następnie podtrzymane przez kilka wyrokόw Wielkiej Izby, takich jak: Ezeh i Connors przeciwko Wielkiej Brytanii, Wyrok Wielkiej Izby ETPCz z 9 października 2003, para Jussila przeciwko Finlandii, Wyrok Wielkiej Izby ETPCz z 23 listopada 2006, at para Öztürk przeciwko Niemcom, Wyrok ETPCz z 21 lutego 1984, para Lutz przeciwko Niemcom, Wyrok ETPCz z 25 sierpnia 1987, para. 182; Schmautzer przeciwko Austrii, Wyrok ETPCz z 23 października 1995; Malige przeciwko Francji, Wyrok ETPCz z 23 września Lauko przeciwko Słowacji, Wyrok ETPCz z 2 września Wniosek Komisji Europejskiej w sprawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczący prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu [COM(2011) 326/3] {SEC(2011) 686} {SEC(2011) 687}. 32 Na przykład, w ramach projektu Najlepsze dowody w sprawach ENA ustaliliśmy, że w przypadku wnioskowi z Polski do Holandii, z pomocą polskich adwokatόw, którzy byli łącznikami z prokuraturą i organami sądowymi, w jednej sprawie, w której wzywana osoba była starsza i schorowana, zorganizowano szybką wstępną rozprawę w Polsce, a osobie pozwolono wrócić do Holandii na czas procesu; w drugiej sprawie, polscy adwokaci zorganizowali wykonanie wyroku w państwie wykonującym nakaz, gdzie podniesiono wątpliwości dotyczące warunków więzienia; w trzeciej sprawie, w której dotknięte zostałyby praca i rodzina osoby, prokuratorzy zgodzili się wycofać wniosek ENA w zamian za przyznanie się do winy i wyrok w zawieszeniu.