WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE

Transkrypt

1 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE KWARTALNIK 3/2015 (16) ROK III LIPIEC WRZESIEŃ WROCŁAW ISSN

2 prof. Tadeusz Ereciński prof. Józef Frąckowiak prof. Edward Gniewek prof. Jacek Gołaczyński prof. Włodzimierz Gromski prof. Raimundas Jurka Rada naukowo-programowa: Kolegium redakcyjne: prof. Jerzy Skorupka redaktor naczelny dr Wojciech Jasiński sekretarz redakcji redaktor tematyczny dr Wojciech Szydło redaktor tematyczny Redakcja techniczna: Oficyna Prawnicza Tłumaczenie: mec. Izabela Konopacka prof. Bradford W. Morse SSA Andrzej Niedużak prof. Lech K. Paprzycki prof. Walerian Sanetra prof. Zofia Sienkiewicz prof. Herbert Szurgacz Wydawca: Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oraz Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego Zgodnie z załącznikiem do komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 20 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu czasopism naukowych wraz z liczbą punktów przyznawanych za publikacje w tych czasopismach, publikacja we Wrocławskich Studiach Sądowych wiąże się z uzyskaniem 3 punktów. Producent: Oficyna Prawnicza Okładka, skład i łamanie: Oficyna Prawnicza Druk i oprawa: Drukarnia KiD Nakład: 400 egz. Wersją podstawową (referencyjną) czasopisma jest wersja papierowa.

3 SPIS TREŚCI Artykuły Dr hab. Łukasz Błaszczak, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony pozwanej po wniesieniu przeciwko niej pozwu, ale przed doręczeniem jej odpisu...5 Wojciech Kociubiński, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Uwagi do znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. propozycja interpretacji Orzecznictwo Prof. dr hab. Jacek Gołaczyński, Uniwersytet Wrocławski, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w sprawach z zakresu obrotu prawnego z zagranicą w sprawach cywilnych za 2014 r Wojciech Kociubiński, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w sprawach karnych za lata Sprawozdania Jonasz Suchy, student III roku prawa na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Rola biegłego w postępowaniu sądowym, Wrocław 24 kwietnia 2015 r

4 TABLE OF CONTENTS Articles Łukasz Błaszczak, PhD, professor of the University of Wrocław Doubts regarding judicial actions in case of a defendant s death after filing a claim form, but before service of a copy of the claim...5 Wojciech Kociubiński, Judge of the Court of Appeals in Wrocław Remarks on the amended art sentence 2nd of the Criminal Procedure Code - proposal of its construction Judicial rulings Professor Jacek Gołaczyński, University of Wrocław, Judge of the Court of Appeals in Wrocław Review of the Wrocław s Appellate Court s rulings with regard to cases involving cross-border legal transactions in civil matters, in the year Wojciech Kociubiński, Judge of the Court of Appeals in Wrocław Review of the Wrocław s Appellate Court s rulings in criminal matters in years: Reports Jonasz Suchy, third-year student, Faculty of Law, Administration and Economics, University of Wrocław Report on the Nationwide Scientific Conference: The role of an expert witness in court s proceedings, Wrocław 24 April 2015 r

5 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony pozwanej po wniesieniu przeciwko niej pozwu, ale przed doręczeniem jej odpisu 1 Śmierć strony pozwanej przed doręczeniem jej odpisu pozwu musi, siłą rzeczy, wywoływać określone konsekwencje procesowe. Zagadnienie samo w sobie jest niezwykle interesujące nie tylko z punktu widzenia teoretycznego, ale przede wszystkim praktycznego. Problem sprowadza się bowiem do tego, czy w przedmiotowej sytuacji procesowej sąd powinien zawiesić postępowanie, czy też odrzucić pozew bądź podjąć inną czynność procesową 1. Odpowiedź nie jest tak oczywista, jak mogłoby się wydawać, przede wszystkim dlatego, że zagadnienie to kumuluje w sobie wiele innych problemów prawnoprocesowych, co do których nie ma wypracowanego jednolitego stanowiska. 1 Z uwzględnieniem licznych w tym zakresie wątpliwości zob. m.in.: M. Rafacz- -Krzyżanowska, Śmierć pozwanego przed doręczeniem odpisu pozwu, Nowe Prawo 1962, nr 4, s. 537 i n.; H. Mądrzak, Śmierć pozwanego przed doręczeniem mu odpisu pozwu, Nowe Prawo 1963, nr 2, s ; M. Piekarski, Śmierć pozwanego przed doręczeniem mu odpisu pozwu a koszty procesu, Nowe Prawo 1964, nr 6, s. 617; W. Ziliński, Pozycja pozwanego przed doręczeniem pozwu, Przegląd Prawa i Administracji 1995, nr XXXII, s. 137 i n.; W. Broniewicz, Chwila wszczęcia cywilnego postępowania rozpoznawczego przed sądem powszechnym, Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych 1976, nr 14, s. 60 i n.; J.K. Gidyński, Akty prawne rozpoczynające proces cywilny według kodeksu postępowania cywilnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1933, nr 2, s. 60; M. Waligórski, Glosa do orzeczenia SN z 21 lutego 1946 r., C III 1071/45, Państwo i Prawo 1946, nr 5 6, s. 212 i n.; A. Laskowska, Zawieszenie sądowego postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych, Warszawa 2009, s. 76 i n.; K. Flaga-Gieruszyńska, Zastój procesu cywilnego, Szczecin 2011, s. 147; W. Broniewicz, Następstwo procesowe w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1971, s

6 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Rozważając skutki śmierci strony pozwanej przed doręczeniem jej odpisu pozwu, w pierwszym rzędzie właściwe jest skupienie uwagi na pojęciu strony procesowej oraz zdolności sądowej. Sam tytuł niniejszego artykułu mógłby sugerować, że określony podmiot posiada status strony pozwanej jeszcze przed doręczeniem pozwu. W tym przypadku rodzi się uzasadnione pytanie, czy jest to właściwe podejście do tej kwestii (terminologicznej), szczególnie, że status strony procesowej wiąże się z zainicjowaniem postępowania i uczestniczeniem w nim. W sytuacji natomiast nieistnienia postępowania mówienie o stronie procesowej przy uwzględnieniu określonej sekwencji czasowej staje się w pewnym sensie wątpliwe. Inną kwestią, która rodzi uzasadnione wątpliwości, jest to, czy pojęcie strony procesowej w każdym wypadku będzie pokrywało się z posiadaniem zdolności sądowej. Jest to o tyle istotne, o ile przy przyjęciu określonych założeń co do wszczęcia postępowania może się okazać, że danemu podmiotowi przypiszemy status strony procesowej, mimo braku zdolności sądowej. Przy wskazanym powyżej temacie mamy do czynienia również z wieloma innymi zagadnieniami, które w ramach niniejszego opracowania zostaną jedynie zasygnalizowane, a które wiążą się z problematyką wszczęcia postępowania sądowego (wszczęcia procesu), pojęciem toku sprawy oraz z przesłankami procesowymi, a co ważniejsze skutkami ich braków. Gdy chodzi o zagadnienia pojęcia strony procesowej oraz zdolności sądowej, to są one poniekąd punktem wyjścia do dalszych uwag w zakresie omawianej kwestii. Stąd też właściwe jest przynajmniej w założeniach ogólnych przybliżenie ich istoty. 2 Cechą charakterystyczną procesu cywilnego jest tzw. zasada dwustronności. Zasada ta odróżnia proces cywilny od innych postępowań 2, w tym także postępowania nieprocesowego, w ramach którego nie ma dwóch przeciwstawnych stron, co nie oznacza, że wśród uczestników biorących udział w takim postępowaniu nie ma rozbieżnych interesów prawnych 3. Podstawowym założeniem zasady dwustronności jest to, 2 Przykładowo w postępowaniu egzekucyjnym obowiązuje zasada dwustronności, zaś strony określamy jako wierzyciel i dłużnik. Podobnie rzecz dotyczy postępowania przed sądem polubownym. 3 Zob. np. w przedmiocie statusu uczestników postępowania nieprocesowego: E. Marszałkowska-Krześ w: E. Marszałkowska-Krześ, Ł. Błaszczak, I. Gil, E. Rudkowska-Ząbczyk, Postępowanie cywilne, Warszawa 2013, s. 434 i n. 6

7 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... że proces może toczyć się tylko między dwoma stronami, tj. powodem i pozwanym 4. Powód i pozwany są podmiotami, którym przypiszemy status stron procesowych, i co do tego nie ma najmniejszych wątpliwości. To niebanalne spostrzeżenie można uzupełnić także i tym stwierdzeniem, że powodem jest z reguły taki podmiot, który dochodzi swego prawa podmiotowego i który wszczyna postępowanie poprzez złożenie powództwa do sądu ewentualnie zaprzecza istnieniu określonego prawa podmiotowego lub stosunku prawnego (np. powództwo o negatywne ustalenie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego 5 ), natomiast pozwanym jest ten podmiot, który prawo to narusza lub jemu zagraża i przeciwko któremu owo powództwo jest skierowane 6. Bez względu jednak na zachowanie się powoda i pozwanego proces nie może toczyć się bez ich udziału. Istnienie dwóch stron procesowych warunkuje bowiem możliwość toczenia się procesu 7, przynajmniej w założeniach konstrukcyjnych tej figury prawnej. Nie można wykluczyć i takich sytuacji, że postępowanie będzie się toczyło mimo braku jednej ze stron procesowych, w przekonaniu, że istnieje, a jedynie zachowuje bierność. Strony procesowe muszą ponadto być odrębnymi, różnymi od siebie podmiotami, ponieważ nie można prowadzić procesu z samym sobą, aczkolwiek co należy podkreślić może wystąpić sytuacja procesowa w odniesieniu do innych podmiotów niż osoby fizyczne, gdzie dojdzie do ich połączenia w trakcie trwającego procesu, a więc połączenia strony powodowej ze stroną pozwaną, co wiąże się z tzw. konfuzją procesową 8. 4 Por.: M. Waligórski, Polskie prawo procesowe. Funkcja i struktura procesu, Warszawa 1947, s. 124; J. Bardzki, Spór z samym sobą, Palestra 1929, s. 45; W. Siedlecki w: W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2000, s. 109; W. Siedlecki, Zarys postępowania cywilnego, Warszawa 1966, s. 109; W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1984, s. 131 A. Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2000, s. 45; W. Broniewicz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2008, s. 136; J. Jodłowski w: J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa 2003, s. 168 i n. 5 Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.), dalej: k.p.c. 6 Zob. także P. Grzegorczyk w: T. Ereciński (red.), J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze, t. 1, Warszawa 2012, s. 326 i n. 7 Por.: H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Kraków 1950, s. 32; J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s Por. Ł. Błaszczak, Pozycja handlowej spółki osobowej w procesie cywilnym, Toruń 2006, s. 60 i n. 7

8 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Jednocześnie należy podnieść, że istnienie tylko jednej strony wyklucza prowadzenie procesu, który już z samego założenia zakłada dwie strony. Możliwe jest oczywiście występowanie kilku podmiotów po jednej lub drugiej stronie i wówczas mamy do czynienia z wielością podmiotów po jednej stronie (po stronie powoda lub pozwanego). Do relacji procesowych, jakie występują pomiędzy tymi podmiotami, mają zastosowanie przepisy o współuczestnictwie w sporze (art k.p.c.). Warto także zauważyć, że stronami procesowymi nie są przedstawiciele ustawowi stron, powołani do ich reprezentowania w procesie, ani też ich pełnomocnicy procesowi, umocowani przez strony, a także organy osoby prawnej występującej w procesie 9. Co prawda, odmienne w tym zakresie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 27 września 1935 r. 10, w którym opowiedział się za szerokim znaczeniem pojęcia strony. Stanowisko to jednak z perspektywy dzisiejszej regulacji prawnej nie jest możliwe do zaakceptowania. Sąd Najwyższy uznał bowiem, że stroną jest osoba fizyczna występująca w procesie i dokonująca czynności procesowych ze skutkiem prawnym dla siebie, jak i jej przedstawiciel lub pełnomocnik, gdy działa ze skutkiem prawnym dla strony. Strony bowiem mogą dokonywać czynności procesowych osobiście lub przez swoich przedstawicieli, zaś czynność dokonana w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego. Dla pojęcia strony procesowej nie jest wymagane samodzielne działanie danego podmiotu w procesie, lecz wystarczy już działanie w jego imieniu jako strony 11, co w ujęciu wskazanym oznaczałoby, że za stronę procesową uznamy nie tylko pełnomocnika, ale i również przedstawiciela ustawowego. Z oczywistych względów 9 Por.: W. Siedlecki, Zarys postępowania, s. 110; E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego, Wilno 1932, s Zdaniem E. Waśkowskiego stronami procesowymi, w odróżnieniu od przedstawicieli ustawowych i pełnomocników umownych, są te osoby, w których imieniu jest prowadzona sprawa i na które rozciąga się moc prawna wyroku sądowego i w końcu te, które ponoszą koszty procesu, por. E. Waśkowski, Podręcznik, s Wyrok SN z 27 września 1935, C III 258/35, Orzecznictwo Sądowe. Zbiór Przeglądu Sądowego. Dział Cywilny 1936, poz. 424, s Por. J. Sobkowski, Podmioty gospodarki uspołecznionej jako strona procesu cywilnego, Poznań 1960, s. 3. Odmiennie W. Siedlecki, którego zdaniem stronami procesowymi są tylko te podmioty, na rzecz których i przeciwko którym toczy się postępowanie, a więc które występują w procesie we własnym imieniu, por. W. Siedlecki, Uchybienia procesowe w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1971, s

9 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... tym podmiotom nie można przypisać statusu strony procesowej i tego rodzaju pogląd jest mimo wszystko za daleko idący. 3 Z punktu widzenia poruszanego zagadnienia istotne znaczenia ma również i to, że pojęcie strony procesowej nie jest równoznaczne z pojęciem strony w rozumieniu prawa materialnego, czyli strony stosunku prawnego 12. Na gruncie prawa procesowego pojęcie strony ma charakter autonomiczny 13. Zostało ono bowiem uformowane przez naukę procesu cywilnego dla swoistych potrzeb postępowania cywilnego. Nie oznacza to oczywiście, że nie ma stron w rozumieniu prawa materialnego. Oczywiście są tyle, że nie zawsze pokrywają się one ze stronami w rozumieniu prawa procesowego 14. Oba pojęcia odnoszą się do innych właściwości i kwalifikacji, co wcale nie wyklucza tego, że strona procesowa po rozpoznaniu sprawy okaże się podmiotem uprawnionym lub zobowiązanym w świetle łączącego strony stosunku prawnego. Dlatego przy określaniu stron, w założeniu ogólnym, właściwy jest podział na stronę procesową (formalną) i stronę w znaczeniu materialnym 15. Stroną w znaczeniu procesowym jest jednostka oznaczona jako strona danego procesu, tj. jednostka, która występuje w danym procesie we własnym imieniu jako powód albo pozwany. Stroną zaś w znaczeniu materialnym jest podmiot objęty działaniem normy prawnej indywidualno-konkretnej przytoczonej w powództwie 16. A zatem stroną procesową jest ten qui rem in iudicium ducit lub contra quem res in iudicium deducitur. Takie ujęcie strony nie łączy w żadnym stopniu pojęcia strony procesowej ze stroną stosunku materialnoprawnego, aczkolwiek nie wyklucza kumulacji tych 12 Por. także W. Broniewicz, Postępowanie cywilne, s Por. J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie, s Por. J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie, s M. Waligórski, Polskie prawo procesowe. Funkcja, s. 125; S. Gołąb, Strona procesowa w kodeksie postępowania cywilnego, Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne 1939, s. 3 i n.; wyrok SN z 4 maja 1966 r., II CR 103/66, OSNCP 1967, nr 2, poz J. Jankowski, Kryteria decydujące o pojęciu stron postępowania egzekucyjnego na tle struktury tego postępowania, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica 1989, nr 42, s. 43; J. Jankowski, Możliwość podmiotowej zmiany tytułu wykonawczego przed wszczęciem właściwego postępowania egzekucyjnego, Nowe Prawo 1990, nr 10 12, s

10 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 podmiotów 17. Co do zasady, w większości przypadków pojęcie strony będzie pokrywało się z pojęciem strony w znaczeniu procesowym. 4 W przypadku prowadzenia postępowania, mimo braku jednej ze stron, mielibyśmy do czynienia z kategorią tzw. nieistniejącego postępowania 18, a w dalszej konsekwencji z możliwością zakwalifikowanego wyroku jako sententia non existens. Możliwość stania się stroną jest zagadnieniem faktycznym i w związku z tym istnieje dla każdego, nawet dla prawnie nieistniejącego tworu 19. W wielu przypadkach zdarza się taka sytuacja, że jako stronę wskazano podmiot, np. osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, która uległa likwidacji lub rozwiązaniu, bądź to zdarzenie prawne nastąpiło w trakcie procesu, a mimo to proces toczył się dalej 20. W takich sytuacjach, zdaniem W. Siedleckiego, wszelkie czynności procesowe są od początku nieważne, a ewentualny wydany wyrok ma tylko pozory wyroku i podlega zaskarżeniu z przyczyny nieważności w związku z brakiem zdolności sądowej podmiotu wskazanego jako strona w procesie 21. Nieuzupełnienie, również w trakcie procesu, braków w zakresie zdolności sądowej powoduje konieczność zniesienia postępowania w takim zakresie, w jakim jest ono dotknięto brakami jako postępowania dotkniętego nieważnością 22. Stąd też niezwykle istotne jest to, od którego 17 Por. J. Jodłowski w: J. Jodłowski, Z. Resich, Postępowanie, s Zob. także W. Broniewicz, Postępowanie cywilne, s Por. J. Sobkowski, Podmioty gospodarki uspołecznionej jako strona procesu cywilnego, Poznań 1960, s. 2. Odmienne stanowisko zajmuje M. Lisiewski w: B. Dobrzański, M. Lisiewski, Z. Resich, W. Siedlecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 1969, s Zdaniem autora stroną może stać się jedynie jednostką istniejąca, a tym samym niedopuszczalny jest proces na rzecz lub przeciwko osobie sfingowanej. Orzeczenie zapadłe w takim procesie nie byłoby absolutnie nieważne, ale byłoby pozbawione treści jako dotyczące jednostki nieistniejącej. Zdaniem natomiast M. Allerhanda prowadzenie procesu, w którym występuje strona nieistniejąca, jest niedopuszczalne, bo w procesie muszą istnieć dwie strony ( ), por. M. Allerhand, Nakaz zapłaty przeciwko zmarłemu, Polski Proces Cywilny 1937, nr 20, s Zob. także M. Sychowicz w: A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks postępowanie cywilnego. Komentarz do art , t. 1, Warszawa 2014, s W. Siedlecki, Podstawy rewizji cywilnej, Warszawa 1959, s Por.: W. Broniewicz, Zniesienie postępowania w procesie cywilnym, Palestra 1971, nr 4, s. 39 i n.; W. Radomski, Zniesienie postępowania cywilnego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Prawo 1971, nr 12, s. 199 i n. 10

11 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... momentu można mówić o stronie procesowej i który zasadniczo moment jest decydujący dla kwalifikacji statusu strony procesowej. Zagadnienie to ma kluczowe znaczenie dla poruszanego problemu, aczkolwiek i w tym przypadku nie ma jednolitego stanowiska. Kwestia ta, zdaniem M. Waligórskiego, znajduje rozwiązanie w piśmie procesowym (pozwie) skierowanym do sądu o udzielenie ochrony prawnej 23. Podmioty zatem oznaczone w pozwie stają się stronami procesowymi z chwilą doręczenia pozwu 24. To właśnie m.in. twierdzenie powoda decyduje o tym, kto zostaje objęty danym postępowaniem jako strona pozwana i to nawet wbrew swojej woli. Powodem staje się podmiot wnoszący powództwo przez sam fakt złożenia do sądu pozwu, pozwanym zaś podmiot, wskazany w tym charakterze przez powoda 25. Przez wniesienie pozwu i jego doręczenia stronie przeciwnej zawiązuje się stosunek prawnoprocesowy, który poza stronami uwzględnia także organ procesowy jako jeden z podmiotów tego stosunku. Dlatego też dla właściwego sprecyzowania strony procesowej ma niezwykle istotne znaczenie doręczenie pozwu właściwej osobie, bowiem doręczenie innej osobie, niż stronie wskazanej w pozwie, nie nadaje jeszcze samo przez się tej osobie charakteru strony procesowej 26. Z powyższego wynika, że co do powoda nie ma wątpliwości, iż o jego statusie, jako strony inicjującej postępowanie, decyduje moment wniesienia pozwu. Strona powodowa zostanie określona w piśmie procesowym jako ta, która poszukuje ochrony prawnej przed sądem 27. Natomiast 23 M. Waligórski, Polskie prawo procesowe. Funkcja, s Por. S. Gołąb, Strona procesowa, s. 2; odmienne stanowisko zajmuje M. Waligórski, Polskie prawo procesowe. Funkcje, s. 127, który uważa, że pozwany staje się stroną procesową nie z chwilą doręczenia pozwu, lecz już w chwili wytoczenia powództwa i pozostaje stroną aż do zakończenia postępowania, jeśli nie zajdzie przypadek sukcesji innej osoby w procesie. 25 Por.: W. Berutowicz, Znaczenie prawne sądowego dochodzenia roszczeń, Warszawa 1966, s. 118; M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne w świetle zasady dyspozycyjności, Studia Cywilistyczne 1963, nr 2, s. 53 i n. 26 Por. M. Waligórski, Polskie prawo procesowe. Funkcja, s Por. także: W. Broniewicz, Pozew i powództwo (analiza pojęć), Państwo i Prawo 1976, nr 1 2, s. 181; P. Grzegorczyk w: T. Ereciński (red.), J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze, t. 1, Warszawa 2012, s Zdaniem P. Grzegorczyka określenie stron następuje w treści pozwu lub innego pisma wszczynającego postępowanie przez podanie ich imienia i nazwiska, względnie nazwy (firmy), oraz miejsca zamieszkania lub siedziby ( ). Dla uzyskania statusu strony procesowej obojętna jest kwestia rzeczywistego istnienia uprawnienia lub zobowiązania, 11

12 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 z punktu widzenia pozwanego, jeśli za takowy moment przyjąć moment doręczenia pozwu, to w analizowanej sytuacji nie można mówić w ogóle o stronie pozwanej, lecz o podmiocie wskazanym jedynie w pozwie. Jak można bowiem twierdzić, że mamy do czynienia z pozwanym przed doręczeniem mu odpisu pozwu, szczególnie jeśli zmarł przed jego odebraniem? Wówczas to nawet tak skonstruowane zagadnienie rodziłoby wątpliwości terminologiczne co do prawidłowości. Tego rodzaju wniosek oczywiście nasuwa się przy analizie niektórych poglądów przedstawicieli doktryny. W tym zakresie nie sposób się jednak z nimi zgodzić. Nie wydaje się uzasadnione przyjmowanie, że o momencie przyznania statusu strony pozwanej decyduje moment doręczenia pozwu. Właściwe byłoby natomiast przyjęcie następującego stanowiska, że pozwanym jest już podmiot wskazany w pozwie, jako ten, przeciwko któremu żądanie tej ochrony jest skierowane. Doręczenie zaś pozwu mogłoby decydować o innych skutkach, jak np. o zawisłości sporu (art. 192 pkt 1 k.p.c.) i innych jeszcze dodatkowych niż o samym statusie strony pozwanej. Konkretyzacja zatem strony pozwanej następuje na etapie wniesienia pozwu i jego dekretacji jako momentu związanego z wszczęciem postępowania cywilnego 28 (o czym poniżej). Relacja zaś pojęcia strony procesowej z przymiotami (w szczególności z pojęciem zdolności sądowej) 29, jakie powinien posiadać pozwany, to równie ważna kwestia z punktu widzenia omawianego zagadnienia, może się bowiem okazać, że zdolność sądowa będzie decydowała o statusie strony procesowej w świetle obowiązującej regulacji art k.p.c. bądź status ten będzie wyprzedzał moment uzyskania samej zdolności sądowej. o które toczy się spór. Rozstrzygające znaczenie mają wyłącznie twierdzenia zawarte w pozwie lub innym piśmie wszczynającym postępowanie. O tym zatem, kto jest stroną pozwaną, decyduje powód, wskazując właściwe osoby w treści pozwu (innego pisma), nie zaś to, przeciwko komu powód zamierzał wytoczyć powództwo, jeżeli zamiar ten nie został dostatecznie ujawniony, lub to komu pozew został doręczony ( ), zob. P. Grzegorczyk w: P. Grzegorczyk w: T. Ereciński (red.), J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks, s Zob.: także W. Berutowicz, Wszczęcie procesu cywilnego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego. Prawo 1960, nr 27, s. 23 i n.; W. Broniewicz, Chwila wszczęcia, s. 60 i n. 29 Zob. także W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, Nowe Prawo 1966, nr 5, s

13 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... 5 Pojęcie strony procesowej nie będzie pokrywało się ze zdolnością sądową, albowiem pomimo brzmienia art k.p.c., status strony procesowej może posiadać podmiot, który nie ma zdolności sądowej 30. Oczywiście dotyczy to wyłącznie podmiotów niebędących osobami fizycznymi. Z przepisu art k.p.c. wynika bowiem że każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność do występowania w procesie jako strona. Nie trudno zauważyć, że zdolność sądowa w myśl intencji ustawodawcy została przypisana do strony jako podstawowa jej kwalifikacja, umożliwiająca jednocześnie występowanie w procesie w charakterze strony procesowej 31. Na pierwszy rzut oka tego rodzaju interpretacja przepisu art. 64 k.p.c. nie budzi żadnych wątpliwości. Nie do końca jest to jednak właściwa kwalifikacja i rozumienie pojęcia zdolności sądowej, szczególnie w świetle innych przepisu kodeksu postępowania cywilnego. Już pobieżna analiza art. 70 2, art pkt 3 czy też art. 379 pkt 2 k.p.c. wskazuje w sposób niebudzący wątpliwości, że ustawodawca przypisuje status strony podmiotowi, mimo iż nie posiada on zdolności sądowej. Może to świadczyć w zasadzie o tym, że dla statusu strony procesowej de facto posiadanie zdolności sądowej nie jest podstawowym wyznacznikiem i nie sposób przyjmować tu założenia jednokierunkowego, iż status strony procesowej jest uzależniony od posiadania zdolności sądowej. Na podstawie wskazanych regulacji takie założenie należy zdecydowanie wykluczyć i uznać za nieuzasadnione. Nie zmienia to jednak faktu, że wobec wskazanych regulacji sam art k.p.c. powoduje określony dysonans terminologiczny i może skutkować wprowadzeniem w błąd. 30 W jednym z orzeczeń SN z 19 listopada 1949 r., Państwo i Prawo 1951, nr 5 6, s została przyjęta teza, że zdolność procesowa obejmuje dwa elementy: zdolność występowania w charakterze strony, czyli tzw. zdolność sądową, i zdolność do podejmowania czynności procesowych, zob. więcej na temat krytyki tej tezy W. Broniewicz, Zdolność, s Zob.: M. Sychowicz, Zmiany w kodeksie postępowania cywilnego dotyczące zdolności sądowej, Przegląd Sądowy 1992, nr 3, s. 29 i n.; R. Flejszar, Zdolność sądowa przedsiębiorcy, Prawo Spółek 2001, nr 7 8, s. 62 i n.; A. Jakubecki, Zdolność sądowa osobowych spółek handlowych a status ich wspólników w procesie cywilnym i egzekucji, w: A. Nowicka (red.), Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005, s i n.; K. Flaga-Gieruszyńska, Zastój procesu cywilnego, Szczecin 2011, s. 114; P. Kaczmarek, Zdolność sądowa jako problem teorii prawa, Kraków

14 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Zdolność sądowa dla stron procesowych oznacza zatem możność stania się podmiotem praw i obowiązków (procesowych). Uprawnienia procesowe i ciężary procesowe strona uzyskuje zaś przez sam fakt bycia stroną procesową, a nie z tytułu posiadania zdolności sądowej 32. Za prawidłowe należy uznać twierdzenie, że zdolność sądowa nie będzie decydowała o byciu (statusie) strony procesowej, może zdarzyć się taka sytuacja procesowa, iż o stronie procesowej będziemy mówić nawet wówczas, gdy nie posiada ona zdolności sądowej. 6 Odnosząc powyższe uwagi do głównego zagadnienia, należy podnieść, że podmiot, który zmarł przed doręczeniem mu pozwu, a który w określony sposób został wskazany w pozwie, będzie traktowany w kategoriach strony procesowej pozwanej. Nie można bowiem odmówić mu statusu pozwanego, w sytuacji gdy został wskazany w pozwie, ale śmierć nastąpiła już po wniesieniu sprawy do sądu, jednakże przed doręczeniem pozwu. Podmiot taki z punktu widzenia wszczętego postępowania sądowego powinien mieć przypisany do siebie status strony procesowej. To z kolei implikuje odwrotne założenie, że gdyby śmierć nastąpiła przed wniesieniem sprawy do sądu, to w konsekwencji podmiotowi zmarłemu nie można by przypisać statusu strony pozwanej, zaś sam pozew należałoby odrzucić z powodu braku zdolności sądowej. Zdolność sądowa jest bowiem przesłanką procesową działającą od początku (ab initio), uwzględnianą przez sąd z urzędu w każdym stanie sprawy. W tym przypadku brak pierwotny zdolności sądowej będzie pokrywał się z przypadkiem pierwotnego braku strony procesowej, gdyż od samego początku brakuje strony; przy czym oczywiście brak ten zaistnieje jeszcze przed wniesieniem sprawy do sądu. Jednocześnie należy zauważyć, że brak ten powoduje, iż nie może w ogóle dojść do wszczęcia procesu, tj. do nawiązania stosunku prawnoprocesowego między różnymi podmiotami. Ma on charakter nieusuwalny w stosunku do osób fizycznych i nie ma możliwości podjęcia jakichkolwiek działań w kierunku sanacji tego braku. Pozew wniesiony do sądu w tym przypadku powinien zostać odrzucony 33. Sytuacja, w której zachodzi pierwotny brak strony 32 W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1983, s. 99; E. Gniewek, Utrata, s Por. H. Mądrzak w: H. Mądrzak, E. Marszałkowska-Krześ, Postępowanie cywilne, Warszawa 2003, s

15 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... procesowej, nie jest tożsama z sytuacją, w której strona procesowa została z kolei błędnie oznaczona 34. W tej ostatniej będzie występować brak formalny pozwu, który może być usunięty w trybie art. 130 k.p.c. poprzez prawidłowe oznaczenie strony 35. Pierwotny brak strony procesowej można analizować w dwóch aspektach. Po pierwsze, strona wskazana jako pozwana w ogóle nie istnieje (osoba fizyczna), brakuje struktury prawnej takiej osoby (dotyczy to innych osób niż osoby fizyczne) i wówczas takie postępowanie prowadziłoby do fikcyjnego procesu z udziałem strony, której de facto nie ma i nie istnieje. Po drugie, od początku brak strony może być wynikiem pierwotnego braku zdolności sądowej 36, tyle, że w tym przypadku zdolność sądowa może być konwalidowana, jeśli uzupełnienie dotyczy innych podmiotów niż osoby fizyczne 37. Zdolność sądowa jako 34 W postanowieniu Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 28 lutego 2013 r., I Acz 377/13, LEX nr , przyjęto, że Należy odróżnić sytuacje, gdy powód niewłaściwie oznacza stronę, od sytuacji niewłaściwego doboru podmiotów procesu, określonej w art pkt 3 k.p.c., która skutkować musi koniecznością odrzucenia pozwu. W sytuacji pierwszej, naprawienie wady następuje w drodze sprostowania oznaczenia stron. W wyroku z 24 lipca 2014 r., II CSK 504/13, LEX nr , Sąd Najwyższy przyjął, że Odmienne są sytuacje, gdy pozew wnosi osoba prawna istniejąca, ale wadliwie oznaczona, oraz osoba prawna prawidłowo oznaczona, która utraciła byt prawny. Sprostowanie własnego wadliwego oznaczenia przez stronę nie oznacza zmiany podmiotowej powództwa, a tym bardziej nie wskazuje na przyznanie braku zdolności sądowej. 35 Zob. także M. Jędrzejewska (aktualizacja K. Weitz) w: T. Ereciński (red.), J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks, s W postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 25 czerwca 2013 r., I Acz 1057/13, LEX nr , przyjęto, że Przez braki formalne, możliwe do usunięcia w trybie określonym w art. 130 k.p.c., rozumiane są wymagania ogólne pism procesowych określone w art k.p.c. i warunki ustanowione dla poszczególnych rodzajów pism (np. art. 187 k.p.c.). 36 Por.: W. Broniewicz, Postępowanie cywilne, s ; E. Gniewek, Utrata, s Konwalidacja nie dotyczy osób fizycznych, które nabywają zdolność sądową z momentem urodzenia, poza pewnymi wyjątkami w postaci nasciturusa, por. A. Dyoniak, Pozycja nasciturusa na obszarze majątkowego prawa prywatnego, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny 1994, nr 3, s. 50 i n.; H. Mądrzak w: H. Mądrzak, E. Marszałkowska-Krześ, Postępowanie, s Dlatego też uzupełnienie braku zdolności sądowej nie jest możliwe w odniesieniu do osób fizycznych, lecz w stosunku do jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej (spółek osobowych) lub osób prawnych (spółek kapitałowych). Więcej zob.: E. Gniewek, Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu, Rejent 1998, nr 5, 76; E. Marszałkowska-Krześ, Wpisy w rejestrze przedsiębiorców dotyczące 15

16 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 przesłanka ma także charakter zewnętrzny, gdyż zależy od sytuacji powstałej poza procesem. Decyduje o prawie do powództwa w znaczeniu procesowym, bowiem formalnie prawo do powództwa lub do obrony może przysługiwać tylko takiemu podmiotowi, który ma zdolność sądową 38. Brak przesłanki w postaci zdolności sądowej sprawia, że sąd odrzuca pozew, jednak czyni to dopiero wtedy, gdy brak ten nie zostanie uzupełniony w określonym terminie. Przed odrzuceniem sąd może jednak tymczasowo dopuścić do czynności stronę niemającą zdolności sądowej, z zastrzeżeniem że przed upływem oznaczonego terminu brak ten będzie uzupełniony pod rygorem zniesienia postępowania w tym zakresie i wydania odpowiedniego postanowienia 39. Przesłanką warunkującą uzupełnienie braku w zakresie zdolności sądowej jest zachowanie tożsamości strony dotkniętej tym brakiem 40. Możliwość uzupełnienia braków w zakresie zdolności sądowej odnosi się tylko do tych stron, które nie są osobami fizycznymi, te ostatnie nabywają bowiem zdolność sądową z chwilą urodzenia (z wyjątkiem nasciturusa), natomiast ustaje ona na skutek śmierci osoby fizycznej. Konsekwencją wypływającą z faktu posiadania zdolności sądowej jest także to, że proces może się toczyć z udziałem strony procesowej, a więc zasadniczo jest on ważny i istniejący 41. Strona zaś staje się jednym z podmiotów stosunku prawnoprocesowego, co powoduje, że zostaje objęta wszelkimi skutkami prawnymi, jakie przewidują przepisy kodeksu postępowania cywilnego dla stron uczestniczących w procesie. 7 Z uwagi na rozważane zagadnienie należy podkreślić, że nie ma możliwości sanowania zdolności sądowej w trybie art. 70 k.p.c., gdyż jej utrata nastąpiła wskutek śmierci osoby fizycznej (strony pozwanej) przed doręczenie pozwu. Sąd Najwyższy już w orzeczeniu z 2 marca spółek handlowych, Warszawa 2006, s. 64; W. Siedlecki, Zarys postępowania cywilnego, Warszawa 1966, s. 112; Z. Resich, Przesłanki procesowe, Warszawa 1966, s. 135; Ś. Kruszelnicki, Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, Warszawa 1938, s Por. Z. Resich, Przesłanki, s. 135 i n. 39 Por.: E. Gniewek, Utrata, s. 77; zob. także M. Sychowicz w: A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks, s Postanowienie SN z 24 września 2004 r., I CK 131/04, OSNiC 2005, nr 9, s Por. M. Sawczuk, Zdolność sądowa według kodeksu postępowania cywilnego, Nowe Prawo 1969, nr 11 12, s i n. 16

17 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony r. stanął na stanowisku, że w razie śmierci powoda po nadaniu drogą pocztową przesyłki zawierającej pozew, ale przed dojściem pozwu do sądu, pozew z racji wniesienia go przez osobę nieżyjącą podlega odrzuceniu 42. Takie samo stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 28 listopada 2007 r. dotyczącym sytuacji, w której pozwani nie żyli w chwili wytoczenia powództwa 43. Skoro więc pozew należy odrzucić na skutek braku zdolności sądowej osoby fizycznej (pozwanego), zmarłej przed wniesieniem pozwu (w rozumieniu wszczęcia postępowania), to powstaje uzasadnione pytanie, czy w taki sam sposób należy postąpić, jeśli pozew został wniesiony do sądu i zadekretowany, a przed jego doręczeniem nastąpiła śmierć strony pozwanej. Status strony procesowej (strony pozwanej) zmarły podmiot posiadał już z momentem takiego wskazania w samym pozwie i jego wniesienia do sądu (czy też nadania korespondencji w placówce pocztowej) oraz status ten trwał do momentu samej śmierci jako zdarzenia prawnego wywołującego skutki prawnoprocesowe. W zakresie samego statusu procesowego podmiotu pozwanego nie zmienia nic nawet okoliczność, że nie nastąpiło skuteczne doręczenie odpisu pozwu. Ta czynność z istoty swojej jest bez znaczenia dla wskazanej kwalifikacji. Natomiast dla rozważanego przypadku istotne jest ustalenie, czy w przedstawionej sytuacji nie mamy do czynienia z następczym brakiem strony procesowej, skoro w momencie wniesienia pozwu, jak wskazano powyżej, podmiot miał status strony pozwanej, ale przed doręczeniem odpisu pozwu nastąpiła jego śmierć. 8 Z następczym brakiem strony procesowej mamy do czynienia w sytuacji, gdy w trakcie procesu jedna ze stron utraci byt prawny. Utrata bytu prawnego powoduje, że proces nie może toczyć się z udziałem dotychczasowego podmiotu. W takim przypadku na miejsce dotychczasowej strony, jeśli jest taka możliwość, wstąpi następca prawny. W momencie, gdy brakuje następcy prawnego i sąd jest przekonany, że nie wstąpi on do procesu, powinien umorzyć postępowanie, albowiem dalsze jego prowadzenie z udziałem jednej tylko strony narusza zasadę dwustronności 42 Orzeczenia SN z 2 marca 1933 r., C.II. 72/33, OSP 1933, poz. 419, za: P. Grzegorczyk w: T. Ereciński (red.), J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks, s Postanowienie SN z 28 listopada 2007 r., V CSK 277/07, niepubl. 17

18 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 procesu cywilnego. Następczy brak strony pokrywa się także z następczym brakiem zdolności sądowej. Utratę zdolności sądowej ustawa odnosi jednak tylko do stron niebędących osobami fizycznymi. Przez utratę zdolności sądowej należy rozumieć trojakiego rodzaju sytuację, a mianowicie: po pierwsze, strona zachowując swój byt, zostaje jednak pozbawiona zdolności sądowej (sytuacja raczej czysto teoretyczna) 44 ; po drugie, strona traci zdolność sądową wraz z (ustaniem) likwidacją i ewentualnie wykreśleniem jej z rejestru; po trzecie, strona traci zdolność sądową bez likwidacji, ale przez wykreślenie z rejestru 45. Zdaniem H. Trammera w razie następczego odpadnięcia strony procesowej następuje uleczalny brak przesłanki procesowej sensu largo w postaci wstąpienia do postępowania następcy prawnego 46. Następczy brak strony procesowej sprawia, że zachodzi konieczność zawieszenia postępowania. Według E. Gniewka sąd jest zobowiązany zawiesić postępowanie z mocy art pkt 1 k.p.c. 47, tyle że podstawą nie jest śmierć, lecz utrata zdolności sądowej 48. Oczywiście wiąże się to tylko z sytuacją, gdy będzie istniało następstwo prawne. W przeciwnym razie sąd zamiast zawieszać postępowanie, powinien je umorzyć. Zawieszenie postępowania w powyższej sytuacji ma charakter prewencyjny, jego podstawowym celem jest bowiem zapobiegnięcie nieważności postępowania 44 Por.: W. Broniewicz, Zdolność sądowa, s. 580; Ł. Błaszczak, Handlowa spółka osobowa jako strona procesu cywilnego analiza wybranych zagadnień procesowych, Prawo Spółek 2005, nr 9, s Por. E. Gniewek, Utrata, s H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość, s E. Gniewek, Utrata, s. 83. Okoliczność uzasadniająca zawieszenie postępowania powinna wystąpić w toku procesu, zatem śmierć strony lub utrata zdolności sądowej musi nastąpić po wszczęciu postępowania. W przeciwnym razie przyczyny te nie znajdą podstawy do zawieszenia postępowania. Tak też: orzeczenie SN z 16 czerwca 1955 r., CZ 81/54, Nowe Prawo 1956, nr 11 12, poz. 189; J. Karaim, Zawieszenie postępowania cywilnego w postępowaniu procesowym, Kraków 1998, s W opinii L. Peipera tym samym dla osoby fizycznej jest śmierć, co dla osoby prawnej ustanie jej prawnego bytu, por. L. Peiper, Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, Kraków 1934, s Podobne stanowisko prezentuje K. Piasecki, twierdząc, że gdy osoba prawna będąca stroną utraci osobowość prawną w toku procesu, to należy stosować analogicznie przepisy o śmierci osoby fizycznej, por. K. Piasecki, J. Korzonek, Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, Miejsce Piastowe [Gniezno] 1931, s Odmiennie Ś. Kruszelnicki, który stwierdził, że przepisu tego nie można stosować do podmiotu niebędącego osobą fizyczną, ponieważ analogia w prawie procesowym jest niedopuszczalna, por. Ś. Kruszelnicki, Kodeks, s

19 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... i sanowanie zaszłego braku poprzez wstąpienie następcy prawnego w miejsce dotychczasowej strony 49. W ujęciu M. Sychowicza względy praktyczne przemawiają także za przyjęciem dopuszczalności wskazania przez powoda następców prawnych zmarłego pozwanego, jeżeli nastąpi to przed wydaniem postanowienia o odrzuceniu pozwu 50. Pogląd ten nie zasługuje jednak w pełni na akceptację, ponieważ przyjmowanie generalnej reguły, tak jak to sugeruje M. Sychowicz, zawodzi w tych procesach, gdy sprawa dotyczy praw nieprzechodzących na następców prawnych, praw osobistych (np. o unieważnienie uchwały w sprawie wykluczenia ze spółdzielni, o roszczenie dożywotnika o rozwiązanie umowy dożywocia, o eksmisję z lokalu, do którego zmarłemu powodowi przysługiwało lokatorskie prawo do lokalu czy też o unieważnienie małżeństwa w razie śmierci osoby trzeciej występującej z takim żądaniem) 51. Warto także wskazać na znamienne i ważne stanowisko W. Broniewicza, który opowiada się za zawieszeniem postępowania, podnosząc, że żadna regulacja, a tym bardziej art pkt 1 k.p.c., nie uzależnia zawieszenia postępowania od doręczenia stronie pozwanej pozwu 52. Należy zgodzić się z tym autorem, że art pkt 1 k.p.c. nie uzależnia możliwości zawieszenia postępowania od powstania stanu zawisłości sporu z art. 192 pkt 1 k.p.c., aczkolwiek w doktrynie można odnotować i taki pogląd, iż podczas zawieszenia postępowania trwa stan zawisłość sprawy (lis pendens) oraz w dalszym ciągu istnieją uprzednio powstałe stosunki prawnoprocesowe 53. Problem wydaje się jednak 49 Por.: J. Karaim, Zawieszenie, s. 21; H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość, s Zob. M. Sychowicz w: A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks, s Zestawienie przykładowych spraw wraz z orzecznictwem SN zob. A. Laskowska-Hulisz w: A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks, s. 589; K. Flaga-Gieruszyńska, Zastój procesu, s W postanowieniu SN z 18 marca 2013 r., II CSK 513/12, LEX nr , przyjęto, że zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 18 marca 2013 r. (II CSK 513/12) artykuł pkt 1 k.p.c. nie ma zastosowania w sprawach dotyczących praw osobistych strony, które nie przechodzą na spadkobierców, a więc, gdy nie istnieje możliwość podjęcia sprawy z ich udziałem; w takiej sytuacji sąd powinien wydać postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu niedopuszczalności wyrokowania. 52 Zob.: W. Broniewicz, Następstwo procesowe, s. 191; K. Flaga-Gieruszyńska, Zastój procesu, s Odmiennie: H. Mądrzak, Śmierć, s. 225; M. Rafacz- -Krzyżanowska, Śmierć pozwanego, s Por. J. Karaim, Zawieszenie postępowania cywilnego w postępowaniu procesowym, Kraków 1998, s

20 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 zdecydowanie głębszy, wiąże się bowiem z ustaleniem pojęcia wszczęcia postępowania, toku procesu (toku sprawy) z uwagi na to, że te kwestie będą miały podstawowe znaczenia dla przyjęcia ostatecznego stanowiska w przedmiocie rozważanego zagadnienia. Podobny pogląd do W. Broniewicza prezentuje P. Grzegorczyk, który podkreśla, że w sytuacji, gdy śmierć pozwanego nastąpiła przed doręczeniem mu pozwu, to uzasadnione jest zawieszenie postępowania. Zawieszenie postępowania występuje zawsze w toku procesu, gdy następują zdarzenia je uzasadniające. Za uznaniem chwili wszczęcia postępowania jako za najwcześniejszy moment zawieszenia wskutek śmierci strony, przemawia spójność z ugruntowanym zapatrywaniem, według którego pozwany może korzystać z uprawnień już w okresie poprzedzającym doręczenie pozwu 54. Odmiennie z kolei zapatrywanie prezentuje A. Laskowska-Hulisz, która uznaje, że w analizowanej sytuacji uzasadnione jest odrzucenie pozwu 55. Z drugiej znów strony podkreśla, że śmierć strony lub utrata przez nią zdolności sądowej skutkują zawieszeniem postępowania, jeżeli co do zasady nastąpiły w toku sprawy. Śmierć strony lub utrata przez nią zdolności sądowej przed wszczęciem procesu nie prowadzi do zawieszenia postępowania 56. Wydaje się, że istota całego problemu tkwi w ustaleniu momentu, od którego jest możliwe zawieszenie postępowania. Co do zasady, przyjmuje się, że może to nastąpić w toku sprawy (w toku procesu) po wszczęciu postępowania 57. Poszczególni przedstawiciele doktryny wskazują, że nie jest możliwe zawieszenie postępowania przed samym wszczęciem, skoro istota zawieszenia sprowadza się do wstrzymania czasowego postępowania w sprawie cywilnej 58 (zastoju procesu 59 ) i tym samym zahamowania normalnego biegu 54 Zob. P. Grzegorczyk w: T. Ereciński (red.), J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks, s i przywoływana uchwała SN z 28 marca 1955 r., I CO 18/55, OSN 1955, nr 4, poz. 66. Warto także zwrócić uwagę na stanowisko J. Karaim, Zawieszenie, s Zob.: A. Laskowska-Hulisz w: A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks, s. 589; A. Laskowska-Hulisz, Zawieszenie sądowego, s Zob. A. Laskowska, Zawieszenie sądowego, s. 77. Odmiennie K. Flaga- -Gieruszyńska, Zastój procesu, s Por.: A. Laskowska, Zawieszenie sądowego, s. 77; J. Karaim, Zawieszenie, s. 23; W. Broniewicz, Następstwo, s Por.: A. Laskowska, Zawieszenie sądowego, s. 19; J. Karaim, Zawieszenie, s Zob. W. Piasecki, J. Korzonek, Kodeks, s. 504 i n. 20

21 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... procesu 60. Z innej znowu strony, przyjmując odwrotną koncepcję, można podnieść, że w przedmiotowej sytuacji występuje przesłanka do odrzucenia pozwu. Treść art. 199 k.p.c. nie stwarza sądowi przeszkód do odrzucenia pozwu na jakimkolwiek etapie postępowania. Nie stoi więc nic na przeszkodzie, aby odrzucenie pozwu nastąpiło jeszcze przed doręczeniem stronie pozwanej odpisu pozwu 61. Dla czynności odrzucenia nie ma bowiem większego znaczenia zdarzenie prawne w postaci śmierci strony pozwanej. Postanowienie o odrzuceniu pozwu, podobnie jak o umorzeniu postępowania, kończy postępowanie w sprawie i od niego również przysługuje zażalenie. Dla powoda ma to takie znaczenie, że odrzucenie zamyka mu drogę do dochodzenia roszczenia przed sądem 62. Co dzieje się natomiast z pozycją pozwanego, skoro zmarł przed doręczeniem mu odpisu pozwu i nie było faktycznej możliwości doręczenia mu postanowienia o odrzuceniu pozwu? W uchwale Sądu Najwyższego z 5 listopada 1970 r. 63 rozwiązano problem doręczenia postanowienia zmarłej osobie pozwanego. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że w drodze wyjątku doręczenie postanowienia tylko jednej stronie może nastąpić ze względów natury faktycznej, np. w razie braku strony pozwanej wywołanym śmiercią osoby pozwanej. W doktrynie wskazano, że przypadek ten może wystąpić w każdym etapie postępowania 64. Stanowisko to nie ujednoliciło jednak zapatrywania na analizowany problem, co wynika poniekąd z istniejących wątpliwości odnośnie do samego wszczęcia postępowania (które w opinii niektórych przedstawicieli doktryny należy odróżnić od samego wszczęcia procesu cywilnego 65 ). Nie zmienia to jednak faktu, że zasadniczo (poza określonymi wyjątkami) przyjmuje się, iż wszczęcie procesu cywilnego 60 Por. J. Karaim, Zawieszenie, s Por. W. Ziliński, Pozycja pozwanego, s Por. W. Ziliński, Pozycja pozwanego, s Uchwała SN z 5 listopada 1970 r., II CZ 186/70, OSNCO 1976, nr 6, poz. 111, za: W. Ziliński, Pozycja pozwanego, s Por. W. Ziliński, Pozycja pozwanego, s Wskazuje się, że wszczęcie postępowania samo w sobie nie oznacza wszczęcia procesu. Te dwie kwestie należy odróżnić. Wszczęcie postępowania jest pojęciem szerszym, gdyż obejmuje podjęcie przez sąd wszelkich czynności wstępnych dla samego procesu, por.: W. Siedlecki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1972, s. 245 i n.; K. Lubiński, Glosa do postanowienia SN z dnia 18 maja 1972 r., II CR 138/72, Państwo i Prawo 1973, nr 12, s. 169; M. Sychowicz, Problematyka art. 618 k.p.c., Nowe Prawo 1972, nr 3, s. 411; B. Dobrzański, Glosa do postanowienia SN z dnia 30 kwietnia 1973 r., II CZ 47/73, OSPiKA 1974, poz. 158, s

22 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 następuje przez wytoczenie powództwa, które z kolei dokonuje się poprzez wniesienie pozwu, tj. pisma procesowego zawierającego żądanie ochrony prawnej, będące treścią powództwa 66. Źródłem tych wątpliwości jest także rozumienie terminu tok sprawy ( sprawa w toku, tok postępowania ) 67. Te ostatnie terminy bywają kojarzone ze zwrotami postępowanie w toku czy tok postępowania 68, a to z kolei może rodzić uzasadnione zawiłości, szczególnie w kontekście pojęcia zawisłości sprawy (lis pendens). Zgodnie bowiem z art. 192 pkt 1 k.p.c. nie można w toku sprawy wszcząć pomiędzy tymi samymi stronami nowego postępowania o to samo roszczenie. Tego rodzaju sformułowanie sprawia, że tok sprawy jest intepretowany jako ten moment, który zaistnieje dopiero po doręczeniu pozwu samemu pozwanemu Pojęcie tok sprawy / sprawa w toku w świetle obowiązujących regulacji nie jest jasne. Samo słowo sprawa występuje w kodeksie postępowania cywilnego w kilku znaczeniach, w tym m.in. w znaczeniu przedmiotu postępowania i w znaczeniu samego postępowania Por.: J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie, s. 318; W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 185; W. Broniewicz, Chwila wszczęcia, s. 62. Przy czym ten ostatni autor zaznacza, że może być sytuacja, w której stosownie do różnych okoliczności ta chwila może nieco inaczej się kształtować niż w sposób tradycyjnie przyjęty, por. W. Broniewicz, Chwila wszczęcia, s. 67 i 68. Zob. także W. Berutowicz, Wszczęcie procesu, s. 23 i n., który przyjmuje, że następuje to z chwilą wytoczenia powództwa. 67 Zob. także J. Mucha, Zawisłość sprawy w procesie cywilnym, Warszawa 2014, s Por. W. Broniewicz, Sprawa w toku w przepisach kodeksu postępowania cywilnego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno- -Społeczne 1970, nr 68, s. 8; W. Broniewicz, Chwila wszczęcia, s. 64 i n. 69 Za takim kierunkiem opowiadają się: J. Mucha, Zawisłość, s. 22; K. Weitz w: T. Ereciński (red.), J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks, s. 928 (nb. 10). K. Weitz zaznacza, że art. 192 wskazuje jako pierwszy skutek doręczenia pozwu pozwanemu powstanie w tym momencie zawisłości sprawy (litispendencji). Z tą chwilą sprawa jest już w toku, co sprawia, że niedopuszczalne jest wszczynanie drugiego postępowania między tymi samymi stronami o to samo roszczenie. Stwierdzenie powyższe mogłoby sugerować, że autor za powstanie stanu sprawy w toku uznaje moment samego doręczenia. 70 Por. W. Broniewicz, Jeszcze w kwestii stanu sprawy w toku w razie umorzenia postępowania cywilnego z mocy prawa, Nowe Prawo 1974, nr 1, s. 83; W. Berutowicz, Wszczęcie procesu, s

23 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... Nie wchodząc głębiej w to zagadnienie, należy zauważyć, że ustawodawca posługuje się sformułowaniem tok sprawy w art k.p.c.; w art k.p.c. wspomina w toku sprawy adwokat.. Także art k.p.c. (w postępowaniu o zniesienie współwłasności) i art k.p.c. (w postępowaniu o odtworzenie akt) odwołuje się do spraw będących w toku. W tym przypadku tok sprawy oznacza tyle, co tok postępowania, w toku postępowania 71. Najistotniejsze jest jednak to, że w tym przypadku za moment rozpoczęcia toku sprawy (w toku sprawy) albo mówiąc inaczej, toku postępowania (w toku postępowania), będzie należało uznać moment samego wszczęcia procesu cywilnego, czyli moment wniesienia pozwu (ewentualnie wniosku w postępowaniu nieprocesowym, np. art k.p.c.). Podobnie w art k.p.c. wskazuje się, że jurysdykcja krajowa istnieje w chwili wszczęcia postępowania, co oznacza, iż w momencie wniesienia pozwu (wniosku w postępowaniu nieprocesowym) powinna istnieć jurysdykcja krajowa. Moment wszczęcia postępowania jest zatem w tym przypadku decydujący dla ciągłości jurysdykcji 72. Warto nawiązać także do innych regulacji, jak chociażby art k.p.c., z którego wynika, że wniosek o wyłączenie sędziego strona zgłasza na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy. Podobnie art k.p.c. odnosi się do sformułowania tego samego, co w poprzednim artykule sprawa się toczy, a także i art. 75 k.p.c. W tym przypadku należy przyjąć, że można by posługiwać się zamiennie sformułowaniem postępowanie toczy się 73. A zatem również w tym przypadku jest uzasadnione przyjęcie, że o tym, czy postępowanie się toczy, przynajmniej w zakresie rozpoczęcia jego biegu, decyduje wszczęcie samego procesu jako wytoczenie powództwa poprzez złożenie pozwu. Problem natomiast przy takim podejściu wyłania się na tle wspomnianego powyżej art. 192 pkt 1 k.p.c. statuującego przesłankę procesową w postaci zawisłości sporu (lis pendens). Zagadnienie zawisłości należy oceniać jako skutek doręczenia pozwu, co nie oznacza wcale, że od tego właśnie momentu mamy 71 Por. W. Broniewicz, Sprawa w toku, s. 8 i 10. Zob. także Z. Łabno, Umorzenie postępowania cywilnego z mocy prawa a stan sprawy w toku, Nowe Prawo 1973, nr 7 8, s i n. 72 Por. T. Ereciński w: T. Ereciński (red.), J. Ciszewski, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Międzynarodowe postępowanie cywilne. Sąd polubowny (arbitraż), t. 5, Warszawa 2012, s Por. W. Broniewicz, Sprawa w toku, s

24 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 do czynienia z rozpoczęciem toku sprawy. Tok sprawy rozpoczyna się z momentem wniesienia pozwu i ten moment jest z tego punktu widzenia najistotniejszy. W przypadku zaś spełnienia negatywnej przesłanki z art. 192 pkt 1 k.p.c będziemy mieć możliwość podniesienia zarzutu stanu sprawy w toku. Nie oznacza to jednak, że stan sprawy w toku pojawia się dopiero z momentem doręczenia i wyciągnięcie takiego stanowiska z treści art. 192 k.p.c., mimo że pozornie możliwe, budzi jednak wątpliwości i nie powinno być w ten sposób intepretowane. W orzecznictwie sądowym problem ten był nieco inaczej interpretowany, albowiem rozpoczęcie stanu sprawy w toku było oceniane tylko i wyłącznie przez pryzmat art. 192 pkt 1 k.p.c., czyli z momentem doręczenia pozwu 74. W tym jednak aspekcie organy procesowe nie uwzględniały istotnej okoliczności, że wskazane powyżej regulacje odnoszące się do toku sprawy odwołują się do momentu przed doręczeniem pozwu stronie pozwanej. Kwestia sprowadza się także do tego, że pozwany może wdać się w spór zanim zostanie mu doręczony pozew. Może to nastąpić np. na skutek informacji otrzymanej bezpośrednio z sądu lub od strony przeciwnej. Uzyskanie takiej informacji i podjęcie stosownej reakcji będzie oznaczało, że dla skutecznego dokonania określonych czynności nie jest potrzebne wcześniejsze doręczenie odpisu pozwu. Warto także podkreślić, że Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń stanął na stanowisku, iż jeżeli stronie pozwanej nie został doręczony odpis pozwu przed wdaniem się przez nią w spór, np. nie został dołączony do wezwania na rozprawę, 74 Przykładowo w wyroku z 18 stycznia 2013 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach, V Aca 673/12, LEX nr , przyjął, że: Pismo procesowe, którym następuje rozszerzenie powództwa, pełni rolę pozwu i z tej przyczyny do takiego pisma stosuje się odpowiednio art. 187 k.p.c. (art k.p.c.), jak też wyjaśnia to, że w art k.p.c. ustawodawca nie wymienił go wśród pism, do których art k.p.c. nie ma zastosowania. Rola ta stała się przyczyną, ze względu na którą ustawodawca w art k.p.c. jednoznacznie stwierdził, że obowiązek dokonywania przez profesjonalnych pełnomocników doręczeń między nimi zachodzi: «w toku sprawy», czyli wtedy, gdy spór już zawisł, a nie w celu wywołania tego skutku. Również w częściowo już nieaktualnej tezie Sądu Apelacyjnego w Łodzi w wyroku z 7 września 1995 r., I Acz 420/95, OSA 1995, nr 7 8, poz. 45, sąd stanął na stanowisku, że: Stosownie do art k.p.c., w toku sprawy strona reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego jest obowiązana doręczyć odpisy pism procesowych z załącznikami bezpośrednio stronie przeciwnej. W przepisie tym przewidziany został szczególny sposób doręczania pism procesowych, mający na celu przyśpieszenie postępowania w sprawach gospodarczych. Sposób ten nie może być jednak stosowany przy doręczaniu pierwszych pism w sprawie, jako że chodzi tu o doręczenie «w toku sprawy», a więc już po doręczeniu przez sąd odpisu pozwu pozwanemu. 24

25 Łukasz Błaszczak Wątpliwości wokół czynności sądowych w razie śmierci strony... to niezależnie od późniejszego faktycznego doręczenia stronie pozwanej odpisu tego pozwu za datę powstania skutków jego doręczenia uważa się chwilę wdania się w spór 75. A zatem rozpoczęcie toku sprawy zaczyna się od momentu wszczęcia postępowania i trwa aż do momentu uprawomocnienia się orzeczenia. 10 Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy wyprowadzić następujące wnioski: 1) W razie śmierci strony pozwanej przed doręczeniem jej odpisu pozwu właściwe jest przyjęcie stanowiska opowiadającego się za zawieszeniem postępowania, a nie za odrzuceniem pozwu. Zawieszenie postępowania występuje bowiem zawsze w toku postępowania 76. Z uwagi na okoliczność, że nastąpiło wszczęcie procesu, to w przedmiotowej sytuacji mamy do czynienia z tokiem sprawy, który uzasadnia taką czynność sądu 77. 2) Zawieszenie postępowania nie może nastąpić, gdy istnieją przesłanki do odrzucenia pozwu z mocy art. 192 pkt 1 i art. 199 k.p.c. ze względu na stan sprawy w toku 78. Jednocześnie w przedmiotowej sytuacji bardziej operatywnym rozwiązaniem jest właśnie zawieszenie postępowania chociażby z racji kosztów procesu. Strona powodowa przy rozwiązaniu związanym z odrzuceniem pozwu nie ma możliwości ubiegania się o ich zwrot, bez względu na zasadność swoich roszczeń 79. 3) Zawieszenie nie będzie w przedmiotowej sytuacji wchodziło w grę w razie braku następców prawnych lub procesu dotyczącego praw osobistych strony. Wówczas właściwe jest umorzenie wszczętego postępowania. Z powyższego wynika, że czynności sądu w przypadku śmierci pozwanego przed doręczeniem pozwu powinny być najpierw ukierunkowane na zawieszenie postępowania, zaś w sytuacji wskazanej powyżej na umorzenie postępowania. Odrzucenie z kolei pozwu w przypadku analizowanego zagadnienia nie powinno w ogóle wystąpić ze względów, o których wcześniej była mowa. 75 Zob. wyrok SN z 14 maja 1966 r., III PRN 23/66, OSNCP 1967, nr 5, poz Zob.: J. Karaim, Zawieszenie, s. 23; A. Laskowska, Zawieszenie sądowego, s Zob. W. Broniewicz, Następstwo, s Por. Z. Łabno, Umorzenie, s Por. K. Flaga-Gieruszyńska, Zastój procesu, s

26 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Abstract This research paper concerns the issue of the loss of judicial capacity before service of the claim form. The loss of judicial capacity in the case at issue is connected with the death of an individual before a copy of a claim is served. In such a situation the question arises whether this is the case of legal proceedings adjournemnt or a rejection of a claim. This paper answers the question and in the same time clarifies other practical doubts, which are significant to a judicial body and its actions. 26

27 Wojciech Kociubiński Uwagi do znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. propozycja interpretacji Jedną z ważniejszych zmian wprowadzonych w modelu postępowania odwoławczego ustawą z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw 1 wyrażają przepisy określające granice rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym. W art kodeksu postępowania karnego 2 odstąpiono od pojęcia granice środka odwoławczego, które w piśmiennictwie było różnie interpretowane 3 co nie służyło dobrze praktyce orzekania przez sądy odwoławcze zastępując je określeniami jasnymi i jednoznacznie 1 Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r. poz ze zm.). 2 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.), dalej: k.p.k. 3 Zob.: A. Kaftal, System środków odwoławczych w polskim procesie karnym, Warszawa 1972, s. 225 i n.; S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1971, s. 497; K. Marszał, Problem granic środka odwoławczego w polskim procesie karnym, Problemy Prawa Karnego 1975, nr 1, s. 67 i n.; K. Marszał, Przebieg procesu karnego, Katowice 1986, s. 262; K. Marszał, Zakres orzekania sądu rewizyjnego w razie zaskarżenia wyroku na niekorzyść oskarżonego, Nowe Prawo 1987, nr 9, s. 15 i n.; K. Marszał, Proces karny, Katowice 1992, s. 403; S. Waltoś, Proces karny zarys systemu, Warszawa 1985, s. 246; Z. Doda, Konstrukcja granic środka odwoławczego w polskim prawie karnym procesowym, Krakowskie Studia Prawnicze 1975, nr VIII, s. 49 i n.; Z. Doda, Uwagi na temat kierunku i granic środka odwoławczego w k.p.k., Palestra 1979, nr 4, s. 58 i n.; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s ; W. Kociubiński, Zakres orzekania sądu odwoławczego w nowym kodeksie postępowania karnego, Przegląd Sądowy 1997, nr 11 12, s. 39; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 1109; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2004, s ; D. Świecki, Rozprawa apelacyjna w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 148 i n. 27

28 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 rozumianymi. Zgodnie z tym przepisem sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, uwzględniając treść art k.p.k., a w zakresie szerszym w przypadkach wskazanych w art. 435, art , art. 440 i art. 455 k.p.k. Jednocześnie art k.p.k. przewiduje, że każdy odwołujący się powinien wskazać zaskarżone rozstrzygnięcie lub ustalenie, sformułować zarzuty stawiane rozstrzygnięciu, a także podać, czego się domaga. Nakładając na wnoszącego środek odwoławczy obowiązek wskazania zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia (wskazania zakresu zaskarżenia), art k.p.k. zakłada indywidualną ocenę poszczególnych rozstrzygnięć zawartych w wyroku. Zasada ta podlega modyfikacji jedynie w przypadku wzajemnej zależności tych rozstrzygnięć. Ustawodawca założył, że zależności takie występują w sytuacjach określonych w art k.p.k., wprowadzając w tych przepisach fikcje prawne, modyfikujące granice rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy. Przed nowelizacją art k.p.k., na tle rozstrzygnięć kasacyjnych Sądu Najwyższego kontrowersje wywoływała kwestia dopuszczalności zaskarżenia i uchylenia orzeczenia w części dotyczącej tzw. rozstrzygnięć negatywnych, tj. rozstrzygnięć, których nie zawierało orzeczenie. Odnosząc się do tego zagadnienia, w niektórych rozstrzygnięciach SN przyjmowano, że skoro zarzuty kasacyjne są zwrócone jedynie przeciwko negatywnej części orzeczenia, to tym samym tylko w tym zakresie wyrok podlega uchyleniu 4. Dominowało jednak stanowisko wyrażone w uchwale siedmiu sędziów SN z 25 marca 2010 r., że w postępowaniu kasacyjnym nie jest możliwe uchylenie orzeczenia wyłącznie w części, której orzeczenie to nie zawiera, a więc co do braku w nim rozstrzygnięcia w kwestii środka karnego lub kary, którego umieszczenie było obowiązkiem sądu, gdyż przedmiotem zaskarżenia i zarzutu, a w konsekwencji uchylenia orzeczenia, można uczynić tylko tę jego zaskarżoną część, która obarczona jest owym brakiem, a uchylenie powinno wówczas nastąpić w zakresie umożliwiającym usunięcie tego uchybienia 5. W uzasadnieniu uchwały SN podkreślał, że przez zaskarżenie wyroku «w części dotyczącej orzeczenia o środkach karnych» lub w «części 4 Zob. wyroki SN: z 8 września 2009 r., IV KK 205/09, LEX nr ; z 3 grudnia 2002 r., IV KK 372/02, LEX nr 75493; z 2 grudnia 2009 r., V KK 227/09, LEX nr ; z 20 stycznia 2011 r., V KK 366/10, LEX nr Uchwała siedmiu sędziów SN z 25 marca 2010 r., I KZP 36/09, OSNKW 2010, nr 5, poz. 40; glosę do uchwały opracował R. Kmiecik, Przegląd Sądowy 2011, nr 2, s

29 Wojciech Kociubiński Uwagi do znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. dotyczącej środków karnych» albo «części dotyczącej środka karnego», z zarzutem nieorzeczenia jednego z kilku, a więc wszystkich wymaganych przez prawo karne takich środków, należy rozumieć, że zaskarżono ten wyrok w części dotyczącej «rozstrzygnięcia ( ) co do środków karnych», którego wymaga art pkt 2 k.p.k. (i odpowiednio art. 458 k.p.k.), a nie w części braku orzeczenia takiego środka, czyli części nieistniejącej w tym orzeczeniu. Jeżeli zaskarżono orzeczenie w części nieorzeczenia o środku karnym, to zdaniem SN dla właściwego ustalenia rzeczywistego zakresu zaskarżenia i charakteru stawianych zarzutów istotna była analiza całej skargi wyrażającej wolę skarżącego 6. Trzymając się takiej linii wykładniczej, SN uznał za konieczne uchylenie wyroku w części dotyczącej całego orzeczenia o karze, w sytuacji nieorzeczenia w wyroku skazującym na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania obligatoryjnego dozoru kuratora 7. Takie same konsekwencje powodował brak orzeczenia o obligatoryjnym środku karnym 8. W innym przypadku uchylono wyrok łączny, w którym jak podkreślono kary zostały połączone prawidłowo, ale pominięto połączenie środków karnych tego samego rodzaju 9. Stanowisko przyjęte w uchwale SN z 25 marca 2010 r. powodowało poważne trudności w praktyce 10. Choć odnosiło się ono do postępowania kasacyjnego, to znajdowało także swoje odbicie w postępowaniu odwoławczym. Na skutek wniesienia zwyczajnego środka zaskarżenia od rozstrzygnięć negatywnych nie zawsze sądy odwoławcze orzekały reformacyjnie. Tu także dochodziło do uchylenia orzeczenia, w części przekraczającej zakres zaskarżenia wyznaczony wolą strony wnoszącej 6 Zob.: zdanie odrębne sędziego SN H. Gradzika do uchwały z 25 marca 2009 r., I KZP 36/09, s. 19 i n.; oraz krytykę uchwały S. Steinborna, Prawomocność części orzeczenia w procesie karnym, Warszawa 2011, s. 542 i n. 7 Wyrok SN z 1 sierpnia 2013 r., II KK 74/13, LEX nr Wyroki SN: z 11 grudnia 2012 r., III KK 170/12, LEX nr ; z 1 września 2011 r., V KK 168/11, LEX nr ; z 10 września 2013 r., III KK 100/13, LEX nr Wyroki SN: z 15 grudnia 2010 r., II KK 311/10, OSNwSK 2010, nr 1, poz. 2518; z 5 listopada 2009 r., II KK 180/09, LEX nr ; z 28 marca 2008 r., II KK 349/07, LEX nr Potrzeba uzupełnienia wyroku o środek karny lub inne dodatkowe rozstrzygnięcie skutkowała uchyleniem wyroku w całości lub w części dotyczącej prawidłowego orzeczenia o karze, już wprowadzonej do wykonania, co łączyło się z koniecznością wstrzymania postępowania wykonawczego. 29

30 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 środek odwoławczy, i obejmowania nim rozstrzygnięć prawidłowych, co do których skarżący nie formułował żadnych zarzutów. Sygnalizowane wyżej kontrowersje przy orzekaniu w postępowaniu kasacyjnym (a także odwoławczym) o środkach odwoławczych wnoszonych od rozstrzygnięć negatywnych oraz trudności praktyczne, jakie powodowały orzeczenia kasacyjne, obejmujące także rozstrzygnięcia prawidłowe (i już wykonywane), niekwestionowane przez wnoszących środek odwoławczy, miały niewątpliwie wpływ na decyzję ustawodawcy, który nowelizując kodeks postępowania karnego ustawą z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, w art zd. 2 postanowił, że zaskarżyć można również brak rozstrzygnięcia w przedmiocie środka karnego. Zmianę tę ocenić należy pozytywnie, ale treść przywołanego przepisu art zd. 2 k.p.k. wywołuje też wątpliwości. Są one związane z faktem, że rozstrzygnięcia negatywne mogą dotyczyć nie tylko środków karnych, ale także innych środków reakcji karnej. W związku z tym należy zauważyć, że w czasie uchwalania ustawy z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw do środków karnych wymienionych w art. 39 k.k. należały: przepadek (pkt 4), obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (pkt 5) i nawiązka (pkt 6). Na podstawie obowiązującego wówczas art. 56 k.k., przepisy art. 53 k.k., art k.k. oraz art. 55 k.k. stosowało się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w tym kodeksie. Nieorzeczenie w wyroku środka karnego przepadku nie podlegało samodzielnemu zaskarżeniu z uwagi na treść art. 420 k.p.k. W świetle znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. wchodziło natomiast w grę samodzielne zaskarżenie nieorzeczenia w wyroku nawiązki (np. obligatoryjnej na podstawie art k.k.), a także obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (który na podstawie art k.k. może być obligatoryjny). Przepisy w tej części uległy jednak zasadniczej zmianie. Mianowicie, ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 11 wyeliminowała z katalogu środków karnych przepadek, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę i nawiązkę 12. Istotne jest również, 11 Ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 396), dalej: ustawa z 20 lutego 2015 r. 12 Artykuł 1 pkt 10c ustawy z 20 lutego 2015 r. 30

31 Wojciech Kociubiński Uwagi do znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. że obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, jako środek kompensacyjny 13, traci związek z dyrektywami wymiaru kary. Wynika to ze zmiany art. 56 kodeksu karnego dokonanej ustawą z 20 lutego 2015 r., który otrzymał następujące brzmienie: Przepisy art. 53, art. 54 oraz art. 55 stosuje się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w tym kodeksie z wyjątkiem obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę 14. Jednocześnie ta sama ustawa, zmieniając ustawę z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw i nadając nowe brzmienie art. 447 k.p.k., w 3 zd. 2 postanowiła jak poprzednio, że zaskarżyć można również brak rozstrzygnięcia w przedmiocie środka karnego. Powyższe tym bardziej stawia otwartą kwestię interpretacji art zd. 2 k.p.k. Odczytując przepis art k.p.k. przy pomocy rozumowania a contrario, należałoby przyjąć, że samodzielne zaskarżenie innych rozstrzygnięć negatywnych niż w przedmiocie środka karnego jest niedopuszczalne. To rodzi oczywiście od razu pytanie o powody wyłączenia możliwości zaskarżenia braku rozstrzygnięcia o tak ważnym dla ochrony interesów prawnych pokrzywdzonego środku, jakim jest środek kompensacyjny z art k.k. Należy bowiem zważyć, że wobec zmiany art. 56 k.k. wprowadzonej ustawą z 20 lutego 2015 r. środka tego nie można już łączyć z częścią dotyczącą kary. Nie jest też środkiem karnym ani nie ma do niego zastosowanie art. 420 k.p.k., na podstawie którego można uzupełnić orzeczenie o brak rozstrzygnięcia co do przepadku. Niewystarczającym uzasadnieniem dla wyłączenia możliwości zaskarżenia braku pozytywnego rozstrzygnięcia w wyroku o środku kompensacyjnym z art k.k. byłoby odwołanie się do cywilistycznego jedynie aspektu tej części orzeczenia, co powoduje, że nieorzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie pozbawia uprawnionego prawa dochodzenia tych roszczeń w odrębnym postępowaniu cywilnym. Byłoby to jawnie sprzeczne z celem środka kompensacyjnego z art k.k., który ma zabezpieczać prawa pokrzywdzonego i zapewnić mu możliwość jak najszybszego i wolnego od kosztów uzyskania kompensaty za szkody i krzywdy spowodowane przestępstwem. 13 Artykuł 1 pkt 16 ustawy z 20 lutego 2015 r. 14 Artykuł 1 pkt 24 ustawy z 20 lutego 2015 r. 31

32 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Tym bardziej można więc zgłaszać poważne wątpliwości, czy art zd. 2 k.p.k. rzeczywiście zabrania wnoszenia środków odwoławczych od braku rozstrzygnięcia o innych środkach reakcji karnej niż w przedmiocie środka karnego 15. Kluczowe w tej kwestii jest właściwe odczytanie zawartego w art k.p.k. zwrotu: zaskarżone rozstrzygnięcie w kontekście wyrażonej w art k.p.k. możliwości zaskarżenia orzeczenia w całości lub w części oraz właściwego dla orzeczeń karnych sposobu redagowania rozstrzygnięć. Orzekając o odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucany mu czyn, z uwagi na obligacyjny charakter aktu oskarżenia, sąd karny musi rozstrzygnąć w tej mierze w sposób pozytywny, tzn. skazać oskarżonego albo go uniewinnić, albo postępowanie umorzyć (warunkowo albo bezwarunkowo). Brak takiego rozstrzygnięcia co może się w szczególności zdarzyć w sprawach, w których oskarżonemu zarzuca się popełnienie wielu przestępstw pozwala bez wątpliwości przyjąć, że na skutek przeoczenia kwestia odpowiedzialności karnej za ten czyn nie była w ogóle badana. Wówczas, co oczywiste, nie wchodzi w grę środek odwoławczy, a jedyną drogą jest zwrócenie sprawy sądowi I instancji w celu wydania orzeczenia o pominiętym czynie. Natomiast rozstrzygnięcia szczegółowe o środkach reakcji karnej w przypadku wyroku skazującego nie zawsze muszą mieć formę pozytywną. Zgłaszane w tej mierze wnioski stron mają dla sądu karnego charakter sygnalizacyjny, postulacyjny i nieuwzględnienie takiego wniosku zostaje w orzeczeniu wyrażone przez brak rozstrzygnięcia pozytywnego. I tak, jeżeli np. sąd nie uwzględnia wniosku oskarżonego o warunkowe zawieszenie wykonania wymierzonej kary pozbawienia wolności, to w wyroku skazującym po prostu pomija rozstrzygnięcie o tym środku probacyjnym. Ograniczenie treści wyroku do wymierzenia kary bezwzględnej nie 15 W piśmiennictwie jest prezentowane stanowisko dopuszczające zaskarżenie takich orzeczeń. Zob. Z. Doda, Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1985, s ; Z. Doda, Kontrola orzeczeń w przedmiocie odpowiedzialności cywilnej w procesie karnym w trybie rewizji nadzwyczajnej, Państwo i Prawo 1972, nr 2, s ; K. Marszał, Znaczenie granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów w postępowaniu odwoławczym w sprawach karnych, Przegląd Prawa Karnego 2004, nr 25, s. 113 i n.; P. Hofmański (red.), Kodeks postępowania karnego, t. 2: Komentarz do artykułów , Warszawa 2007, s. 596 i 653; P. Hofmański, Orzeczenie sądu kasacyjnego, w: M. Płachta (red.), Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, Gdańsk 2003, s. 346; S. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze, kasacyjne i wznowieniowe w procesie karnym, Warszawa 1999, s. 22; D. Świecki, Rozprawa, s. 176; S. Steinborn, Prawomocność, s. 542 i n. 32

33 Wojciech Kociubiński Uwagi do znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. może co oczywiste oznaczać, że wniosek oskarżonego o warunkowe zawieszenie jej wykonania nie został rozpoznany. Identycznie przedstawia się kwestia rozstrzygnięć o innych środkach reakcji karnej. Odnosi się to także moim zdaniem w dalszym ciągu do sposobu rozstrzygania o środku kompensacyjnym z art k.k., choć trzeba zauważyć, że zmiany wprowadzone ustawami nowelizującymi z 27 września 2013 r. i 20 lutego 2015 r. mogą sugerować potrzebę odmiennego niż miało to miejsce dotychczas sposobu formułowania orzeczeń w tej kwestii, gdy pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona złoży wniosek, o jakim mowa w art. 49a k.p.k. Istotne są nie tylko sygnalizowane wyżej zmiany charakteru środka karnego z art k.k., ale także wyeliminowanie z postępowania karnego instytucji powództwa cywilnego i zasądzenia odszkodowania z urzędu. W ten sposób nie licząc środka probacyjnego z art k.k. art k.k. stał się jedyną podstawą dochodzenia przez uprawnionego roszczeń odszkodowawczych w postępowaniu karnym, co może wskazywać, że zgłoszenie przez pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną wniosku o zobowiązanie oskarżonego do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia na podstawie art k.k. ma dla sądu karnego charakter obligujący tak samo, jak dla sądu cywilnego wniesienie pozwu, i przez to zmusza sąd karny do rozstrzygnięcia o tym wniosku analogicznie, jak orzeka sąd cywilny na podstawie wniesionego powództwa. Wówczas odpadłby problem rozstrzygnięcia negatywnego, sąd karny w przypadku bowiem uznania, że odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie znajduje podstaw, byłby zmuszony to wyrazić w orzeczeniu pozytywnym, o nieuwzględnieniu wniosku. Identycznie należałoby orzec w sytuacji częściowego jedynie uwzględnienia żądań odszkodowawczych i stwierdzenia bezzasadności wniosku w dalszej części. Wydaje się jednak, że kodeks postępowania karnego nie daje podstaw do takiego sposobu orzekania o wniosku pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej o nałożenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę na podstawie art k.k. W szczególności podstawą taką nie jest art pkt 2 k.p.k., który obliguje rozstrzygać o środku kompensacyjnym w taki sam sposób, jak o karach, środkach karnych i przepadku rzeczy, a więc identycznie, jak dotychczas, gdy środek z art k.k. należał do środków karnych 16. Sąd, uznając, 16 Artykuł pkt 2 k.p.k. obliguje do rozstrzygnięcia ( ) co do środków kompensacyjnych, a nie co do wniosku o orzeczenie takiego środka. Poza tym 33

34 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 że zgłoszony przez pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną wniosek o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie podlega uwzględnieniu, nie nakładał na oskarżonego obowiązku, co było równoznaczne z negatywnym rozstrzygnięciem o tym wniosku. Żaden przepis procesowy nie obligował sądu karnego do wydawania negatywnych rozstrzygnięć w inny sposób niż przez przemilczenie w części dyspozytywnej orzeczenia zgłaszanej kwestii (lub rozstrzyganej z urzędu). Stan prawny w tej części nie uległ zmianie i stosowany dotychczas sposób formułowania rozstrzygnięć o środkach karnych jest, na podstawie art pkt 2 k.p.k., właściwy także na odcinku rozstrzygania o środku kompensacyjnym, przepadku i innych środkach reakcji karnej. Taka praktyka redagowania orzeczeń karnych z całą pewnością nie ulegnie zmianie. Będzie ona tożsama jak przy orzekaniu o środkach karnych. Brak w wyroku karnym pozytywnego rozstrzygnięcia o określonej kwestii związanej z odpowiedzialnością karną oskarżonego może być wynikiem zarówno świadomej decyzji sądu, która znajdzie uzewnętrznienie poprzez niezamieszczenie w treści orzeczenia rozstrzygnięcia negatywnego, jak i wynikiem zwykłego przeoczenia. Odnosząc powyższe do środka kompensacyjnego z art k.k., niezamieszczenie w orzeczeniu pozytywnego rozstrzygnięcia o zobowiązaniu oskarżonego do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę może być wynikiem zarówno uznania przez sąd (i tym samym rozstrzygnięcia), że brakuje materialnoprawnych podstaw do nałożenia na oskarżonego takiego zobowiązania, jak i przeoczenia możliwości, a w określonych sytuacjach także konieczności (art k.k. i art k.k.) orzeczenia o obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia. Niezależnie jednak od tego, co jest powodem niezamieszczenia w orzeczeniu pozytywnego rozstrzygnięcia o środku kompensacyjnym z art k.k. (co z sentencji wyroku nie będzie nigdy wynikało, a nierzadko także nie będzie wynikać z uzasadnienia wyroku), treść art zd. 2 k.p.k. nie może prowadzić do wniosku, że zaskarżenie wyłącznie takiego negatywnego orzeczenia o środku kompensacyjnym na podstawie znowelizowanego art k.k. nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również obowiązku zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków orzeczenie nawiązki, jest obligatoryjne w razie warunkowego umorzenia postępowania, i to także bez wniosku pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej. Orzeczenie takiego środka wchodzi w grę również przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art k.k. 34

35 Wojciech Kociubiński Uwagi do znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. jest niedopuszczalne z powodu braku substratu zaskarżenia. Stanowisko takie opierałoby się na niedopuszczalnym w tym przypadku domniemaniu, że milczenie sądu oznacza zawsze przeoczenie, a nie negatywne rozstrzygnięcie. W doktrynie trafnie wskazano, że w grę wchodzi także taki wariant interpretacyjny art zd. 2 k.p.k., że obowiązująca ustawa procesowa nie zabrania wnoszenia środków odwoławczych i zaskarżania nimi rozstrzygnięć negatywnych. Wówczas należałoby uznać, że przepis art zd. 2 k.p.k. stanowi jedynie egzemplifikację najbardziej typowego układu procesowego, kiedy w procesie karnym może dojść do zaskarżenia braku rozstrzygnięcia. Przekonujący jest też argument, że za taką interpretacją art zd. 2 k.p.k. przemawia także treść uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej, w którym wskazuje się, iż istotnym powodem dla przyjęcia omawianego przepisu była potrzeba wprowadzenia mechanizmu umożliwiającego naprawienie błędów polegających na nieorzeczeniu obligatoryjnego środka karnego, co sprawiało dotychczas trudności przede wszystkim w postępowaniu kasacyjnym z uwagi na niemożność orzekania reformacyjnego. Brak w nim natomiast stwierdzeń, które nakazywałyby przyjąć, że dopuszczenie możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia negatywnego następuje jedynie w tym wąskim ograniczonym do środków karnych zakresie 17. Wyrok skazujący sprawcę za określony czyn oznacza, że za czyn ten zostały orzeczone tylko takie środki reakcji karnej, jakie zostały wymienione w sentencji oraz w konsekwencji tego że nie zostały orzeczone inne środki. W przypadku prawomocności wyroku skazującego pominięte środki reakcji karnej za osądzony czyn nie mogą być już orzeczone 18. Rozstrzygnięcie o środku kompensacyjnym z art k.k. jest jednym z elementów wyroku skazującego sprawcę za określony czyn, a ściślej jednym z elementów orzeczenia o konsekwencjach prawnych, wynikających z rozstrzygnięcia o winie oskarżonego. Pominięcie tego elementu, w sytuacji wystąpienia podstaw do zobowiązania oskarżonego do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, stanowi o wadliwości całego rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej oskarżonego, w tym sensie, że nie jest ono pełne. Zaskarżenie orzeczenia z takim błędem (brakiem) 17 Tak S. Steinborn, O konsekwencjach nowego przepisu art k.p.k. dla wyznaczania granic zaskarżenia wyroku i dopuszczalności zaskarżania rozstrzygnięć negatywnych, Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej 2014, nr 1, s Zob. S. Steinborn, Prawomocność, s

36 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 nie musi jednak oznaczać, że spełniając wymóg z art k.p.k. środka odwoławczego, należy konstruować szerszy zakres zaskarżenia obejmujący także rozstrzygnięcia, których odwołujący się nie kwestionuje. Tak należałoby postąpić wówczas, gdyby rozstrzygnięcie o środku kompensacyjnym pozostawało w ścisłym związku z rozstrzygnięciem o winie czy też o karze lub środku karnym. Wówczas zakres zaskarżenia musiałby być odpowiednio szerszy. Jeżeli to nie wchodzi w grę, to apelujący, który nie kwestionuje orzeczenia sądu w szerszym zakresie, niż w zakresie błędu polegającego na pominięciu zobowiązania oskarżonego do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę, może zawęzić granicę zaskarżenia tylko do części orzeczenia wyznaczonego przez uchybienie zarzucone w środku odwoławczym. Sztuczne poszerzanie zakresu zaskarżenia na rozstrzygnięcia, które nie są kwestionowane i w stosunku do których skarżący nie formułuje żadnych zarzutów, nie znajduje żadnego uzasadnienia. Jak trafnie zauważał S. Steinborn, wykładnia taka doznaje wsparcia, gdy uwzględni się kierunek zmian wprowadzonych ustawą nowelizującą z 27 września 2013 r., która oddaje w ręce stron prowadzenie postępowania dowodowego przed sądem i przenosi na strony ciężar odpowiedzialności za wynik postępowania. Uzasadnione jest więc przyjęcie, aby postępowanie odwoławcze toczyło się wyłącznie w granicach, w jakich strona zamierza kontynuować spór i nie obejmowało obszarów w których z tego rezygnuje 19. W konsekwencji należy uznać, że dopuszczalne jest zaskarżenie orzeczenia jedynie w części dotyczącej niezamieszczenia w nim rozstrzygnięcia o środku kompensacyjnym z art k.k., tak jak na podstawie art zd. 2 k.p.k. dopuszczalne jest zaskarżenie braku rozstrzygnięcia o karze i środku karnym. Mocnym argumentem dla takiego stanowiska jest też treść art. 438 pkt 4 k.p.k., który stanowi, że zmianę lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia może spowodować uchybienie polegające na niezastosowaniu środka zabezpieczającego, przepadku lub innego środka. Takim innym środkiem jest niewątpliwie środek kompensacyjny. Do wyrażonej wyżej konkluzji warto dodać, że skuteczne w sensie zasadności zarzutu wskazanego w środku odwoławczym zaskarżenie braku orzeczenia o środku kompensacyjnym powinno z reguły spowodować orzeczenie reformacyjne sądu odwoławczego. Potrzeba takiego rozstrzygnięcia wynika z wyraźnego zwiększenia stopnia apelacyjności 19 S. Steinborn, O konsekwencjach, s

37 Wojciech Kociubiński Uwagi do znowelizowanego art zd. 2 k.p.k. postępowania odwoławczego i daleko idących ograniczeń w orzekaniu kasacyjnym przez sąd odwoławczy, wprowadzonych ustawami nowelizującymi z 27 września 2013 r. i 20 lutego 2015 r. Przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania będzie uzasadnione jedynie w przypadku stwierdzenia uchybienia z art. 439 k.p.k. lub konieczności przeprowadzenia całego przewodu na nowo (zob. art , art , art i art. 455a k.p.k.) 20. Abstract In the Supreme Court s, and to a lesser extent in courts of appeal s case-law, there has been an ongoing controversy as to whether appellate ruling could be successfully challenged and repealed in its negative ruling part. The amendment of Code of Criminal Procedure, due to enter into force on July the 1 st 2015, recognizes this problem and in its Article (second sentence) stipulates that Lack of a decision on the punitive measure is challengeable. Taking into account previous amendment to the Code concerned introduced by the Act of February the 20 th 2015 (Dz. U. poz. 396), the interpretation of mentioned Article is subject to some controversies. Their analysis as well as proposal of approach towards this provision are subject to Author s scrutiny. 20 Zwraca uwagę, że w art k.p.k. pominięto przepis art. 440 k.p.k., który ma zastosowane także do środka odwoławczego wnoszonego na niekorzyść oskarżonego i wówczas, jeżeli utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwe, podlega ono uchyleniu niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Pominiecie tego uważam za błąd ustawodawcy, ale to już odrębny problem. 37

38 Jacek Gołaczyński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w sprawach z zakresu obrotu prawnego z zagranicą w sprawach cywilnych za 2014 r. Zagadnienia dotyczące sporów transgranicznych ostatnio często są przedmiotem rozstrzygania przez sądy różnych szczebli. Sądy Apelacyjne zajmują się głównie sprawami w przedmiocie stwierdzenia wykonalności na podstawie rozporządzenia 44/ Zdarzają się sprawy z zakresu wykonalności europejskich nakazów zapłaty, natomiast dominują kwestie jurysdykcyjne na podstawie wyżej wymienionych rozporządzeń. W niniejszym omówieniu zostaną zaprezentowane wybrane orzeczenia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu właśnie w tych kategoriach spraw. Pierwsze orzeczenie, które będzie przedmiotem prezentacji, to postanowienie z 10 grudnia 2014 r 2, którym Sąd Apelacyjny oddalił zażalenie w przedmiocie zawieszenia postępowania w sprawie wydania zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego (dalej: ETE) dla roszczeń bezspornych. Sąd Okręgowy uznał, że wyrok zaoczny nie został doręczony pozwanej, ale pozostawił ten wyrok w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia. Jednak ten sposób doręczenia (zastępczego) powoduje, że nie może zostać wydany ETE i dlatego postępowanie w sprawie o wydanie zaświadczenia ETE zostało zawieszone do 1 Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 12 z 2001 r. ze zm., s. 1), dalej: rozporządzenie 44/ Postanowienie SA we Wrocławiu z 10 grudnia 2014 r., I A Cz 2481/14, orzeczenia.ms.gov.pl. 38

39 Jacek Gołaczyński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... czasu prawomocnego zakończenia sprawy. Wnioskodawca nie zgodził się z tym postanowieniem i w zażaleniu zarzucił, że pozew został doręczony pozwanej drugi raz na adres w Monako, ale mimo tego pozwana nie stawiła się na rozprawie i nie ustanowiła pełnomocnika do doręczeń w trybie art kodeksu postępowania cywilnego 3. Monako nie jest członkiem Unii Europejskiej, stąd nie stosuje się unijnych przepisów o doręczeniu dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych. Sąd Apelacyjny uznał, że w sprawie tej będzie miało zastosowanie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych. Z przepisu art k.p.c. wynika, że jeżeli tytuł egzekucyjny w postaci orzeczenia sądu, ugody zawartej przed sądem lub zatwierdzonej przez sąd spełnia warunki określone w przepisach odrębnych, czyli właśnie w wyżej wskazanym rozporządzeniu, to sąd, który wydał orzeczenie albo przed którym została zawarta ugoda, albo który zatwierdził ugodę, na wniosek wierzyciela wydaje zaświadczenie, że stanowią one europejski tytuł egzekucyjny. Jednym z warunków wydania zaświadczenia ETE dla roszczeń bezspornych jest spełnienie w postępowaniu, w którym doszło do wydania orzeczenia minimalnych standardów dotyczących doręczenia. Te minimalne standardy zostały opisane w rozdziale III rozporządzenia. Przepisy tego rozdziału przewidują możliwość doręczenia pisma dłużnikowi za potwierdzeniem odbioru (art. 13) lub bez potwierdzenia odbioru przez dłużnika (art. 14). Jednym ze sposobów doręczenia pisma wszczynającego postępowanie bez potwierdzenia odbioru jest złożenie dokumentu (podlegającego doręczeniu) na poczcie lub we właściwym organie władzy publicznej, za pisemnym powiadomieniem o takim założeniu pozostawionym w skrzynce pocztowej dłużnika, jeśli powiadomienie wyraźnie określa charakter dokumentu jako dokumentu sądowego lub skutek prawny powiadomienia powodujący rozpoczęcie biegu terminów (art. 14 ust. 1 lit. d rozporządzenia). Nie można zastosować przepisu art. 14 ust. 1, jeżeli nie ma pewności co do adresu dłużnika 4. 3 Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.), dalej: k.p.c. 4 J. Gołaczyński, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s

40 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Rozporządzenie przewiduje także możliwość konwalidowania minimalnych standardów dotyczących doręczenia zawartych w art rozporządzenia, jeżeli orzeczenie zostało doręczone dłużnikowi zgodnie z wymogami proceduralnymi zawartymi w art rozporządzenia, dłużnik miał możliwość zaskarżyć orzeczenie za pomocą środków umożliwiających pełną kontrolę sądową i był należycie poinformowany o możliwości zaskarżenia, a nie zaskarżył orzeczenia zgodnie ze stosownymi wymaganiami proceduralnymi. W niniejszej sprawie wyrok zaoczny nie został doręczony pozwanej zgodnie z powyższymi zasadami, odpowiadającymi minimalnym standardom dotyczącym doręczenia. Pozostawienie orzeczenia w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia nie spełniło minimalnych standardów i nie doszło do konwalidacji braku prawidłowego doręczenia pisma wszczynającego postępowanie w tej sprawie. Ale istotniejsze jest to, że pozew, czyli pismo wszczynające postępowanie w sprawie, został doręczony także przez doręczenie zastępcze. Konieczne jest jednak ustalenie, że dłużnik rzeczywiście mieszka pod wskazanym przez wierzyciela adresem. Nie można zatem uznać, że w niniejszej sprawie doszło do prawidłowego doręczenia pisma wszczynającego postępowanie. Jednocześnie sąd wydał wyrok zaoczny, uznając takie doręczenie odpisu pozwu za skuteczne, i usiłował doręczyć odpis wyroku zaocznego pozwanej, ale i w tym przypadku zastosował ten sam tryb doręczenia, nie mając pewności co do miejsca zamieszkania dłużnika. Nie nastąpiło tu zatem konwalidowanie braku spełnienia minimalnych standardów dotyczących doręczenia pisma wszczynającego postępowania w sprawie. W kolejnej sprawie, postanowieniem z 8 października 2014 r. 5, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu dokonywał oceny przesłanek wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Okręgowy w Opolu. W tej sprawie zastosowanie miało rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1896/2006 z 12 grudnia 2006 r. ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty 6. 5 Postanowienie SA we Wrocławiu z 8 października 2014 r., I A Cz 1846/14, orzeczenia.ms.gov.pl. 6 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1896/2006 z 12 grudnia 2006 r. ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz. Urz. UE L 399 z 2006 r., s. 1 32). A. Haras, Postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty, Warszawa 2013, s. 10 i n.; J. Gołaczyński, Współpraca sądowa, s. 274 i n.; J. Gołaczyński w: J. Gołaczyński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie 40

41 Jacek Gołaczyński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... Rozporządzenie to przewiduje trzy podstawy zastosowania środka prawnego w postaci wniosku o ponowne badanie europejskiego nakazu zapłaty. Chodzi tu o sytuacje, gdy nakaz zapłaty 7 został doręczony w jeden ze sposobów przewidzianych w art. 14 rozporządzenia 1896/2006 oraz doręczenie to nie nastąpiło w odpowiednim czasie umożliwiającym mu przygotowanie się do obrony, bez winy z jego strony (art. 20 ust. 1 lit. a rozporządzenia 1896/2006); następnie, w sytuacji gdy pozwany nie miał możliwości sprzeciwienia się roszczeniu z powodu siły wyższej lub z powodu nadzwyczajnych okoliczności, które były przez niego niezawinione (art. 20 ust. 1 lit. b). Ostatnią przesłanką wniosku o ponowne zbadanie sprawy jest oczywista niezasadność pozwu, czyli że wydanie nakazu zapłaty było w sposób oczywisty błędne w świetle wymogów określonych w rozporządzeniu lub ze względu na inne okoliczności. Pierwsza z wymienionych podstaw wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty została ograniczona do sposobów doręczeń określonych w art. 14 rozporządzenia 1896/2006, obejmujących doręczenia dokonywane bez potwierdzenia odbioru przez pozwanego. Ograniczenie tej podstawy do wskazanych rodzajów doręczeń jest uzasadnione okolicznością, że cechuje ją tylko wysokie prawdopodobieństwo, a nie całkowita pewność, iż doręczany dokument dotarł do adresata. Drugą podstawą wniosku o ponowne zbadanie nakazu zapłaty jest klauzula generalna odnoszącą się do wszystkich przypadków, których przyczyną są siła wyższa lub nadzwyczajne okoliczności. Podstawa ta ma zastosowanie do wszystkich sposobów doręczeń przewidzianych w art. 13 i art. 14 rozporządzenia 1896/2006. Przyjmuje się, że należy szeroko rozumieć pojęcie siły wyższej lub nadzwyczajnych okoliczności, ponieważ stanowi to pewnego rodzaju rekompensatę za wprowadzenie w rozporządzeniu jednostopniowego modelu postępowania. A zatem uzasadnieniem dla wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty będzie zawinione działanie pełnomocnika procesowego. Jako przykład nadzwyczajnych okoliczności podaje się także pobyt pozwanego w szpitalu lub na urlopie. Wspólnym dla obu wskazanych podstaw warunkiem dopuszczalności jest to, aby pozwany niezwłocznie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 2012, s. 305 i n.; M. Zalisko, Instrumenty prawne w obszarze współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s. 1 i n. 7 J. Pisuliński, Europejski nakaz zapłaty, Europejski Przegląd Sądowy 2008, nr 1; Ł. Goździaszek, Pozew i sprzeciw w postępowaniu w sprawie europejskiego nakazu zapłaty, Radca Prawny 2008, nr 3. 41

42 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 podjął działania mające na celu ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty (art. 20 ust. 1 in fine rozporządzenia 1896/2006). Nie jest możliwe wprowadzenie w prawie krajowym państw członkowskich ograniczenia czasowego realizacji uprawnienia do złożenia wniosku o ponowne rozpoznanie europejskiego nakazu zapłaty. Jest to bowiem instytucja prawa unijnego o charakterze autonomicznym. Niektóre państwa członkowskie, mimo literalnego brzmienia przepisu art. 20 ust. 2 rozporządzenia 1896/2006, wprowadziły ograniczenia czasowe złożenia wniosku o ponowne badanie nakazu zapłaty. Należy przy tym zauważyć, że pozwany może także złożyć sprzeciw od europejskiego nakazu zapłaty w terminie określonym w art. 16 ust. 2 rozporządzenia 1896/2006. Jeżeli termin do wniesienia sprzeciwu upłynie, wówczas pozwanemu służy wniosek o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty 8. W końcu podstawą do wniosku o ponowne zbadania europejskiego nakazu zapłaty, zgodnie z art. 20 ust. 2 rozporządzenia 1896/2006, jest wydanie nakazu zapłaty w sposób oczywiście błędny 9 w świetle wymogów określonych w rozporządzeniu lub ze względu na inne wyjątkowe okoliczności. W pierwszym przypadku chodzi o naruszenie przepisów rozporządzenia 1896/2006, np.: art. 2, art. 3, art. 4, art. 6 lub art. 7. Naruszenie przepisów musi mieć charakter oczywisty. A zatem, w sytuacji gdy istnienie przesłanek do wydania nakazu zapłaty budzi jedynie wątpliwości, to nie można doprowadzić do utraty mocy obowiązującej nakazu. Ciężar dowodu, że jakaś przesłanka do wydania europejskiego nakazu zapłaty nie została spełniona, spoczywa na pozwanym. Podstawą do ponownego zbadania europejskiego nakazu zapłaty może być także inna wyjątkowa okoliczność, np. oparcie się na nieprawdziwych informacjach zawartych w pozwie przy wydawaniu nakazu zapłaty A. Harast w: A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2013, s. 1297; R. Kulski w: K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 2, Warszawa 2012, s. 730 i n. 9 K. Weitz, Europejski tytuł egzekucyjny dla roszczeń bezspornych, Warszawa 2010, s. 244 i n. Autor ten uznaje, że sformułowanie oczywiste naruszenie przepisów nie należy interpretować w kategoriach ograniczenia zakresu działania wniosku. Na tle rozporządzenia 805/2004 uznaje on, że mamy tu do czynienia z jednoznacznością, nie zaś oczywistością jak w prawie polskim np. w art. 109 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz ze zm.). Rozporządzenie nr 805/2004 w sprawie utworzenia europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz. Urz. UE L 143 ze zm., s. 15). 10 A. Harast w: A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks, s. 301 i n.; M. Zalisko, Instrumenty prawne..., s. 287 i n. 42

43 Jacek Gołaczyński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... W rozpatrywanej sprawie przytoczone przez pozwanego argumenty zawarte we wniosku o ponowne rozpoznanie sprawy stanowią, zdaniem Sądu Apelacyjnego, właśnie te wyjątkowe okoliczności, o których mowa w art. 20 ust. 2 rozporządzenia 1896/2006. Okoliczności dotyczące wystawienia przez powoda faktury bez podstawy prawnej stanowi informacja zawarta w pozwie, na której sąd oparł się, wydając nakaz zapłaty. Ponieważ okoliczności wskazane przez pozwanego wskazują na możliwość sfałszowania dokumentów, na których sąd oparł swoje orzeczenie, dlatego można stwierdzić, że wydanie europejskiego nakazu zapłaty nastąpiło w sposób oczywiście błędny. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu 11 zajął się także jurysdykcją krajową 12. W postanowieniu Sądu Okręgowego, które zostało zaskarżone do Sądu Apelacyjnego, przyjęto, że w sprawie nie zachodzi jurysdykcja krajowa sądu polskiego. Powództwo dotyczyło zapłaty odszkodowania za nienależyte wykonanie umowy sprzedaży od pozwanej spółki mającej siedzibę w Niemczech. Dla oceny swojej jurysdykcji sąd zastosował rozporządzenie 44/2001. W myśl jurysdykcji ogólnej z art. 2 ust. 1 rozporządzenia 44/2001, z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia, osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego. Rozporządzenie przewiduje wyjątek od tej zasady m.in. w sytuacji, w której przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy (art. 3 pkt 1 w zw. z art. 5 pkt 1 lit. a rozporządzenia 44/2001), kiedy to jurysdykcję szczególną posiada sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane. Jednocześnie prawodawca w art. 5 pkt 1 lit b rozporządzenia 44/2001 przesądził, że miejscem wykonania zobowiązania jest w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone. Regulacja art. 5 pkt 1 lit. b wynika z faktu, że zobowiązaniem charakterystycznym dla umowy sprzedaży jest przeniesienie własności rzeczy ruchomych na nabywcę. Z reguły sprzedaż dotyczy rzeczy oznaczonych co do gatunku, przejście własności wymaga więc przekazania władztwa nad tymi przedmiotami. 11 Postanowienie SA we Wrocławiu z 28 kwietnia 2014 r., I ACz 562/15, orzeczenia.ms.gov.pl. 12 Więcej o jurysdykcji krajowej K. Weitz, Jurysdykcja krajowa, Warszawa 2008, s. 1 i n.; J. Gołaczyński, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2015, s. 76 i n. 43

44 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 W niniejszej sprawie spór, w pierwszej kolejności, sprowadzał się do ustalenia, czy strony wiązała jedna umowa sprzedaży, czy też trzy umowy, a w związku z tym, czy dołączone do tej umowy ogólne warunki umowy (dalej: OWU) pozwanego wraz z regulacją dotyczącą miejsca wykonania umowy odnoszą swój skutek na wszystkie zamówienia, czy tylko na dwa pierwsze, a ponieważ do trzeciego zamówienia nie zostały dołączone, nie mają do niego zastosowania. Sąd I instancji stwierdził, że strony wiązała jedna ustna umowa sprzedaży farb niezbędnych do pomalowania ok wagonów, w umowie tej strony ustaliły ilość dostarczonej farby na 1000 wagonów, jej rodzaj oraz cenę, która różniła się w poszczególnych zamówieniach ze względu na zużycie materiału w przeliczeniu na jeden wagon. Poszczególne zamówienia stanowiły jedynie informację dotyczącą potwierdzenia ilości dostarczonej farby na dany okres, nie zmieniając nic w zakresie cen i rodzaju materiału. Podstawą tych ustaleń było przesłuchanie przedstawiciela strony pozwanej oraz analiza zamówienia. Wobec ustalenia, że strony łączyła jedna umowa sprzedaży, która nie została stwierdzona pismem, ustalenie miejsca wykonania zobowiązania wymagało oceny na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego. Zdaniem sądu przedłożone przez strony dokumenty potwierdziły prawdziwość twierdzeń strony pozwanej w zakresie ustalonego umownie miejsca dostawy towarów. W szczególności z treści OWU pozwanego wynika, że umownie uzgodnionym miejscem wykonania zobowiązań dla wszystkich zobowiązań wynikających z umowy sprzedaży jest siedziba strony pozwanej. Skoro zatem OWU powoda nie zawiera postanowień dotyczących miejsca wykonania umowy, należało stwierdzić, że nie zachodzi konflikt postanowień OWU stron i zastosowanie w zakresie miejsca wykonania umowy będzie miał OWU pozwanego. W świetle wskazanych okoliczności sąd I instancji uznał, że na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b rozporządzenia 44/2001 wobec umownego postanowienia OWU pozwanego zachodzi brak jurysdykcji sądu polskiego zarówno ogólnej (ze względu na siedzibę strony pozwanej), jak i szczególnej (ze względu na miejsce wykonania umowy ustalonej na mocy umowy stron). Ustalenie bowiem przez strony miejsca wykonania umowy wyłącza możliwość ustalenia tego miejsca na podstawie miejsca dostarczenia rzeczy, gdyż to ustalenie jest możliwe jedynie wtedy, jeśli nic innego nie zostało uzgodnione. 44

45 Jacek Gołaczyński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... Powódka zaskarżyła powyższe orzeczenie w całości. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu uznał, że zażalenie nie jest uzasadnione. Na początku sąd ten stwierdził, że zgodnie z art k.p.c. jurysdykcja krajowa podlega badaniu przez sąd z urzędu w każdym stanie sprawy. Kwestia jurysdykcji sądów państw członkowskich UE w sprawach cywilnych i handlowych została uregulowana w rozporządzeniu 44/2001. W rozporządzeniu podstawową regułą określającą jurysdykcję jest, wyrażona w art. 2, jurysdykcja ogólna. Oparta została na łączniku miejsca zamieszkania (siedziby) pozwanego, uzupełniona przez jurysdykcję szczególną, opartą na innych łącznikach. I tak, art. 3 ust. 1 rozporządzenia 44/2001 stanowi, że osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane przed sądy innego państwa członkowskiego tylko zgodnie z przepisami sekcji 2 7 tego rozdziału (obejmujących art. 5 i n. rozporządzenia nr 44/2001). W przedmiotowej sprawie zastosowanie znajduje natomiast art. 5 pkt 1 lit. a i b rozporządzenia 3 ust. 1. W myśl tego przepisu osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim: a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane; b) w rozumieniu niniejszego przepisu oraz jeśli nic innego nie zostało uzgodnione miejscem wykonania zobowiązania jest: w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone, w przypadku świadczenia usług miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone. Pomiędzy stronami istniał spór co do tego, czy strony ustaliły miejsce wykonania zobowiązania, od którego zależało rozstrzygnięcie w kwestii jurysdykcji sądu. Zgodnie z interpretacją wskazaną przez Sąd Najwyższy w wyroku z 27 czerwca 2014 r. 13 pojęcie miejsce wykonania zobowiązania podlega wykładni autonomicznej wyłączającej odwołanie się do prawa krajowego właściwego dla danego stosunku zobowiązaniowego. Strony mogą umówić się nawet co do odrębnego miejsca wykonania zobowiązania dla celów stosowania przepisu art. 5 pkt 1 lit. b 13 Wyrok SN z 27 czerwca 2014 r., I CSK 715/13, OSNCP 2015, nr 5, poz

46 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 rozporządzenia 44/ (pkt 45 i 46 wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 25 lutego 2010 r. w sprawie C-381/08 15 ). Miejscem dostarczenia rzeczy jest, co do zasady, miejsce ustalone przez strony w umowie (pkt 46 wyroku w sprawie C-381/08). Przepisy rozporządzenia nie definiują terminów dostarczenie i miejsce dostarczenia w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b tiret pierwsze rozporządzenia 44/2001. Autonomia kryteriów powiązania przewidziana w tym przepisie wyklucza odwołanie się do zasad prawa prywatnego międzynarodowego państwa członkowskiego oraz do prawa materialnego, które na mocy prawa prywatnego międzynarodowego miałyby zastosowanie (pkt 53 wyroku w sprawie C-381/08). Do sądu krajowego należy najpierw zbadanie, czy miejsce dostarczenia wynika z postanowień umowy (pkt 54 wyroku w sprawie C-381/08). Jeżeli jest możliwe określenie w ten sposób miejsca dostarczenia bez odnoszenia się do prawa materialnego mającego zastosowanie do umowy, to jest to miejsce, które uważa się za miejsce, do którego rzeczy te zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone zgodnie z umową w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b tiret pierwsze rozporządzenia (pkt 55 wyroku w sprawie C-381/08). Dopiero gdy umowa nie zawiera żadnego postanowienia ujawniającego wolę stron co do miejsca dostarczenia towarów bez odwoływania się do mającego zastosowanie prawa materialnego, w takich sytuacjach jurysdykcja przewidziana w art. 5 pkt 1 lit. b rozporządzenia 44/2001 ma charakter autonomiczny i miejsce wykonania umowy należy określić według innego kryterium z poszanowaniem genezy oraz systematyki rozporządzenia, tj. według miejsca, w którym rzeczy zostały faktycznie albo miały zostać faktycznie wydane kupującemu w ich ostatecznym miejscu przeznaczenia (pkt 56, 58 i 60 wyroku w sprawie C-381/08). Również w wyroku z 11 marca 2010 r. w sprawie C-19/09 Trybunał Sprawiedliwości 16, dokonując wykładni art. 5 pkt 1 lit. b tiret drugie rozporządzenia 44/2001 (dotyczącego umów o świadczenie usług), przyjął, że ustalając dla potrzeb ustalenia jurysdykcji sądu miejsce świadczenia usług, ze względu na użyte w tym przepisie sformułowanie, gdzie 14 K. Sznajder, Pojęcie umowy i roszczenia wynikającego z umowy na tle regulacji europejskich dotyczących jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2005, nr 2, s. 493 i n. 15 Wyrok TS z 25 lutego 2010 r. w sprawie C-381/08, Car Trim GmbH v. KeySafety Systems Srl, LEX nr Wyrok TS z 11 marca 2010 r. w sprawie C-19/09, Wood Floor Solutions Andreas Domberger GmbH, LEX nr

47 Jacek Gołaczyński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... zgodnie z umową usługi były lub miały być świadczone, należy mieć na uwadze w pierwszej kolejności postanowienia samej umowy 17. Należy także zauważyć, że ustalenie miejsca wykonania zobowiązania nie musi nastąpić w formie przewidzianej dla umowy jurysdykcyjnej. Europejski Trybunał Sprawiedliwości stwierdził natomiast w wyroku z 17 stycznia 1980 r. w sprawie C-56/79 18, że jeżeli miejsce wykonania umowy zobowiązania ma charakter abstrakcyjny, czyli nie pozostaje w związku z zobowiązaniem, a służy tylko do realizacji celu procesowego polegającego na wskazaniu podstawy dla jurysdykcji szczególnej z art. 5 pkt 1 rozporządzenia 44/2001, to wtedy powinno odpowiadać wymogom formalnym dla umowy jurysdykcyjnej 19 Biorąc pod uwagę przytoczone kryteria, należy podzielić stanowisko Sądu Okręgowego, który na podstawie oceny materiału dowodowego prawidłowo ustalił, że strony wiązała jedna umowa sprzedaży, w której jako miejsce dostawy towarów, będące miejscem wykonania zobowiązań dla wszystkich zobowiązań wynikających z umowy, została uzgodniona siedziba strony pozwanej, znajdująca się w Niemczech. Na tej podstawie sąd uznał brak swojej jurysdykcji, a zatem pozew podlegał odrzuceniu. Powyższy przegląd orzecznictwa dotyczył jedynie spraw, które znajdują się w zakresie działania rozporządzeń UE dotyczących międzynarodowego postępowania cywilnego; pominięto sprawy odnoszące się do relacji Polski z państwami trzecimi. 17 Tak pkt wyroku w sprawie C-19/ Wyrok ETS z 17 stycznia 1980 r. w sprawie C-56/79, Zelger v. Salinarti, LEX nr J. Gołaczyński, Współpraca sądowa, s

48 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w sprawach karnych za lata I. Prawo materialne 1. Strona podmiotowa przestępstwa umyślnego (różnice w stronie podmiotowej w zakresie różnych zachowań ujętych w ramy czynu ciągłego) Na tle stanu faktycznego ustalonego w rozpoznawanej przez Sąd Apelacyjny sprawie o oszustwo popełnione czynem ciągłym (art k.k. w zw. z art. 12 k.k.) nie nasuwa żadnych zastrzeżeń stanowisko wyrażone w wyroku z 19 września 2013 r., II Aka 268/13, w którym stwierdzono: Nie może być tak, że będzie zachodzić różnica w stronie podmiotowej w zakresie różnych zachowań ujętych w ramy czynu ciągłego. Zważywszy na konstrukcję typu czynu określonego w art k.k. zaliczanego do tzw. celowościowej odmiany przestępstw kierunkowych, wykluczona jest możliwość jego popełnienia z zamiarem ewentualnym 1. Wykluczenie przez Sąd Apelacyjny możliwości zaistnienia różnicy w stronie podmiotowej poszczególnych zachowań składających się na czyn ciągły oszustwa wynika zarówno z istoty znamion ustawowych przestępstwa oszustwa, jak i zastosowanej in concreto konstrukcji czynu ciągłego. W zdaniu drugim głównej tezy wyroku trafnie podkreślono, że przestępstwo oszustwa jest przestępstwem umyślnym, zaliczanym do tzw. celowościowej odmiany przestępstw kierunkowych. Oznacza to, że zachowanie sprawcy jest nakierowane na określony cel, którym 1 Wyrok SA we Wrocławiu z 19 września 2013 r., II Aka 268/13, LEX nr , z aprobującą glosą M. Maraszek, LEX/el

49 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... w przypadku oszustwa jest osiągnięcie korzyści majątkowej. Sprawca, podejmując działania, musi mieć wyobrażenie pożądanej przez niego sytuacji, która ma stanowić rezultat jego działania. Zamiar bezpośredni, z jakim działa sprawca, powinien obejmować zarówno cel, jak i sposób działania zmierzający do osiągnięcia tego celu. Przypisując przestępstwo oszustwa, konieczne jest zatem wykazanie, że sprawca z zamiarem bezpośrednim, kierunkowym wprowadził w błąd inną osobę lub wyzyskał błąd tej osoby i że działając z takim samym zamiarem, doprowadził ją w ten sposób do niekorzystnego rozporządzenia mieniem 2. Z kolei konstrukcja czynu ciągłego wymaga, aby sprawca już na wstępie zakładał, że popełni przestępstwo składające się z kilku zachowań, obejmując wszystkie te zachowania zamiarem. Zamiar ten w chwili jego powzięcia powinien odnosić się do wszystkich zachowań składających się na czyn ciągły (zamiar nie może pojawiać się sukcesywnie ani odnawiać się na kolejnych etapach, nawet gdyby miał identyczną postać), co w przypadku przestępstwa oszustwa oznacza, że całość zachowań przestępczych musi być objęta podjętym z góry, bezpośrednim zamiarem kierunkowym 3. Akceptując stanowisko wyrażone w omawianym wyroku, należy jednak zastrzec, że wyeksponowana w nim teza główna nie może być odczytywana jako zasada ogólna, w abstrakcji od konkretnego stanu faktycznego sprawy. W doktrynie prawa karnego wskazuje się bowiem, że czyn zabroniony zarówno gdy analizujemy jego stronę zewnętrzną, jak i korespondujące z nią przeżycia psychiczne nie jest zdarzeniem statycznym, lecz mniej lub bardziej dynamicznym, a więc rozgrywającym się w określonym (krótszym lub dłuższym) przedziale czasu ( ). Naiwnością byłoby w tej sytuacji sądzić, że w trakcie realizowania czynu zabronionego, szczególnie, gdy trwa dłużej niż przysłowiowa chwila, stan świadomości sprawcy pozostaje constans 4. J. Giezek w zachowaniu 2 M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas w: A. Zoll (red.), Kodeks karny część szczególna. Komentarz, t. 3, Warszawa 2008, s. 286 i n.; M. Maraszek, Glosa, s. 2; wyroki SN: z 3 lipca 2007 r., II KK 327/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 1498; z 4 stycznia 2011 r., III KK 181/10, OSNKW 2011, nr 3, poz. 37, z aprobującą glosą Z. Kudły, WPP 2011, nr 3, s. 63; z 11 października 2011 r., V KK 81/11, LEX nr ; z 5 czerwca 2012 r., II KK 287/11, Biul. PK. 2012, nr 7, s. 16; wyrok SA we Wrocławiu z 24 maja 2012 r., II Aka 136/12, LEX nr P. Kardas w: A. Zoll (red.), Kodeks karny część ogólna. Komentarz, t. 1, Warszawa 2012, s. 195 i n. 4 J. Giezek, Dynamika stanu świadomości sprawcy czynu zabronionego oraz jej 49

50 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 podmiotu zmierzającego do jakiegoś celu dostrzega strukturę, w której modelowo wyróżnia się sekwencyjnie następujące po sobie ogniwa (elementy), a mianowicie: a) sytuację wyjściową, b) zachowanie zmierzające do zmiany sytuacji wyjściowej oraz c) sytuację końcową 5. Dynamika stanu świadomości sprawcy czynu zabronionego i jej potencjalny wpływ na odpowiedzialność karną może odegrać szczególną (i praktycznie bardzo znaczącą) rolę, zwłaszcza przy orzekaniu o przestępstwach przeciwko życiu i zdrowiu oraz przestępstwach gospodarczych Charakterystyka zamiaru nagłego W wyroku z 18 września 2013 r., II Aka 242/13, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu odniósł się do tzw. zamiaru nagłego jako szczególnej postaci zamiaru bezpośredniego, wskazując, że cechą charakterystyczną tej postaci zamiaru bezpośredniego ( ) jest to, że powstaje on w sytuacjach, gdy sprawca działa bez typowego procesu walki motywów. Gdy nie ma on wystarczającej dyspozycji czasowej i warunków wszechstronnego przemyślenia czynu. Podejmuje decyzję określonego zachowania się, której być może w innych warunkach, by nie podjął. Decyzja ta jest podejmowana w sposób nagły, pod wpływem emocji, bez możliwości racjonalnego rozważenia okoliczności, których rozważenie mogło doprowadzić do innego zachowanie się 7. W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny dodał, że zamiar nagły jest pojęciem, którym posługuje się praktyka dla zaznaczenia mniejszego stopnia winy. W doktrynie zgodnie podkreśla się, że brakuje podstaw prawnych i merytorycznych przesłanek, aby w ramach strony podmiotowej czynu zabronionego wyróżniać tzw. zamiar nagły i zamiar przemyślany 8. Motywacja sprawcy oraz okoliczności powstania zamiaru naruszenia dobra prawnego mają natomiast istotne znaczenie przy ocenie stopnia karygodności czynu i stopnia winy sprawcy. Teza główna wyroku wpływ na odpowiedzialność karną, w: P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa profesora Andrzeja Zolla, t. 2, Warszawa 2012, s. 563; J. Giezek, Świadomość sprawcy czynu zabronionego, Warszawa 2013, s J. Giezek, Świadomość, s Szerzej zob. J. Giezek, Świadomość, s. 102 i n. 7 Wyrok SA we Wrocławiu z 18 września 2013 r., II Aka 242/13, LEX nr A. Zoll w: A. Zoll (red.), Kodeks karny część ogólna. Komentarz, t. 1, Warszawa 2012, s. 151; M. Królikowski w: M. Królikowski, R. Zabłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1, Warszawa 2010, s

51 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... właściwie wskazuje na najistotniejsze cechy tzw. zamiaru nagłego, przy którym decyzja o podjęciu zachowania prowadzącego do naruszenia dobra prawnego wynika z zachowań afektywnych. Nagłość zamiaru sprawcy oznacza z reguły niższy stopień jego zawinienia niż w przypadku zamiaru przemyślanego, co znacząco wpływa na wysokość kary 9. Kwestia ta została prawidłowo podkreślona w uzasadnieniu omawianego wyroku i na tle ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia in concreto nie budzi wątpliwości. Ustalenie okoliczności powstania u oskarżonego zamiaru zabójstwa i dokonania czynu jakich w apelacjach wniesionych na niekorzyść oskarżonego domagali się prokurator i oskarżyciel posiłkowy, a których Sąd Apelacyjny nie uwzględnił wskazujących na zamiar przemyślany i wykonanie czynu z największą premedytacja, bez jakiejkolwiek emocji, rzeczywiście znacząco zwiększałoby stopień zawinienia oskarżonego, w stosunku do przyjętego w wyroku. Nie kwestionując, że w perspektywie oceny stopnia winy sprawcy zamiar nagły jest co do zasady łagodniejszą formą zamiaru w stosunku do zamiaru przemyślanego, cechującego się wyrachowaniem, obliczonym na skuteczną realizację planowanego przestępstwa, należy jednak zauważyć, że są sytuacje, w których nagłość powstania zamiaru nie musi wykluczyć pełnej świadomości sprawcy, odnośnie do wszystkich okoliczności czynu i w żadnym stopniu nie łączyć się z zachowaniem afektywnym. Nierzadko taki sposób powstania zamiaru świadczyć może o niebezpiecznych cechach sprawcy, dowodzić szczególnej karygodności popełnionego czynu i najwyższego stopnia winy sprawcy. Powstały nagle zamiar popełnienia przestępstwa może bowiem być oznaką nie tyle jak przyjmuje Sąd Apelacyjny braku warunków wszechstronnego przemyślenia czynu ( ) bez możliwości racjonalnego rozważenia okoliczności, których rozważenie mogło doprowadzić do innego zachowanie się ( ) bez typowego procesu walki motywów, co dowodem braku jakichkolwiek skrupułów sprawcy przed naruszeniem dobra chronionego prawem i łatwości, z jaką decyduje się na popełnienie, często 9 Zob. J. Lachowski w: R. Dębski (red.), System Prawa Karnego, t. 3: Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, Warszawa 2013, s. 539 i n.; wyroki SA w Krakowie: z 2 marca 2005 r., II Aka 33/05, KZS 2005 nr 4, poz. 30; z 11 września 2008 r., II Aka 124/08, KZS 2008, nr 10, poz. 35; z 12 grudnia 2012 r., II Aka 222/12, Prokuratura i Prawo 2013, nr 7 8, poz. 20, dodatek; wyrok SA w Katowicach z 28 kwietnia 2011 r., Aka 70/11, LEX nr ; wyrok SA w Gdańsku z 11 kwietnia 1996 r., II Aka 71/96, OSA 1996, nr 11 12, poz

52 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 nawet najpoważniejszego, przestępstwa 10. Tak powstały zamiar nagły w żadnym przypadku nie różnicuje sytuacji sprawcy w stosunku do działającego z zamiarem przemyślanym i nie dowodzi niższego stopnia winy sprawcy, a wręcz przeciwnie stopień ten może potęgować. 3. Zbieg przepisów ustawy a zbieg czynów W wyroku z 21 sierpnia 2013 r., II Aka 188/13, Sąd Apelacyjny zasadnie przyjął, że granice czynu, jako prawnie relewantnego wycinka ludzkiej aktywności, są wyznaczane przede wszystkim przez kryteria normatywne. Takie też stanowisko dominuje w doktrynie i w orzecznictwie, po niepowodzeniach w wypracowaniu metody wyznaczania jedności czynu (tożsamości czynu) na podstawie kryteriów naturalnych, jako stałych, występujących w świecie zewnętrznym, dających się wyraźnie wyodrębnić ontologicznie, zamkniętych wielkości. Tożsamość czynu należy ustalać na podstawie ustawowej typizacji czynu zabronionego, w której czyn jest określany czasownikowo. Innymi słowy, to zespół działań lub zaniechań określonych przez ustawę w typie jako przestępstwo stanowi w jego realizacji jeden czyn. Znamiona czynnościowe tak wyselekcjonowanego czynu mają podstawowe znaczenie dla stwierdzenia, czy podlegający karnoprawnemu wartościowaniu czyn ludzki urzeczywistnia znamiona jednego określonego w ustawie czynu zabronionego, czy też znamiona więcej niż jednego określonego w ustawie czynu zabronionego 11. Orzekając w omawianej sprawie, Sąd Apelacyjny prawidłowo przyjął, że wdarcie się oskarżonego, poprzez 10 J. Lachowski w: R. Dębski (red.), System, s. 543; por też wyrok SN z 28 maja 1975 r., VI KRN 7/75, OSNPG 1976, nr 1, poz Zob. szerzej na ten temat: P. Kardas, Zbieg przepisów ustawy w prawie karnym, analiza teoretyczna, Warszawa 2011, s. 94 i 125; P. Kardas, O zależnościach między prawem materialnym i procesowym na przykładzie tożsamości czynu w prawie karnym, w: J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Prof. Zofii Świdy, Warszawa 2009, s. 718 i n.; J. Majewski, Ten sam czyn jako jedna z przesłanek kumulatywnej kwalifikacji, w: J. Majewski (red.), Zbieg przepisów oraz zbieg przestępstw w polskim prawie karnym. Materiały II Bielańskiego Kolokwium Karnistycznego, Toruń 2006 s. 40; J. Giezek, O powadze rzeczy osądzonej w ramach konstrukcji czynu ciągłego, uwagi na marginesie uchwały Sądu Najwyższego z 15 czerwca 2007 r., Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2008, nr 1, s. 84 i n. Z wcześniejszych prac zob.: M. Cieślak, Polskie prawo karne, zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1990, s. 152 i n.; W. Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s ; A. Spotowski, Pomijalny (pozorny) zbieg przepisów ustawy i przestępstw, Warszawa 1976, s

53 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... wybicie szyby balkonowej, do mieszkania pokrzywdzonej w celu jej pobicia i zrealizowanie tego przez spowodowanie obrażeń ciała pokrzywdzonej z art pkt 2 k.k., stanowi dwa czyny (pierwszy z art. 193 k.k. i art k.k. w zw. z art k.k.; drugi z art pkt 2 k.k.). Uzasadniając takie rozstrzygnięcie, podkreślił, co wyrażone zostało w tezie głównej wyroku, że ( ) jeżeli znamiona czynnościowe dwóch lub więcej typów czynów zabronionych są realizowane w jednym czasie na różnych płaszczyznach niemających żadnych elementów wspólnych (różnymi fragmentami działalności sprawcy), to zawsze wchodzi w grę zbieg czynów (przestępstw), a nie zbieg przepisów ustawy do jednego czynu Usiłowanie (art k.k.) Stan faktyczny sprawy, w której orzekał Sąd Apelacyjny wyrokiem z 14 lutego 2013r., II Aka 4/13 13, był następujący: oskarżony podjął zamiar dokonania napadu rabunkowego na placówkę banku. Na podwórzu, w rejonie miejsca napadu, przebrał się, nałożył tzw. kominiarkę oraz maskujący kaptur, na drodze planowanej ucieczki ukrył w krzakach plecak z czapką na przebranie po napadzie, po czym wyposażony w skryty w rękawie nóż wyszedł na ulicę i ruszył w kierunku znajdującej się w odległości ok. 20 metrów placówki banku. W tym momencie został zatrzymany przez znajdujący się na ulicy patrol policyjny ( po cywilnemu ). W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Apelacyjny zaakceptował stanowisko sądu I instancji, że czyn oskarżonego wszedł już w fazę usiłowania popełnienia kwalifikowanego rabunku (art k.k. w zw. z art k.k.). W uzasadnieniu wyroku słusznie zauważono, że czyn zarzucany oskarżonemu zdradza podobieństwo do przypadków rozstrzyganych przez Sąd Najwyższy w dwóch szeroko komentowanych w piśmiennictwie sprawach IV KR 336/84 (wyrok z 22 stycznia 1985 r., OSNKW 1985, nr 9 10, poz. 71) i IV KR 229/89 (wyrok z 13 marca 1990 r., OSNKW 1991, nr 1 3, poz. 4), w których Sąd Najwyższy przyjmował, że przyjście pod dom z zamiarem dokonania napadu rabunkowego na określoną osobę mieszkającą samotnie w tym domu, wzięcie ze sobą narzędzi mających służyć do popełnienia tego przestępstwa, a następnie odstąpienie od realizacji tego zamiaru z przyczyn od sprawcy niezależnych 12 Wyrok SA we Wrocławiu z 21 sierpnia 2013 r., II Aka 188/13, LEX nr Wyrok SA we Wrocławiu z 14 lutego 2013 r., II Aka 4/13, LEX nr

54 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 przekracza ramy przygotowania i jest działaniem zmierzającym bezpośrednio do urzeczywistnienia tego zamiaru. W krytyce takiego rozstrzygnięcia słusznie wytknięto, co stwierdził także Sąd Apelacyjny, że jest ono wyrazem zbyt subiektywistycznego podejścia do interpretacji znamion usiłowania, a to dlatego, że jeśli sprawcy nie podjęli działań mających na celu dostanie się do mieszkania, to trudno mówić, iż ich działanie było ostatnią fazą działania konieczną do urzeczywistnienia zamiaru 14. W sprawie, w której orzekał Sąd Apelacyjny, nie wystąpił element potrzeby sforsowania przeszkody w postaci zamkniętej furtki do posesji i drzwi mieszkania, decydujący o tym, że samo tylko podejście pod mieszkanie z zamiarem dokonania rabunku wbrew temu, co przyjmował w swoich wyrokach Sąd Najwyższy trudno uznać za zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania w rozumieniu art k.k. Czyn oskarżonego miał polegać na dokonaniu rabunku w placówce banku, która była otwarta i dostępna dla każdego. Oskarżony nie musiał forsować żadnej przeszkody, a jego wejście do banku musiałoby wiązać się z jednoczesnym rozpoczęciem realizowania znamienia czynnościowego zamierzonej zbrodni, w postaci groźby użycia przemocy wobec pracownika banku, poprzedzającej żądanie wydania pieniędzy. Tak przedstawiające się fakty pozwoliły stwierdzić, że zachowanie się oskarżonego bezpośrednio poprzedzające ten moment, polegające na ruszeniu w kierunku banku z zamiarem zrealizowania planowanego napadu rabunkowego, i znalezienie się w bezpośredniej bliskości wejścia do banku, czemu zapobiegło zatrzymanie go przez funkcjonariuszy Policji, było już ostatnią fazą działania zmierzającego do urzeczywistnienia tego zamiaru i wypełniło znamiona usiłowania rabunku (art k.k.). W uzasadnieniu wyroku podkreślono, że spośród prezentowanych koncepcji terminu bezpośrednio zmierza najbardziej właściwa wydaje się być koncepcja formalno-obiektywna, wiążąca bezpośredniość 14 A. Zoll, Z. Ćwiąkalski, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego materialnego za II półrocze 1985 r., Nowe Prawo 1987, nr 2, s. 54; A. Zoll, Z. Ćwiąkalski, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego materialnego za II półrocze 1988 I półrocze 1991 r., Przegląd Sądowy 1992, nr 5 6, s. 94; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007, s ; P. Konieczniak, Glosa do wyroku SN z dnia 13 marca 1990 r., IV KR 229/09, OSP 1992, nr 4, s Aprobujące natomiast stanowisko wobec rozstrzygnięć podjętych przez Sąd Najwyższy wyrazili: P. Gosieniecki i E. Kunze w Glosie do wyroku SN z 13 marca 1990 r., IV KR 229/09, OSP 1992, nr 4, poz. 77. Tak też orzekał SA w Łodzi w wyroku z 4 listopada 2004 r., II Aka 209/04, Prokuratura i Prawo 2006, nr 5, s

55 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... z ustawowymi znamionami czynu zabronionego. Decydujące jest tu znamię czasownikowe danego czynu zabronionego z położeniem akcentu na zachowanie poprzedzające realizację tego znamienia. Istotę usiłowania według tej koncepcji dobrze oddaje wypowiedź K. Buchały, zdaniem którego bezpośredniość należy przyjmować, gdy sprawca według oceny społecznej rozpoczyna ostatnią fazę zachowania, które ma doprowadzić do realizacji znamion, nie musi jednak fazy tej ukończyć, a więc np. mierzy z broni, otwiera zamknięte drzwi, aby okraść mieszkanie, przedkłada rachunek do realizacji (a nie z chwilą, gdy już rachunek przyjęto, nie wtedy, gdy kradnie lub fałszuje książeczkę oszczędnościową, lecz gdy ją dopiero do realizacji przedkłada) 15. Takie ujęcie, mimo wyraźnego kierunku formalno-obiektywnego, nie sprowadza usiłowania do początku wykonania przestępstwa, co oznacza początek realizacji znamion przestępstwa. Wystarczy, że sprawca wykonał czynności, które bezpośrednio zmierzały do dokonania, chociaż nie stanowiły one jeszcze realizacji znamion czynu zabronionego przewidzianego w części szczególnej. Sąd Apelacyjny w tezie głównej wyroku zajął stanowisko, że dla oceny bezpośredniości zmierzania do dokonania, jako znamienia usiłowania, przydatne jest zawarte w art k.k. określenie przygotowania. Zgodnie z tym przepisem przygotowanie polega m.in. na podjęciu czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania. Jeżeli w pochodzie przestępstwa czyn wykracza poza granice przygotowania wyznaczone treścią art. 16 k.k., to stanowi on co najmniej usiłowanie popełnienia przestępstwa, bowiem między przygotowaniem a usiłowaniem nie istnieje pole niczyje. Teza ta nie budzi wątpliwości i jest powszechnie prezentowana w doktrynie 16. W omawianym wyroku została prawidłowo zastosowania, bowiem trafnie ustalono, że czyn oskarżonego przekroczył już granice przygotowania (wszystkie czynności przygotowawcze oskarżony wykonał na podwórzu, przed wyjściem na ulicę, w bezpośrednie już sąsiedztwo miejsca napadu). 15 K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1989, s Zob. J. Giezek w: J. Giezek (red.), Kodeks karny. Cześć ogólna. Komentarz, Warszawa 2012, s. 120; A. Zoll w: A. Zoll (red), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1, Warszawa 2012, s ; A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. 1, Gdańsk 1999, s. 194; A. Zoll, Glosa do postanowienia SN z 23 maja 2007 r., V KK 265/06, OSP 2008, nr 1, poz. 13; A. Liszewska w: R. Dębski (red.), System..., s ; E. Kunze, Przygotowanie a usiłowanie, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1990, nr 3, s. 275; wyrok SN z 8 marca 2006 r., IV KK 415/05, LEX nr ; wyrok SN z 1 kwietnia 2005 r., IV KK 309/04, OSKNKW 2005, nr 9, poz

56 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/ Współsprawstwo odpowiedzialność uczestników pobicia za jego skutki Wyrokiem z 8 lipca 2013 r., II Aka 168/13, Sąd Apelacyjny utrzymał w mocy wyrok sądu okręgowego, skazujący dwóch oskarżonych za przestępstwo z art k.k., polegające na tym, że działając wspólnie i w porozumieniu, pobili pokrzywdzonego, zadając mu wiele ciosów i kopnięć w różne części ciała, przede wszystkim w głowę, czym spowodowali poważne obrażenia głowy (mózgu), w następstwie których pokrzywdzony zmarł. Stwierdzenie, że oskarżeni są współsprawcami wszystkich obrażeń ciała pokrzywdzonego i w konsekwencji także skutku w postaci jego śmierci, jest oczywiste, także w świetle koncepcji formalno-obiektywnej współsprawstwa. O skali i rodzaju tych obrażeń decydowała bowiem suma urazów, jakie następowały w wyniku skumulowania ciosów otrzymanych od napastników. Stąd też nieadekwatna do ustaleń faktycznych pozostaje teza główna wyroku, w której czytamy: Uczestnicy pobicia dokonanego wspólnie i w porozumieniu odpowiadają za jego skutki niezależnie od tego, który z uczestników spowodował poszczególne obrażenia ciała pokrzywdzonego albo nawet ich nie spowodował, jeżeli są one następstwem dokonanego wspólnie przestępstwa 17. Tak sformułowanej tezy nie można też uogólniać przy wykładni znamion przestępstwa z art k.k. Sprawca pobicia, któremu nie będzie można przypisać spowodowania [współspowodowania przyp. W.K.] poszczególnych obrażeń ciała pokrzywdzonego, jeżeli takich pokrzywdzony dozna [skutkiem przestępstwa z art. 158 k.k. jest już samo narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie skutku określonego w art k.k. lub w art k.k. przyp. W.K.], nie będzie mógł być uznany za współsprawcę tych obrażeń ciała. Nie do końca można także zgodzić się ze stwierdzeniem Sądu Apelacyjnego, że uczestnicy pobicia dokonanego wspólnie i w porozumieniu odpowiadają za jego skutki niezależnie od tego, który z uczestników spowodował poszczególne obrażenia ciała pokrzywdzonego. W sytuacji ekscesu jednego z uczestników pobicia, powodującego konkretne obrażenia ciała pokrzywdzonego, odpadnie możliwość ustalenia współsprawstwa tych obrażeń przez innego uczestnika pobicia. 17 Wyrok SA we Wrocławiu 8 lipca 2013 r., II Aka 168/13, LEX nr Podobnie SA w Krakowie w wyroku z 28 stycznia 1998 r., II AKa 254/97, KZS 1998, nr 3, poz

57 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny podniósł, że w pełni aprobuje utrwalony w judykaturze pogląd, że ( ) dla przyjęcia współsprawstwa (art k.k.) nie jest konieczne, aby każda z osób działających w porozumieniu realizowała własnoręcznie znamiona czynu zabronionego, czy nawet część tych znamion. Wystarczy natomiast, że osoba taka działa w ramach uzgodnionego podziału ról, ułatwiając bezpośredniemu sprawcy realizację wspólnie zamierzonego celu. W orzecznictwie rzeczywiście dominuje koncepcja materialno-obiektywna współsprawstwa, według której dla przyjęcia tej postaci popełnienia przestępstwa (art k.k.) nie jest konieczne, aby każda osoba działająca w porozumieniu realizowała osobiście znamiona czasownikowe czynu zabronionego, gdyż wystarczy, że osoba taka działa w ramach uzgodnionego podziału ról, umożliwiając innemu sprawcy wykonanie czynu 18. Podkreśla się, że ( ) z działaniem wspólnym mamy do czynienia nie tylko wtedy, gdy każdy ze współsprawców realizuje część znamion czynu zabronionego, ale także wtedy, gdy współdziałający nie realizuje żadnego znamienia czasownikowego uzgodnionego czynu zabronionego, ale wykonane przez niego czynności stanowią istotny wkład we wspólne 18 Teza postanowienia SN z 1 marca 2005 r., III KK 208/04, OSNKW 2005, nr 7 8, poz. 62. W doktrynie za dominującą można uznawać koncepcję formalno-obiektywną współsprawstwa. Zob.: W. Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa, s ; W. Wolter, Impas interpretacyjny, Państwo i Prawo 1978, nr 6, s. 19 i n., R. Dębski, O teoretycznych podstawach regulacji współdziałania przestępnego w kodeksie karnym z 1997 r., Studia Prawno-Ekonomiczne 1998, nr LVIII, s. 123 i n.; A. Liszewska, Współdziałanie przestępne w polskim prawie karnym. Analiza dogmatyczna, Łódź 2004, s ; Ł. Pohl, Obiektywna istota sprawstwa w ujęciu polskiego prawa karnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2004, nr 2, s. 287 i n.; Ł. Pohl, Pomocnictwo, a inne zjawiskowe formy czynu zabronionego (kryteria różnicujące), Prokuratura i Prawo 2001, nr 6, s. 27 i n.; P. Palka, Glosa do postanowienia SN z 20 kwietnia 2004 r., V KK 351/03, Przegląd Sądowy 2005, nr 7 8, s. 259 i n.; J. Skorupka, Glosa do wyroku SA we Wrocławiu z 22 kwietnia 2001 r., II AKa 10/01, OSP 2003, nr 4, s. 26 i n.; A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 210; J. Giezek w: J. Giezek (red.), Kodeks, s ; P. Kardas w: A. Zoll (red.), Kodeks, s. 303 i n.; P. Kardas, Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne współdziałanie, Kraków 2001, s. 456 i n.; P. Kardas, Istota współsprawstwa w polskim prawie karnym. Uwagi na marginesie trzech orzeczeń Sądu Najwyższego, Prokuratura i Prawo 2005, nr 12, s. 7 i n.; P. Kardas, Regulacja współdziałania przestępnego jako podstawa zwalczania przestępczości zorganizowanej, Prokuratura i Prawo 2002, nr 10, s. 64 i n.; P. Kardas, Problem zbiegu przepisów ustawy karnej, a różne postaci współdziałania, Prokuratura i Prawo 2005, nr 7 8, s. 87 i n.; P. Kardas w: R. Dębski (red.), System, s. 908 i n. 57

58 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 przedsięwzięcie 19. Kiedy jednak Sąd Apelacyjny wywodzi, że dla wypełnienia istoty współsprawstwa wystarczy, aby osoba działająca ( ) w ramach uzgodnionego podziału ról jedynie ułatwiła bezpośredniemu sprawcy realizację wspólnie zamierzonego celu, to zaciera różnicę zachodzącą pomiędzy formą sprawczą przestępstwa a pomocnictwem. Sprawstwo pojedyncze oraz współsprawstwo, definiowane przez część doktryny prawa karnego jako tzw. formy sprawstwa wykonawczego 20, charakteryzują się elementarnym znamieniem w postaci wykonania czynu zabronionego. Ujęcie współsprawstwa jako wspólnego wykonania czynu zabronionego przesądza, że każdy ze współdziałających musi rzeczywiście uczestniczyć w wykonaniu czynu zabronionego. Zachowanie każdego ze współdziałających musi być związane z realizacją znamion czynnościowych, przy czym chodzi tutaj o uczestniczenie w wykonaniu czynności czasownikowych, nie zaś o umożliwienie wykonania tych czynności innym lub ułatwienie spożytkowania wykonania tych czynności 21. Przestępcze współdziałanie, które nie polega na wykonywaniu czynu zabronionego, lecz na ułatwianiu innej osobie jego popełnienie, jest charakterystyczne dla pomocnictwa. W wielu przypadkach przestępczego współdziałania, a w szczególności przy realizacji typów czynów zabronionych (jak w omawianej sprawie), w których opis czynności sprawczej jest bliżej nieokreślony i może realizować się w różny sposób, zachowanie spełniające wymóg współsprawstwa według koncepcji materialno-obiektywnej ( istotności wkładu ) będzie jednocześnie realizacją znamienia czasownikowego wspólnie popełnianego czynu. Popełnienie przestępstwa często wymaga wykonania wielu czynności, które ze względu na wagę i znaczenie dla skutku należy zaliczać do czynności wykonawczych czynu, co przesądzi o ich charakterze sprawczym dla danego typu czynu zabronionego, także w ujęciu formalno-obiektywnym współsprawstwa. Współsprawstwo w każdym jednak przypadku wymaga wykazania wspólnego wykonania 19 Uzasadnienie postanowienia SN z 1 marca 2005 r., III KK 208/04, OSNKW 2005, nr 7 8, poz R. Dębski, O teoretycznych, s. 123; Ł. Pohl, Obiektywna, s. 287 i n.; A. Liszewska, Współdziałanie, s. 50 i n. 21 Zob. Ł. Pohl, Pomocnictwo a inne zjawiskowe formy czynu zabronionego (kryterium różnicujące), Prokuratura i Prawo 2001, nr 6, s ; P. Palka, Glosa do postanowienia SN z 20 kwietnia 2004 r., V KK 351/03, Przegląd Sądowy 2005, nr 7 8, s

59 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... czynu. Ułatwienie wykonania czynu zabronionego pozostanie zawsze tylko pomocnictwem (art k.k.). Oczywiste jest natomiast stanowisko Sądu Apelacyjnego w kwestii istoty współsprawstwa, wyrażone w wyroku z 14 czerwca 2013 r., II Aka 105/13, a mianowicie: Przypisanie oskarżonemu popełnienie czynu zabronionego w formie współsprawstwa wymaga nie tylko wykazania istnienia zamiaru (woli i świadomości wspólnego zachowania) po stronie każdego z uczestników tego procederu, a więc porozumienia o wspólnym popełnieniu zarzuconego im czynu, ale również faktu wspólnego wykonania przez nich tego czynu. Kumulatywne wystąpienie tych dwóch przesłanek, daje podstawy do przyjęcia, że sprawcy dopuścili się przestępstwa «wspólnie i w porozumieniu» 22. Można jedynie dodać, że w przypadku przestępstw materialnych o zaistnieniu stosunku współsprawstwa nie decydują wyłącznie elementy konstrukcyjne tej figury popełnienia czynu zabronionego. Konieczne jest także wykazanie, że bezprawne zachowanie osoby, której odpowiedzialność podlega ocenie, pozostawało w związku przyczynowym i normatywnym z negatywnym skutkiem stanowiącym znamię określonego typu czynu zabronionego. Koncepcja obiektywnego przypisania opiera się na założeniu, że sprawcy spowodowanego skutku przestępnego można ów skutek przypisać tylko wtedy, gdy zachowanie tego sprawcy stwarzało lub istotnie zwiększyło prawnie nieakceptowane niebezpieczeństwo (ryzyko) dla dobra prawnego stanowiącego przedmiot zamachu i niebezpieczeństwo to zrealizowało się w postaci nastąpienia danego skutku Wyrok SA we Wrocławiu z 14 czerwca 2013 r., II Aka 105/13, LEX nr Zob. wyrok SN z 8 marca 2000 r. III KKN 231/98, OSNKW 2000, nr 5 6, poz. 45; glosy do tego wyroku: J. Giezka, Państwo i Prawo 2001, nr 6, s. 109; A. Górskiego, OSP 2001, nr 6, poz. 94; J. Majewskiego, OSP 2001, nr 10, poz. 146; wyroki SN: z 1 grudnia 2000 r., IV KKN 509/98, OSNKW 2001, nr 5 6, poz. 45; z 9 lutego 2002 r., V KK 21/02, LEX nr 54393; z 3 października 2006 r., IV KK 290/06, R-OSNKW 2006, poz. 1866; z 11 grudnia 2013 r., V KK 133/13, LEX nr ; z 30 sierpnia 2011 r., V KK 187/11, LEX nr ; z 9 stycznia 2012 r., V KK 121/11, LEX nr ; z 9 maja 2002 r., KK 21/02, LEX nr 54393; postanowienie SN z 15 lutego 2012 r., II KK 193/11, OSNKW 2012, nr 9, poz. 89; wyrok SN z 4 lipca 2013 r., III KK 33/13. OSNKW 2013, nr 11, poz. 94; postanowienie SN z 9 maja 2013 r., V KK 342/12, LEX nr ; C. Roxin, Problematyka obiektywnego przypisania, w: T. Kaczmarek (red.), Teoretyczne problemy odpowiedzialności karnej w polskim oraz niemieckim prawie karnym. Materiały Polsko-Niemieckiego Sympozjum Prawa Karnego, Karpacz 1990; J. Giezek, Przyczynowość oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocław 1994; J. Giezek, Przyczynowość hipotetyczna a prawnokarne przypisanie 59

60 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 W przypadku współsprawstwa odpowiedzialność za całość przestępstwa (jak przy jednosprawstwie) musi również opierać się na wykazaniu, że zostały spełnione kryteria obiektywnego przypisania skutku w stosunku do każdego ze współdziałających 24. Taki model przypisywalności jest procesem dwuetapowym, wymaga, po pierwsze, stwierdzenia przesłanki pozytywnej, tj. stworzenia lub zwiększenia przez sprawcę (współsprawcę) niedopuszczalnego ryzyka dla dobra prawnie chronionego, która to przesłanka jest wystarczająca do spełnienia wyjściowego warunku odpowiedzialności za przestępstwo materialne, pozwalając wykazać prawnie relewantny związek między bezprawnym zachowaniem sprawcy a skutkiem stanowiącym znamię typu czynu zabronionego. Nie jest to jednak zawsze wystarczające z uwagi na zasadę odpowiedzialności karnej za następstwa swojego zachowania w kontekście sytuacji, gdy na przebieg przyczynowości składają się bezprawne zachowania więcej niż jednej osoby, występujące niezależnie od siebie, ale powiązane. Innymi słowy, chodzi o wykluczenie przesłanki negatywnej w postaci jakiegoś zdarzenia od sprawcy (współsprawcy) niezależnego, które zwiększało istniejące ryzyko lub wprowadziło nowe, przy czym podkreślenia wymaga, że chodzi o zdarzenia tak doniosłe, że wykluczające pierwotną możliwość obiektywnego przypisania skutku 25. skutku, Przegląd Prawa Karnego 1992, nr 7, s. 42; J. Giezek w: R. Dębski (red.), System, s. 450 i n.; J. Majewski, Prawnokarne przypisanie skutku przy zaniechaniu, Kraków 1997; P. Kardas, Przypisanie przestępstwa, a niesprawcze postaci współdziałania. Rozważania o przydatności konstrukcji obiektywnego przypisania w procesie ustalania podstaw odpowiedzialności karnej za podżeganie i pomocnictwo, w: L. Leszczyński, E. Skrętowicz (red.), W kręgu teorii i praktyki prawa karnego: księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, Lublin 2004, s. 197 i n.; P. Kardas, Przypisanie skutku przy przestępczym współdziałaniu, Kwartalnik Prawa Publicznego 2004, nr 4, s. 73 i n.; P. Kardas, Istota współsprawstwa, s.14; T. Kaczmarek, Wybrane aspekty ontologicznych i normatywnych podstaw przypisania skutku, Kwartalnik Prawa Publicznego 2004, nr 4, s. 7 i n.; M. Bielski, Kryteria obiektywnego przypisania skutku na tle współczesnej polskiej dogmatyki prawa karnego, w: P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. 2, Warszawa 2012, s 503 i n.; M. Bielski, Obiektywne przypisanie skutku przestępnego w przypadku kolizji odpowiedzialności za skutek, Państwo i Prawo 2005, nr 10, s. 75 i n. 24 P. Kardas w: A. Zoll (red.), Kodeks, s. 303 i n.; P. Kardas, Istota współsprawstwa, s. 22 i n. 25 Zob.: J. Giezek, Przyczynowość, s. 147 i n.; J. Giezek w: R. Dębski (red.), System, s. 450 i n.; P. Kardas, Przypisanie skutku przy przestępczym współdziałaniu, 60

61 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Przepadek przedmiotu służącego do popełnienia przestępstwa (art k.k.) Ciekawy problem prawny powstał przy rozpoznawaniu przez Sąd Apelacyjny zażalenia, skazanego za czyn z art k.k., w stosunku do którego sąd I instancji, na podstawie art k.k., orzekł przepadek notebooka wraz z twardym dyskiem jako przedmiotu służącego do popełnienia przestępstwa (rzeczy stanowiącej własność skazanego). Skazany nie zakwestionował orzeczenia o przepadku notebooka, natomiast wniósł o przekazanie mu części danych informatycznych zapisanych na twardym dysku, niemających żadnego związku z przypisanym mu przestępstwem, a dla niego bardzo ważnych i niemożliwych w inny sposób do odtworzenia. Sąd I instancji wniosku tego nie uwzględnił, podnosząc w uzasadnieniu rozstrzygnięcia, że skutkiem orzeczonego prawomocnie przepadku notebooka wraz z twardym dyskiem jest to, iż przeszedł on na własność Skarbu Państwa, a wraz z nim zapisane na jego dysku wszystkie dane informatyczne, które nie mają samodzielnego bytu materialnego, co powoduje, że nie można traktować ich jako odrębnego przedmiotu od przedmiotu przepadku. Sąd Apelacyjny nie podzielił tego stanowiska, zauważył bowiem, że pojęcie rzeczy na gruncie prawa karnego odbiega od definicji przedstawionej w art. 45 k.c. Wskazał tu na przepis art k.k., uznający wprost za rzecz program komputerowy, który z uwagi na jego niematerialny charakter nie jest rzeczą w rozumieniu prawa cywilnego. Sąd Apelacyjny podkreślił dalej, że pliki komputerowe zawierające określone informacje nie są fizycznie przypisane do konkretnego nośnika i bez najmniejszych trudności można je przenosić na inny nośnik. Brakuje również podstaw do przyjęcia, że prawny byt danych informatycznych jest nierozerwalnie związany z danym nośnikiem. Na autonomię danych informatycznych wskazuje to, że mogą one niezależnie od ich nośników (rzeczy) być przedmiotem obrotu i korzystać z ochrony prawnej jako tzw. niematerialne dobro prawne, np. utwór w rozumieniu art. 1 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Takim utworem może być program komputerowy, fotografia cyfrowa itp. W konsekwencji Sąd Apelacyjny stanął na stanowisku, co wyraził w tezie głównej postanowienia, że orzeczony na podstawie art s. 73 i n.; P. Kardas, Istota współsprawstwa, s. 14; M. Bielski, Obiektywne przypisanie, s 75 i n.; postanowienie SN z 9 maja 2013 r., V KK 342/12, LEX nr

62 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 k.k. przepadek samego nośnika informatycznego (dysku, notebooka) nie obejmuje zapisanych na nim danych 26. Prostą implikacją tego trafnego i pragmatycznie słusznego rozstrzygnięcia, mającego swoje oparcie także w treści art k.k., jest stwierdzenie, że przepadek danych informatycznych i przepadek ich nośnika muszą być traktowane jako dwa odrębne rozstrzygnięcia. Przepadek danych można orzec bez orzekania przepadku nośnika i odwrotnie. 7. Obowiązek naprawienia szkody w postępowaniu karnym w walucie obcej; klauzula antykumulacyjna z art zd 2 k.p.k. Prawidłowe jest stanowisko Sądu Apelacyjnego wyrażone w wyroku z 5 czerwca 2013 r., II AKa 157/13, w którym stwierdzono, że: Dopuszczalnym jest orzeczenie na podstawie art k.k. obowiązku naprawienia szkody wyrażonego w walucie obcej, o ile dotyczy on równowartości rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa, wyrządzonej pokrzywdzonemu, a wyrażającej się w walucie obcej 27. Stanowisko Sądu Apelacyjnego znajduje oparcie w treści art k.c. wyrażającego tzw. zasadę walutowości, przy czym od 24 stycznia 2009 r. (tekst jedn. wejścia w życie ustawy z 23 października 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz ustawy Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 228, poz. 1506) przepis ten uległ zasadniczej zmianie, albowiem od tego momentu ustawodawca zrezygnował z pierwotnej treści przesądzającej, że wszelkie zobowiązania pieniężne na terenie Polski z zastrzeżeniem jednak wyjątków przewidzianych w ustawie mogły być wyrażone tylko w pieniądzu polskim, pod rygorem nieważności czynności prawnej. Tym samym na gruncie postępowania cywilnego nie istnieją przeszkody do zasądzenia w walucie obcej zobowiązania pieniężnego wynikającego z odpowiedzialności kontraktowej lub z tytułu odpowiedzialności deliktowej (jeśli wynika to z umowy lub okoliczności faktycznych stanowiących podstawę odpowiedzialności deliktowej, np. wyrządzenie szkody podmiotowi zagranicznemu). Nie istnieją żadne racje, aby zasada ta nie miała zastosowania także przy orzekaniu o obowiązku odszkodowawczym w postępowaniu karnym, zarówno w ramach powództwa adhezyjnego (art. 62 k.p.k.), jak i na podstawie przepisów kodeksu karnego (art k.k., art k.k., 26 Postanowienie SA we Wrocławiu z 22 maja 2013 r., II Akz 233/13, OSAW 2013, nr 3, poz Wyrok SA we Wrocławiu z 5 czerwca 2013 r., II AKa 157/13, LEX nr

63 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... art k.k., art k.k. w zw. z art k.k.), co wyczerpująco wykazano w uzasadnieniu omawianego wyroku. Warte odnotowania jest także to, że w uzasadnieniu omawianego wyroku Sąd Apelacyjny obszernie odniósł się do wyrażonej w art zd. 2 k.p.k. tzw. klauzuli antykumulacyjnej. Nastąpiło to w związku z zarzutem obrazy art k.k., podniesionym przez obrońcę jednego z oskarżonych (osk. M.L.), mającej polegać na zobowiązaniu oskarżonego w związku ze skazaniem go za oszustwo do naprawienia szkody pokrzywdzonemu podmiotowi, w sytuacji gdy na podstawie tych samych zdarzeń (dostaw towarów) co objęte czynem przypisanym oskarżonemu M.L., prawomocnym wyrokiem sądu okręgowego, wydział gospodarczy, zasądzono od współoskarżonego (uniewinnionego od zarzutu popełnienia oszustwa wspólnie i w porozumieniu z oskarżonym M.L.) na rzecz pokrzywdzonego podmiotu kwotę równą wielkości nałożonego na oskarżonego M.L. obowiązku z art k.k. Sąd Apelacyjny przypomniał, że w orzecznictwie sądowym występują dwa rozbieżne poglądy dotyczące wykładni (zakresu zastosowania) art zd. 2 k.p.k. Pierwszy z nich wiąże zastosowanie tej normy wyłącznie z koniecznością istnienia tożsamości przedmiotowej roszczeń dochodzonych (orzekanych z urzędu) w postępowaniu karnym z roszczeniami dochodzonymi (lub co do których orzeczono) w innym postępowaniu, w tym znaczeniu, że tożsamość ta jest określana wyłącznie przez tożsamość zdarzenia (zdarzeń) faktycznego, skutkującego danym roszczeniem; bez znaczenia pozostaje natomiast podstawa prawna (z kontraktu lub deliktu) dochodzonego (lub orzeczonego) w innym postępowaniu roszczenia, jak również brak tożsamości podmiotu zobowiązanego do danego świadczenia (tu pozwanego i oskarżonego) 28. W ujęciu alternatywnym dla zastosowania art zd. 2 k.p.k. jest wymagana zarówno tożsamość przedmiotowa, jak i podmiotowa, tzn. warunkiem koniecznym jest, aby w odrębnym postępowaniu, wcześniej wszczętym lub zakończonym (poprzez orzeczenie o roszczeniu), podmiot pozwany był tożsamy z oskarżonym w postępowaniu karnym 29. W omawianym wyroku Sąd Apelacyjny opowiedział się za drugim stanowiskiem wykładniczym art zd. 2 k.p.k., jako dającym 28 Zob. wyroki SN: z 18 stycznia 2013 r., V KK 378/12, LEX nr ; z 6 listopada 2012 r., IV KK 268/12, LEX nr Por. m.in. wyroki SN: z 21 lutego 2013 r., V KK 14/13, LEX nr ; z 3 lutego 2012 r., V KK 9/12, LEX nr

64 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 szersze możliwości zastosowania prawnokarnych instrumentów ochrony interesów majątkowych pokrzywdzonego, co zapewnia w większym stopniu realizację jednego z celów postępowania karnego, określonego w art. 2 1 pkt 3 k.p.k. 30. Należy zgodzić się z Sądem Apelacyjnym, że brakuje argumentów normatywnych sprzeciwiających się takiej wykładni omawianego przepisu, zaś instrumentem, który stanowi wystarczające zabezpieczenie interesu skazanego przed sytuacją przymusowego wyegzekwowania od niego w ramach obowiązku naprawienia szkody świadczenia, które zostało uprzednio spełnione przez inny podmiot z powodu odrębnego zobowiązania (mającego źródło w odpowiedzialności kontraktowej), jest instytucja tzw. powództwa przeciwegzekucyjnego z art pkt 2 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego m.in. zobowiązanie wygasło. Przykładem takiego wygaśnięcia zobowiązania będzie naprawienie szkody przez inny podmiot, niezależnie od rygoru odpowiedzialności tego podmiotu. 8. Termin do wniesienia wniosku, o którym mowa w art k.k. (art. 49a k.p.k.) W wyroku z 27 marca 2013 r., II Aka 69/13, Sąd Apelacyjny, dokonując wykładni art. 49a k.p.k., w brzmieniu nadanym ustawą z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155), stwierdził, że zawarty w tym przepisie zwrot, określający termin dla złożenia wniosku o którym mowa w art k.k., a mianowicie: do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej, oznacza, iż chodzi o pierwsze zeznania pokrzywdzonego, na pierwszej rozprawie głównej. Każda następna rozprawa pisze dalej Sąd Apelacyjny rozpoczynająca się zgodnie z art k.p.k. od wywołania sprawy będzie kolejną w danej sprawie rozprawą główną, a zatem każde następne wysłuchanie pokrzywdzonego nie będzie już traktowane jako pierwsze, ale jako 30 Tak też SN w postanowieniu z 7 listopada 2014 r., IV KK 129/14, OSNKW 2015, nr 3, poz. 26; zob. też wyrok SN z 23 listopada 2010 r., IV KK 282/10, LEX nr oraz glosę do tego wyroku M. Siwek, LEX/el

65 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... kolejne przesłuchanie 31. Identyczną wykładnię art. 49a k.p.k. przedstawił Sąd Najwyższy w wyroku z 11 marca 2010 r., IV KK 13/10 32, i w świetle literalnego brzmienia interpretowanego przepisu nie budzi ona najmniejszej wątpliwości 33. Dnia 1 lipca 2015 r. przepis art. 49a k.p.k. uległ zmianie. Artykuł 12 ustawy z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, korygując zmianę wprowadzoną w art. 1 pkt 10 ustawy z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, nadaje art. 49a k.p.k. następujące brzmienie: Pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art Kodeksu karnego. Przepis nie precyzuje, tak jak w art k.p.k. i art k.p.k., że czynność ma być dokonana do zamknięcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Należy zatem przyjąć, że termin z art. 49a k.p.k. będzie zachowany w razie uchylenia zapadłego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w I instancji, jeśli złożenie wniosku nastąpi przed zamknięciem przewodu sądowego. Skuteczność wniosku złożonego dopiero na kolejnej rozprawie głównej będzie już jednak zależeć nie tylko od przesłanek środka karnego z art k.k., ale także od zakresu postępowania ponownego (art k.p.k.) oraz od zakresu obowiązywania pośredniego zakazu reformationis in peius (art. 443 k.p.k. w zw. z art k.p.k.). 9. Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami Nie wymaga komentarza stanowisko wyrażone przez Sąd Apelacyjny w tezie głównej wyroku z 19 września 2013 r., II Aka 255/13, w której stwierdzono: Żądanie ustawy, by silne wzburzenie było usprawiedliwione okolicznościami, należy rozumieć w ten sposób, że zastosowanie kwalifikacji z art k.k. uzasadnia nie każdy afekt, lecz tylko taki, który powstał w wyniku szczególnej sytuacji motywacyjnej, i to takiej, która uzasadnia jego powstanie, a tym samym w pewnym stopniu «usprawiedliwia» działanie sprawcy 34. Identycznie wypowiadał się 31 Wyrok SA we Wrocławiu z 27 marca 2013 r., II Aka 69/13, LEX nr Wyrok SN z 11 marca 2010 r., IV KK 13/10, LEX nr Zob. P. Pawlonek, Aprobująca glosa do wyroku SN z 11 marca 2010 r., IV KK 13/10, LEX/el. 34 Wyrok SA we Wrocławiu z 19 września 2013 r., II Aka 255/13, LEX nr

66 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 w tej kwestii Sąd Najwyższy 35. Także w orzecznictwie sądów apelacyjnych nie budzi wątpliwości, że uprzywilejowany typ zabójstwa z art k.k. wchodzi w grę jedynie wówczas, gdy silne wzburzenie, pod wpływem którego doszło do zabicia człowieka, usprawiedliwiają okoliczności, które z punktu widzenia zasad moralnych zasługują na pewne zrozumienie, usprawiedliwienie 36. Przywołany wyrok Sądu Apelacyjnego wymaga krótkiego uzupełnienia w kwestii, do której nie odnosi się jego teza główna. Od razu też można dodać, że w omawianej sprawie Sąd Apelacyjny odrzucił możliwość zakwalifikowania czynu oskarżonego z art k.k., nie dlatego, iż nie dostrzegł okoliczności usprawiedliwiających silne wzburzenie (o czym teza wyroku), ale już dlatego, że wykluczył, aby oskarżony w takim stanie działał. Obrońca apelował w kierunku kwalifikacji z art k.k., eksponując wyłącznie okoliczności wykonania czynu przez oskarżonego, który działał gwałtownie, żywiołowo, bez opamiętania. Praktyka dostarcza wielu przykładów, że stan silnego wzburzenia, o jakim mowa w art k.k., bardzo często łączy się jako wyraz działania w afekcie z takimi właśnie cechami wykonania czynu przez sprawcę 37. Podkreślenia w związku z tym wymaga, że wiązanie silnego wzburzenia wyłącznie z zachowaniem gwałtownym i wybuchowym przebiegiem reakcji może być zawodne, gdyż jak wskazuje się w literaturze charakter tej zewnętrznej reakcji zależy nie tylko od rodzaju i charakteru bodźca emocjonalnego, który wystąpił, ale także od właściwości psychicznych sprawcy. Nie budzi też wątpliwości, że z psychologicznego punktu widzenia nieuzasadnione jest zawężanie silnego wzburzenia do tzw. afektu fizjologicznego. Bardzo często bowiem jest tak, że stany długotrwałego napięcia emocjonalnego nie ujawniają się w sposób nagły i gwałtowny, choć występuje w nich bardzo silna 35 Wyrok SN z 5 sierpnia 1971 r., IV KR 144/71, OSNKW 1972, nr 1, poz. 8; por. też postanowienia SN: z 7 marca 2008 r., V KK 355/07, LEX nr , z glosą K. Dąbkiewicza, OSP 2010, nr 8, poz. 85; z 26 listopada 2009 r., IV KK 128/09, OSNwSK 2009, nr 1, poz Zob. wyroki: SA w Lublinie z 22 października 2014 r., II Aka 143/13, LEX nr ; z 11 sierpnia 2009 r., II Aka 123/09, LEX nr ; SA w Gdańsku z 6 grudnia 2012 r., II Aka 417/12, LEX nr ; SA we Wrocławiu z 8 maja 2012 r., II Aka 47/12, LEX nr ; z 9 maja 2012 r., II Aka 113/12, LEX nr Por. wyroki: SA w Białymstoku z 4 marca 2014 r., II Aka 34/14, LEX nr ; SA w Warszawie z 28 października 2013 r., II Aka 351/13, LEX nr ; SA w Krakowie z 20 października 2009 r., II Aka 282/09, KZS 2009, nr 12, poz

67 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... przewaga regulacji emocjonalno-popędowej nad intelektualną. Źródłem silnego wzburzenia mogą być nie tylko czynniki (zdarzenia) natury zewnętrznej, ale także przebieg i właściwości wewnętrznych procesów psychicznych występujących u sprawcy; stąd nawet błahy konflikt może być powodem działania pod wpływem silnego wzburzenia Przestępstwo z art k.k. W wyroku z 24 lipca 2014 r., II AKa 204/14, Sąd Apelacyjny, niezależnie od zakresu apelacji prokuratora zwróconej przeciwko ustaleniom faktycznym przyjętym za podstawę zaskarżonego wyroku, poza treścią wskazanego w tej apelacji zarzutu, odniósł się także do dokonanej przez sąd I instancji wykładni art k.k., zastosowanego do jednego z przypisanych oskarżonym czynów. I to właśnie zagadnienie poruszone w wyroku jest warte odnotowania, tak by zwrócić uwagę na popełniony przez sąd I instancji błąd w interpretacji znamion czynu z art k.k. Sąd Apelacyjny słusznie zauważył, że do przyjętego przez sąd I instancji stanu faktycznego art k.k. został zastosowany wadliwie. Sąd I instancji, dokonując wykładni tego przepisu, nie dostrzegł, że stypizowane w nim przestępstwo, polegające na zmuszaniu innej osoby do zachowania narzuconego przez sprawcę, jest skierowane przeciwko wolności człowieka, w sensie wolności wyboru postępowania 39. W zakwestionowanym wyroku sąd okręgowy skazał oskarżonych na podstawie art k.k. za czyn polegający na zastosowaniu przemocy wobec osoby strzegącej rzeczy stanowiące własność rzekomego dłużnika jednego z oskarżonych i zaborze tych rzeczy, co według ustaleń sądu okręgowego miało skłonić w przyszłości dłużnika do zwrotu wierzytelności. Trafnie podniesiono w omawianym wyroku, że stosowanie 38 S. Cora, Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia w świetle prawa i psychologii, Nowe Prawo 1973, nr 7 8; J.K. Gierowski, Stan silnego wzburzenia jako przedmiot sądowej ekspertyzy psychologicznej, Palestra 1995, nr 3 4, s. 110; K. Spett w: M. Cieślak (red.), Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1977, s. 189 i n.; T. Bilikiewicz, Psychiatria kliniczna, Warszawa 1979, s. 272 i n.; M. Tarnawski, Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań 1981, s. 49 i n.; J.K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu karnym, Warszawa 2008, s , 333 i n.; L.K. Paprzycki, Opiniowanie sądowo- -psychiatryczne w postępowaniu karnym w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Prokuratura i Prawo 1995, nr 7 8, s ; W. Król, Silne wzburzenie w rozumieniu art k.k., Prokuratura i Prawo 2009, nr 9, s. 45 i n. 39 A. Zoll w: A. Zoll (red.), Kodeks, s

68 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 przemocy w rozumieniu art k.k. może polegać także na szeroko pojętej czynności fizycznej skierowanej przeciwko innej osobie niż dłużnik, ale i w takim przypadku celem działania sprawcy jest zmuszenie do określonego zachowania dłużnika, a nie osoby trzeciej, wobec której stosowana jest przemoc. Są sytuacje, w których sprawca uznaje, że skuteczniejszą formą nacisku na dłużnika będzie posłużenie się inną osobą (najczęściej osobą bliską dla dłużnika) 40. W omawianej sprawie fakty przyjęte przez sąd I instancji były jednak ewidentnie odmienne. Oskarżeni nie stosowali przemocy wobec stróża pilnującego mienia pokrzywdzonego (dłużnika), żeby w ten sposób zmusić pokrzywdzonego do oddania długu, lecz wyłącznie po to, żeby mienie to zabrać i dopiero w przyszłości, ewentualnym szantażem niezwrócenia mienia zmusić jego właściciela do określonego zachowania. Tak przedstawiający się czyn wypełnił znamiona rabunku, a nie występku z art k.k. Trafnie zatem pisze Sąd Apelacyjny w tezie głównej omawianego wyroku, że jeżeli przyjąć za sądem okręgowym, że celem działania oskarżonych było wymuszenie na M.D. zwrotu wierzytelności przysługującej oskarżonemu R.M., to art k.k. wchodziłoby w grę wówczas, gdyby czynności fizyczne jakie oskarżeni podjęli przeciwko innej osobie, w tym wypadku przeciwko A.K., można było uznać za przemoc lub groźbę bezprawną stosowaną przeciwko M.D., w kierunku zmuszenia go do zwrotu długu. Tymczasem, co bezsporne, oskarżeni nie podejmowali żadnych czynności wymierzonych przeciwko wolności M.D Kumulatywny zbieg przepisów z art. 190 k.k. lub art. 191 k.k. z art k.k. Nie można podzielić stanowiska Sądu Apelacyjnego, przyjętego w wyroku z 19 września 2013 r., II Aka 270/13, że: Jeżeli sprawcy biorą zakładnika posługując się przemocą albo groźbą, wówczas dochodzi do kumulatywnego zbiegu przepisów z art. 190 k.k. lub 191 k.k. z art k.k. 42. Sąd Apelacyjny odwołał się do stanowiska wyrażonego w tej kwestii w doktrynie przez O. Górniok 43. Należy opowiedzieć się za 40 A. Zoll w: A. Zoll (red.), Kodeks, s. 550; N. Kłączyńska w: J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Warszawa 2014, s. 477; zob. też W. Cieślak, Glosa do uchwały SN z dnia 10 grudnia 1998 r., I KZP 22/98, Przegląd Sądowy 1999, nr Wyrok SA we Wrocławiu z 24 lipca 2014 r., II AKa 204/14, LEX nr Wyrok SA we Wrocławiu z 19 września 2013 r., II Aka 270/13, LEX nr O. Górniok, S. Hoc, S. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. 3, Gdańsk 1999, 68

69 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... stanowiskiem przeciwnym, zgodnie z którym przepis art k.k. ma charakter przepisu szczególnego w stosunku do art k.k. 44. Identycznie należy postrzegać relację przepisów między przestępstwem z art k.k. a przestępstwem z art. 190 k.k. 12. Strona podmiotowa przestępstwa paserstwa Oczywiste jest stanowisko Sądu Apelacyjnego wyrażone w wyroku z 27 września 2013 r., II Aka 283/13, w którym czytamy: Sprawcą paserstwa nie jest wyłącznie osoba, która wie, iż dana rzecz pochodzi z czynu zabronionego, ale jest nią także osoba, która z uwagi na okoliczności objęcia rzeczy uzyskanej z czynu zabronionego na to się godzi 45. W świetle aktualnej treści art. 291 k.k. nie może być żadnej wątpliwości, że stronę podmiotową przestępstwa określonego w tym przepisie wypełnia sprawca, który ma świadomość, że rzecz będąca przedmiotem jego działania została uzyskana za pomocą czynu zabronionego, albo ma świadomość możliwości pochodzenia tej rzeczy z czynu zabronionego. W uzupełnieniu trafnej tezy Sądu Apelacyjnego można jedynie dodać, że obecnie, w przeciwieństwie do art. 215 k.k. z 1969 r., przestępstwo paserstwa w żadnej części nie jest już przestępstwem kierunkowym. Artykuł 291 k.k. nie wymaga, aby zachowania sprawcy polegające na przyjmowaniu rzeczy uzyskanej za pomocą czynu zabronionego albo pomocy do jej zbycia były przez sprawcę podejmowane w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Tak więc przestępstwo paserstwa jest obecnie w odniesieniu do wszystkich form czynności sprawczej przestępstwem umyślnym, które może być popełnione zarówno w formie zamiaru bezpośredniego, jak i zamiaru wynikowego 46. s Tak też J. Piórkowska-Flieger w: T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2009, s Z. Ćwiąkalski w: A. Zoll (red.) Kodeks, s Tak też E. Pływaczewski w: A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. 2, Warszawa 2004, s. 336; wyrok SA w Warszawie z 18 września 2013 r., II Aka 249/13, LEX nr Wyrok SA we Wrocławiu z 27 września 2013 r., II Aka 283/13, LEX nr Zob. M. Dąbrowska Kardas, P. Kardas w: A. Zoll (red.), Kodeks, t. 3, s. 453; wyroki SN: z 13 września 2000 r., II KKN 327/99, LEX nr 50897; z 24 maja 2011 r., III KK 360/10, Prokuratura i Prawo 2011, nr 11, poz. 8, dodatek; z 22 września 2011 r., III KK 48/11, OSNKW 2011, nr 1, poz. 8; z 2 grudnia 2012 r., V KK 401/12, LEX nr ; z 14 maja 2013 r., III KK 395/12, LEX nr ; postanowienie SN z 22 grudnia 2006 r., II KK 96/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz

70 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/ Bezpośredni związek między popełnieniem przestępstwa a używaniem narkotyku przez oskarżonego jako przesłanka orzeczenia środka z art. 71 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii W wyroku z 4 września 2013 r., II Aka 247/13, Sąd Apelacyjny podkreślił, że: Przepis art. 71 ust. 1 u.p.n. [ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 124 ze zm.) przyp. red.] nie wymaga istnienia bezpośredniego związku między popełnieniem przestępstwa a używaniem narkotyku przez oskarżonego, a jedynie wskazuje na konieczność powiązania działania uzależnionego od narkotyków sprawcy przestępstwa z używaniem narkotyków 47. W uzasadnieniu wskazano na wyrok z 1 marca 2013 r., II Aka 41/13, w którym Sąd Apelacyjny, odwołując się do poglądów wyrażonych w piśmiennictwie 48, stwierdził, że przesłanka z art. 71 ust. 1 u.p.n. do orzeczenia obligatoryjnego obowiązku poddania się leczeniu lub rehabilitacji w podmiocie leczniczym, jaką jest skazanie osoby uzależnionej na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środka odurzającego lub substancji psychotropowej, jest spełniona przy trzech typach powiązań pomiędzy przestępstwem a używaniem środka odurzającego lub substancji psychotropowej, a mianowicie: a) samozaopatrzeniowym dokonanie przestępstwa w celu zdobycia narkotyków do użytku własnego lub grupy; b) interakcyjnym popełnienie przestępstwa w wyniku oddziaływania narkotyku na organizm; c) niesprawności użycie narkotyku powodujące znaczny spadek lub nawet całkowity zanik zdolności osoby używającej do wykonywania określonego zawodu lub podejmowania określonych czynności, co może skutkować następstwami o przestępczym charakterze. 47 Wyrok SA we Wrocławiu z 4 września 2013 r., II Aka 247/13, LEX nr M. Filar, Przestępczość związana z narkotykami w Polsce, w: H. Hirsch, P. Hofmański, E. Pływaczewski, C. Roxin (red.), Prawo karne i proces karny wobec nowych form i technik przestępczości, Białystok 1997, s

71 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... II. Prawo procesowe 14. Opis czynu przypisanego oskarżonemu a wskazanie postaci zamiaru towarzyszącego czynowi sprawcy Z pełną aprobatą należy przyjąć zaakcentowanie przez Sąd Apelacyjny w wyroku z 4 września 2013 r., II Aka 246/12, że: Skoro art pkt 1 k.p.k. wymaga dokładnego określenia czynu przypisanego oskarżonemu a umyślność i nieumyślność są elementami strony podmiotowej czynu zabronionego, to konieczne jest ich wymienienie w opisie czynu przypisanego zaś w wypadku umyślności, określenie postaci zamiaru 49. Jest to powtórzenie stanowiska wyrażonego w wyroku z 12 maja 2011 r., II Aka 141/ Omawiając to ostatnie orzeczenie w jednym z poprzednich Przeglądów 51, zwracałem uwagę, że odrzucając psychologiczną teorię winy, kodeks karny z 1997 r. włączył umyślność oraz nieumyślność do zespołu znamion czynu zabronionego jako znamion tzw. strony podmiotowej czynu, które wraz z innymi znamionami wyznaczają odpowiednio typ umyślnego lub nieumyślnego czynu zabronionego (zob. art , art. 1 i art k.k.) 52. Taka zmiana pociąga za sobą określone konsekwencje praktyczne w stosowaniu nie tylko art pkt 1 k.p.k., ale także art. 1 1 k.k. w zw. z art k.k. W kontekście zmiany pojęcia czyn zabroniony szczególnego znaczenia nabiera konieczność podania w wyroku skazującym, w opisie czynu przypisanego oskarżonemu, wszystkich jego znamion ustawowych, a w przypadku przestępstw umyślnych także określenie rodzaju zamiaru. Kwestia ta jest od dawna podnoszona w doktrynie i orzecznictwie, co jednakże nie zawsze znajduje właściwe praktyczne zastosowanie 53. Trzeba dodać, 49 Wyrok SA we Wrocławiu z 4 września 2013 r., II Aka 246/12, LEX nr Wyrok SA we Wrocławiu z 12 maja 2011 r., II Aka 141/11, LEX nr , OSW 2011, nr 4, poz W. Kociubiński, Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w sprawach karnych za rok 2011, Wrocławskie Studia Sądowe 2012, nr 4, s Zob. W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 1010, s. 157, 203 i n. 53 Por. m.in. postanowienie SN z 28 maja 2003 r., WK 10/03, OSNKW 2003, nr 9 10, poz. 76 i aprobujące glosy do tego postanowienia: J. Izydorczyka, OSP 2004, nr 11, s. 143; S.M. Przyjemskiego, WPP 2004, nr 1, s. 147; wyroki SN: z 18 czerwca 2003 r., IV KKN 101/00, Prokuratura i Prawo 2004, nr 5, poz. 9, dodatek; z 8 listopada 2006 r., IV KK 299/06, OSNKW 2007, nr 2, poz. 13; z 10 lutego 2000 r., IV KKN 726/98, LEX nr 51393; z 13 stycznia 2011 r., II KK 188/10, OSNKW 2011, nr 2, poz. 17; wyrok SA w Białymstoku z 24 czerwca 2009 r., II Aka 78/09, Prokuratura 71

72 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 że braku znamienia umyślności w opisie czynu przypisanego w wyroku nie konwaliduje stosowne ustalenie zawarte w uzasadnieniu wyroku Dowody Dwie, praktycznie ważne kwestie procesowe związane z prywatnym gromadzeniem dowodów i dopuszczalnością procesowego wykorzystania takich dowodów są przedmiotem wypowiedzi Sądu Apelacyjnego w wyroku z 11 września 2013 r., II Aka 249/ Chodzi o dowodowe wykorzystanie taśmy magnetofonowej rejestrującej rozmowę nagraną z potencjalnym sprawcą przestępstwa przez osobę prywatną. Sąd Apelacyjny odrzucił możliwość wykorzystania, jako dowodu w postępowaniu karnym, nagrania dźwiękowego dokonanego przez osobę prywatną, jednak pod kontrolą Policji i w ścisłym współdziałaniu z Policją, jeżeli nie nastąpiło to za zgodą sądu, stosownie do art. 19 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji 56. Stanowisko takie zasługuje na aprobatę. W jego uzasadnieniu trafnie zostało podniesione, że zaangażowanie funkcjonariusza państwa w dokonanie utajnionego nagrania rozmowy i Prawo 2010, nr 4, poz. 21, dodatek; wyrok SA w Lublinie z 25 marca 1999 r., II Aka 23/99, OSA 2000, nr 3, poz. 16; wyrok SA w Lublinie z 7 lutego 2002 r., II Aka 307/01, OSA 2003, nr 1, poz. 5; wyrok SA w Katowicach z 16 maja 2002 r., II Aka 19/02, OSA 2003, nr 6, poz. 57; zob. też J. Majewski, O pozaustawowym domniemaniu umyślności oraz jego szkodliwości, w: Umyślność i jej formy. Pokłosie VII Bielańskiego Kolokwium Karnistycznego, Toruń 2011, s ; postanowienia SN: z 4 listopada 2003 r., V KK 67/03, OSNwSK 2003, nr 1, poz. 2338; z 21 kwietnia 2004 r., IV KK 421/03, OSNwSK 2004/1/772; z 24 listopada 2009 r., III KK 248/09, LEX nr ; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 2, Warszawa 2007, s. 525; z wcześniejszych prac zob.: M. Cieślak, Z. Doda, Przegląd orzecznictwa, s. 60; A. Marek, Glosa do wyroku SN z 14 września 1973 r., V KRN 260/73, Państwo i Prawo 1975, nr 10, s. 174 i n.; M. Jeż-Ludwichowska, Glosa do wyroku SN z 18 lipca 1978 r., RNw 5/78, Państwo i Prawo 1979, nr 10 s Por. wyroki SN: z 9 lipca 2002 r., III KKN 499/99, LEX nr 56819; z 3 czerwca 2003 r., IV KK 216/09, OSNwSK 2003, nr 1, poz. 1230; z 9 lutego 2006 r., III KK 164/05, Prokuratura i Prawo 2006, nr 9, poz. 12, dodatek; z 23 czerwca 2010 r., III KK 373/09, LEX nr ; wyrok SA w Katowicach z 26 marca 2009 r., II Aka 49/09, Biul. SAKa 2009, nr 2, poz. 12; wyrok SA w Łodzi z 17 marca 2009 r., II Aka 32/09, Prokuratura i Prawo 2011, nr 7 8, poz. 29, dodatek; wyrok SA we Wrocławiu z 23 października 2007 r., II Aka 293/07, LEX nr Wyrok SA we Wrocławiu z 11 września 2013 r., II Aka 249/13, LEX nr , i glosy to tego wyroku: Michał Gabriel-Węglowski, LEX/el. 2013; J. Kudła, LEX/el Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz ze zm.). 72

73 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... przy użyciu środków technicznych przesądza, że nie może być mowy o prywatnym ( ) dokumencie mającym w procesie walor dowodu (art k.p.k.), lecz o przeprowadzeniu czynności operacyjno- -rozpoznawczej, która z punktu widzenia możliwości procesowego wykorzystania jej wyników podlega zupełniej innej ocenie, a mianowicie przy uwzględnieniu ustawowych rygorów zawartych w ustawie o Policji 57. Krytycznie natomiast należy ocenić stanowisko Sądu Apelacyjnego, kiedy sąd ten stwierdza dalej, że ( ) nawet gdyby przyjąć, iż tak wytworzone nagranie stanowi dowód prywatny, a nie pozyskany przez Policję, to nie ma możliwości ujawnienia tego dowodu w toku przewodu sądowego, gdyż został on stworzony dla celów postępowania karnego, a zatem zakaz dowodowy wynika a contrario z treści art k.p.k.. W tezie głównej wyroku Sąd Apelacyjny podniósł, że: przepis art k.p.k. stanowi tamę dla «prywatnej inwigilacji», którą prowadziłyby osoby nieuprawnione, z naruszeniem konstytucyjnego prawa do prywatności. «Dokumenty prywatne» gromadzone w sposób pozaprocesowy (prywatny) i nieformalny, lecz najwyraźniej w celu wykorzystania ich w sprawie karnej są niedopuszczalne zarówno jako dowody «właściwe», jak i «weryfikujące» (służące do oceny innych dowodów w rozumieniu art k.p.k.). Mogą być co najwyżej wykorzystane przez organy procesowe w ramach dowodu swobodnego jako źródła informacji 57 Odmienne stanowisko, przy nieznacznie tylko odmiennym stanie faktycznym, niż ustalony przez SA, wyraził SN w postanowieniu z 14 listopada 2006 r., V KK 52/06, LEX nr , w którym w tezie głównej czytamy: Nagranie przez Marka P. treści dwóch prywatnych rozmów w których zawarto propozycję korupcyjną, nie odbywało się w trybie przepisów rozdziału 26 k.p.k., wobec czego nie było poprzedzone procedurą przewidzianą w art. 237 i następnych tego Kodeksu. Stąd też mowy być nie może o naruszeniu art. 241 k.p.k. Nagrania te nie były objęte żadnym z zakazów dowodowych przewidzianych w k.p.k. Uznanie, że funkcjonariusz ABW, zapewniając sprzęt do nagrania tych rozmów, postąpił wbrew regulacjom prawnym go obowiązującym, daje jedynie podstawy do odpowiedzialności np. dyscyplinarnej tego funkcjonariusza, ale nie eliminuje przecież uzyskanego z jego pomocą dowodu spośród materiału mogącego być wykorzystanym w postępowaniu karnym. Obowiązująca procedura karna nie wprowadza żadnego zamkniętego katalogu dowodów, uznając za takie w zasadzie wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia prawdy, o ile nie jest objęte ściśle określonym zakazem dowodowym. Nieznany jest też tej procedurze zakaz wykorzystania dowodów określanych w literaturze procesowej jako «owoce z zatrutego drzewa». Zob. trafne uwagi podniesione w krytycznej glosie do tego orzeczenia przez A. Lacha, Palestra 2008, nr 3 4, s. 281 i n. 73

74 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 o innych dowodach, które dopiero organ procesowy będzie mógł przeprowadzić w sposób ścisły. Zaproponowana teza jest zbieżna ze stanowiskiem wyrażonym w doktrynie przez R. Kmiecika 58. Sąd Apelacyjny pominął jednak, że także R. Kmiecik nie wyklucza możliwości procesowego wykorzystania taśmy magnetofonowej, na której zarejestrowano rozmowę nagraną przez osobę niebędącą organem procesowym. Według tego autora taśma magnetofonowa może stanowić dowód, jeżeli owa rozmowa była elementem zachowania przestępnego, którego ślad magnetyczny jest utrwalony na taśmie, nie może natomiast stanowić dowodu, gdyby rozmowa stanowiła rodzaj prywatnego przesłuchania. Zdaniem R. Kmiecika należy rozróżnić sytuację, w której taśma magnetofonowa nie jest dowodem «przypadkowym», lecz rejestruje oświadczenie wiedzy potencjalnego świadka lub oskarżonego intencjonalnie uzyskane przez osobę prywatną w celu wykorzystania dla realizacji zadań procesowych i tym samym jest «dokumentem prywatnym» objętym zakazem z art k.p.k.. Jeżeli zaś taśma magnetofonowa spełnia funkcję dowodu rzeczowego i rejestruje przebieg przestępstwa w jego aspekcie wizualnym lub akustycznym ( ) wówczas jak każdy inny dowód rzeczowy nie podlega rygorom procesowym ustanowionym dla «prywatnych dokumentów», o których mowa w art k.p.k. 59. A w rozpoznawanej przez Sąd Apelacyjny sprawie na przedmiotowej taśmie była nagrana rozmowa stanowiąca element zachowania przestępnego (nakłanianie do przestępstwa). Zarzut, jaki można dalej postawić Sądowi Apelacyjnemu, wynika z faktu, że nie dostrzegł i w swoich rozważaniach zupełnie pominął, iż orzecznictwo i w doktryna w omawianej kwestii zajmowały także stanowisko odmienne od przyjętego w wyroku, a mianowicie, że nagranie dźwięku na taśmie magnetofonowej może być 58 R. Kmiecik, Dokumenty prywatne i ich prywatne gromadzenie w sprawach karnych, Państwo i Prawo 2004, nr 5, s. 9; tak też A. Ważny w: K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2009, s. 875; A. Taracha, Jeszcze raz w sprawie tzw. prywatnego gromadzenia dowodów, Państwo i Prawo 2005, nr 1, s. 90 i n.; A. Taracha, O dowodach w świetle Konstytucji. Uwagi polemiczne, Palestra 2005, nr 1 2, s. 95 i n.; Hofmański (red.), Kodeks postępowania karnego, t. 2: Komentarz do artykułów , Warszawa 2007, s R. Kmiecik, Dokumenty, s ; zob. także R. Kmiecik, Dowód prywatny i tzw. zasada swobody dowodzenia w postępowaniu karnym, Państwo i Prawo 2013, nr 2, s. 33 i n.; R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 2, Warszawa 2004, s

75 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... zaliczone w poczet materiału dowodowego i poddane procesowi swobodnej oceny dowodów nie tylko jako dowód rzeczowy. I tak, zdaniem A. Bojańczyka z kodeksowej regulacji dotyczącej prowadzenia kontroli (i utrwalania) rozmów wynika, że prowadzona przez organy ścigania kontrola i utrwalanie rozmów może odbywać się tylko w trybie i na zasadach określonych w przepisach art k.p.k., nie zaś że podmioty prywatne takiej kontroli prowadzić nie mogą. Ustawa wcale nie wyłącza aktywności stron w tym zakresie. Stąd wniosek A. Bojańczyka, że dowody (np. rejestracja rozmowy na kasecie) zgromadzone przez podmiot prywatny a) w związku z brakiem wyraźnego sformułowania ustawy o niedopuszczalności zaliczenia takich dowodów w poczet materiału dowodowego (tak jak czyni to art k.p.k.) b) podlegają ocenie sądu, tak jak każdy inny dowód z uwzględnieniem zasady swobodnej oceny dowodów (art. 7 k.p.k.). Jednocześnie A. Bojańczyk dowodzi co poparto szczegółową analizą treści art k.p.k. z punktu widzenia wykorzystania w postępowaniu karnym dowodu w postaci prywatnie utrwalonej na taśmie magnetofonowej rozmowy że zakazem z art k.p.k. objęte są jedynie dokumenty, rozumiane jako tekstowe ujęcia pewnych treści. Zgodnie z tym ani taśma magnetofonowa, ani żaden inny nośnik (płyta CD, DVD itp.), na którym utrwalono treści akustyczne, nie są dokumentem prywatnym w rozumieniu art k.p.k. W konsekwencji nagranie dźwięku na taśmie magnetofonowej może być zaliczone w poczet materiału dowodowego i poddane procesowi swobodnej oceny dowodów 60. Sporna może być jedynie kwestia kryteriów legalności prywatnego gromadzenia dowodów, co wymaga rozstrzygnięć na czterech płaszczyznach, a mianowicie: prawa karnego procesowego, prawa karnego materialnego, prawa konstytucyjnego oraz prawa cywilnego A. Bojańczyk, W kwestii dowodu z dokumentów prywatnych w procesie karnym, Państwo i Prawo 2004, nr 8, s. 106; A. Bojańczyk, Z problematyki konstytucyjnej dopuszczalności niektórych dowodów prywatnych w postępowaniu karnym, Palestra 2004, nr 9 10, s. 44 i n.; A. Bojańczyk, Jeszcze w sprawie konstytucyjnej dopuszczalności dowodów prywatnych w postępowaniu karnym, Palestra 2005, nr 3 4, s. 117 i n.; Por. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 436; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 286 i n. 61 J. Bojańczyk, Glosa do wyroku SN z 10 maja 2002 r., WA 22/02, Palestra 2003, nr 7 8, s. 248; M. Gabriel-Węglowski, Glosa, s. 3; szerzej zob. A. Bojańczyk, Dowód prywatny w postępowaniu karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Warszawa 2011, s. 177 i n. 75

76 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy, stwierdzając w wyroku z 10 maja 2002 r., WA 22/02, że: przepisy rozdziału 26 kodeksu postępowania karnego odnoszące się do kontroli i utrwalenia rozmów przy użyciu środków technicznych, nie dotyczą prywatnego gromadzenia w ten sposób dowodów. Dlatego taśma magnetofonowa z utrwaloną na niej przez pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) rozmową z oskarżonym może stanowić dowód w sprawie karnej, który podlega ocenie na zasadach ogólnych 62. W uzasadnieniu tak wyrażonego stanowiska podniesiono ważne i przekonujące argumenty. Przyjmując z kolei, że dowody, o jakich mowa wyżej, są dokumentami, do których ma zastosowanie art i 3 k.p.k., problem dopuszczalności ich ujawnienia i procesowego wykorzystania na podstawie art k.p.k. nabiera nowego znaczenia w świetle zmiany art k.p.k., jaką 1 lipca 2015 r. wprowadziła ustawa nowelizująca kodeks postępowania karnego. Nowy przepis nie zawiera już zakazu odczytania (ujawnienia) na rozprawie wszelkich dokumentów prywatnych powstałych poza postępowaniem karnym dla jego celów (tzw. dowodów z przeznaczenia) 63. Dowód z dokumentu nie może zastąpić dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka (art. 174 k.p.k.), ale w świetle nowej regulacji prawnej już każdy dokument prywatny, powstały poza postępowaniem karnym, będzie podlegać odczytaniu (ujawnieniu) na podstawie art k.p.k., chyba że będzie chodzić o dowód uzyskany dla celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 1 k.k. (art. 168a k.p.k.) 64. Z kolei w wyroku z 7 maja 2014 r., II Aka 71/14, Sąd Apelacyjny 62 Wyrok SN z 10 maja 2002 r., WA 22/02, OSNKW 2002, nr 9 10, poz. 77; zob. też glosę do tego wyroku S. Hoca, Przegląd Sądowy 2003, nr 6, s Zdaniem A. Bojańczyka art k.p.k., w brzmieniu przed zmianą wprowadzoną ustawą z 27 września 2013 r. (Dz. U. z 2013 r. poz ze zm.), wyklucza możliwość odczytania w postępowaniu jedynie takich dokumentów prywatnych, które łącznie i jednocześnie spełniają dwa warunki: powstały w postępowaniu karnym i dla jego celów. A zatem dokument prywatny powstały wprawdzie dla celów możliwego postępowania karnego, jednakże poza postępowaniem karnym nie jest blokowany przez art k.p.k. A. Bojańczyk, Dowód prywatny, s Uwaga zawarta w przypisie 280, wyrażająca krytykę odmiennego stanowiska K. Woźniewskiego przedstawionego w Glosie do postanowienia SN z 4 stycznia 2005 r., VKK 388/04, Gdańskie Studia Prawnicze. Przegląd Orzecznictwa 2005, nr 3, s. 91. Por. odmiennie: R. Kmiecik, Dowód prywatny, s. 33; R. Kmiecik, Dokumenty prywatne, s Zob. Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005, s. 316 i n. 76

77 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... odniósł się do problemu możliwości procesowego wykorzystania prywatnej opinii biegłego 65. W uzasadnieniu tego wyroku wskazano na bezsporne de lege lata stanowisko, że prywatna opinia biegłego, sporządzona na zlecenie strony, jest w postępowaniu karnym niedopuszczalna 66. Kodeks postępowania karnego stanowi bowiem jednoznacznie, że o dopuszczalności dowodu z opinii biegłego decyduje tylko organ prowadzący postępowanie, który też powołuje biegłych (art. 193 i art. 194 k.p.k.) 67. Takie też konsekwentnie stanowisko prezentuje Sąd Najwyższy, podkreślając w swoim orzecznictwie, że opinia prywatna, czyli pisemne opracowanie zlecone przez uczestnika postępowania, a nie przez uprawniony organ procesowy, nie jest opinią w rozumieniu art. 193 w zw. z art k.p.k. 68. Opinię prywatną traktuje się w orzecznictwie w kategoriach informacji o dowodzie, która może, lecz nie musi, być wykorzystana 69. Trafnie jednak zwraca uwagę A. Bojańczyk, że złożona do akt pozaprocesowa ekspertyza może być oczywiście dla organu procesowego źródłem informacji o dowodzie, ale przede wszystkim strona, która taką ekspertyzę składa organowi procesowemu, jednoznacznie wyraża swoją intencję, by w postępowaniu przeprowadzić dowód z opinii biegłego na okoliczności w niej 65 Zob.: M. Lipczyńska, O tzw. opinii prywatnej biegłych w prawie karnym, Palestra 1976, nr 3, s. 46 i n.; M. Cieślak, Dopuszczalność korzystania z pozasądowych opinii rzeczoznawczych w postępowaniu karnym, Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo 1990, nr CLXXIII, s. 35 i n..; A. Bojańczyk, Dowód prywatny, s. 474 i n. 66 Innym zagadnieniem jest procesowe wykorzystanie opinii prywatnej jako dowodu z dokumentu na podstawie art k.p.k. Na ten temat szerzej zob. A. Bojańczyk, Dowód prywatny, s. 481 i n. i cytowana tam literatura oraz orzecznictwo. 67 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2007, s. 515; A. Bojańczyk, Dowód prywatny, s. 474 i n.; G. Bucoń, Dopuszczalność opinii prywatnej w procesie karnym, Państwo i Prawo 2009, nr 3, s Postanowienia SN: z 21 sierpnia 2008 r., V KK 133/08, LEX nr ; z 24 stycznia 2008 r., II KK 290/07, LEX z glosą Z. Kwiatkowskiego, Prokuratura i Prawo 2009, nr 1, s. 159 i n. Podobnie orzekały sądy apelacyjne. Zob.: postanowienie SA w Katowicach z 22 listopada 2001 r., II Aka 395/01; wyrok SA w Łodzi z r., II Aka 295/12; wyrok SA we Wrocławiu z 5 czerwca 2012 r., II Aka 43/ Zob. postanowienie SN z 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, OSNKW 2005, nr 1, poz. 12 i glosy do tego orzeczenia: R. Kmiecika, Państwo i Prawo 2005, nr 6, s ; Z. Kwiatkowskiego, Palestra 2006, nr 3 4, s. 259; A. Bojańczyka i T. Razowskiego, Prokuratura i Prawo 2006, nr 1, s. 109 i n.; wyrok SA w Łodzi z 24 maja 2007 r., II Aka 70/07, KZS 2008, nr 7 8, poz

78 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 wykazywane. Organ procesowy powinien zatem ekspertyzę prywatną, wpływającą do akt, potraktować jako wniosek dowodowy o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, zgodnie z wymogami art i art. 194 k.p.k. 70. Wniosek o taki dowód dość jednoznacznie wskazuje również na to, że w zamierzeniu zgłaszającego, biegłym powołanym przez organ procesowy na podstawie art i art. 194 k.p.k. powinien być autor przedłożonej prywatnej ekspertyzy 71. Sąd Apelacyjny w omawianym wyroku słusznie nie wykluczył takiej możliwości, co przedstawił w tezie głównej w sposób następujący: Pomimo że nie ma przeszkód do wydania przez sąd postanowienia o powołaniu w charakterze biegłego autora wykonanej na zlecenie oskarżonego tzw. opinii prywatnej, czynność taka powinna być dokonana tylko wtedy, gdy sąd nie będzie miał żadnych wątpliwości co do rzetelności, a zwłaszcza obiektywizmu autora takiej opinii, jego wiedzy specjalnej i doświadczenia zawodowego 72. Wyrażone w doktrynie zapatrywanie przeciwne, według którego Nieprawidłowa jest ( ) praktyka powoływania w charakterze biegłych osób, które podpisały «opinię prywatną», i konwalidowanie tej opinii poprzez nadanie jej waloru procesowego, nie powinno być przyjmowane jako swoisty zakaz dowodowy 73. Dyskwalifikacja autora opinii prywatnej, jako biegłego w sprawie, opiera się na domniemaniu nierzetelności czy wręcz stronniczości takiej osoby, co nie ma żadnego normatywnego umocowania. Zgodnie z art. 195 k.p.k. do pełnienia czynności biegłego jest obowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie. Absolutnie z niczego nie wynika, że tak jak biegły, którego w postępowaniu przygotowawczym wskazał prokurator, gwarantuje niezależność i obiektywizm przy opracowaniu opinii, tak gwarancji takich nie daje już specjalista, którego wskazał obrońca oskarżonego i którego wcześniej poprosił o wyrażenie opinii w kwestii wymagającej wiedzy specjalnej. Oczywiście praktyka dostarcza przykładów 70 A. Bojańczyk, Dowód prywatny, uwaga zawarta w przypisie 276, s M. Cieślak mianem biegłego określał osobę, która została powołana do udziału w sprawie decyzją organu procesowego. Natomiast tzw. prywatnych biegłych określał mianem rzeczoznawców. Zob. M. Cieślak, Dopuszczalność korzystania, s Wyrok SA we Wrocławiu z 7 maja 2014 r., II Aka 71/14, LEX nr Podobnie orzekał SA we Wrocławiu w wyroku z 16 kwietnia 2012 r., II Aka 67/12, OSAW 2013, nr 3, poz Tak P. Hofmański, S. Zabłocki, Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa 2006, s

79 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... nieobiektywnych opinii wydanych na zlecenie strony 74, ale aprioryczne założenie, że powołanie w charakterze biegłego eksperta, który taką opinię wydał, stwarza ponadprzeciętne ryzyko dowodu nieobiektywnego i dlatego powinien zostać on wyeliminowany, byłoby całkowicie dowolne i nawet obraźliwe dla autora opinii (rzeczoznawca wypowiadający się w kwestii wiadomości specjalnych kładzie na szalę swój autorytet). Każda strona w procesie ma prawo zaproponować z imienia i nazwiska biegłego (art. 194 k.p.k.), który powinien w sprawie wydać opinię i jedynym kryterium oceny takiego dowodu, w sytuacji spełnienia przez biegłego wymogów stawianych w art. 195 k.p.k., powinno być kryterium merytoryczne. O wartości dowodowej opinii powinna decydować wyłączne jej treść, która podlega ocenie sądu na podstawie art. 7 k.p.k., przy uwzględnieniu art i art. 201 k.p.k. oraz kompetencje biegłego, a nie podmiot proponujący biegłego. Trafna jest teza wyroku Sądu Apelacyjnego z 9 października 2013 r., II Aka 291/13, w której czytamy: Opinia biegłych może być uznana za niepełną także wtedy, gdy nie zawiera kompletnego sprawozdania z przeprowadzonych przez biegłych badań 75. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Apelacyjny, odwołując się do bogatego orzecznictwa, wskazał, że opinia jest niepełna także wtedy, gdy nie zawiera odpowiedzi na wszystkie pytania sformułowane w postanowieniu o powołaniu dowodu z opinii biegłego (art. 194 k.p.k.) albo w postanowieniu uzupełniającym (art k.p.k.) 76. Opinia może być uznana za niepełną ponadto wtedy, gdy nie zawiera kompletnego sprawozdania z przeprowadzonych przez biegłych badań. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że opinia jest niepełna, jeśli: pomija dowody 77 lub opiera się na niewystarczającym materiale dowodowym 78, nie zawiera uzasadnienia odrzucenia 74 Zob. Z. Czeczot, Badania identyfikacyjne pisma ręcznego, Warszawa 1971, s. 179; T. Tomaszewski, Czy korzystać z opinii prywatnych, Przegląd Sądowy 1997, nr 2, s Wyrok SA we Wrocławiu z 9 października 2013 r., II Aka 291/13, LEX nr Zob. wyrok SN z 7 października 2009 r., III KK 122/09, LEX nr ; wyrok SA w Krakowie z 18 lutego 2009 r., II Aka 1/09, KZS 2009, nr 3, poz. 31; postanowienia SN: z 26 czerwca 2008 r., V KK 206/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 1350; z 26 marca 2008 r., II KK 19/08, LEX nr Wyroki SN: z 9 maja 1988 r., II KR 96/88, OSNKW 1988, nr 9 10, poz. 72; z 24 stycznia 1986 r., IV KR 355/85, OSNPG 1987, nr 3, poz Wyroki SN: z 8 sierpnia 1980 r., IV KR 152/80, OSNPG 1981, nr 2, poz. 27; z 8 czerwca 1988 r., V KRN 59/88, OSNPG 1989, nr 1, poz. 15; z 8 stycznia 2002 r., IV KKN 646/97, niepubl. 79

80 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 wyników badań pomocniczych 79, a także pomija niezbędne wyniki badawcze 80, zawiera tylko konkluzję, bez wskazania przesłanek, które do niej doprowadziły 81, nie zawiera odpowiedzi na postawione pytania bądź pomija niezbędne dowody lub czynności badawcze, co ma wpływ na końcowe wnioski 82. Kwestii dowodowej dotyczy także wyrok Sądu Apelacyjnego z 17 kwietnia 2013 r., II Aka 16/13, w którym przyjęto, że: Już sam fakt długotrwałego przebywania świadka za granicą uprawnia do odczytania jego zeznań bez względu na ich wagę dla prowadzonego postępowania 83. Jest to powtórzenie stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 6 kwietnia 2006 r., IV KK 7/ Nie kwestionując rozstrzygnięć zapadłych w obu sprawach, należy jednak podkreślić, że gwarantowane w art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności prawo do sprawiedliwego procesu wymaga, aby dowody istotne dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej oskarżonego zostały przeprowadzone w sposób dający oskarżonemu możliwość ustosunkowania się do dowodów obciążających. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka podkreśla się, że prawo do obrony wymaga, by oskarżony miał szansę skonfrontowania i zadawania pytań świadkowi w momencie jego przesłuchania albo później 85. Prawo do obrony jest w szczególności ograniczone do granic niezgodnych z art. 6 Konwencji, jeśli skazanie nastąpiło wyłącznie lub przede wszystkim na podstawie zeznań świadka, któremu oskarżony nie miał możliwości zadawania pytań lub spowodować zadawanie pytań podczas postępowania przygotowawczego lub przed 79 Wyrok SN z 6 września 1979 r., Rw 198/79, OSNKW 1980, nr 1 2, poz Wyrok SN z 12 maja 1988 r., II KR 92/88, OSNPG 1989, nr 2, poz Wyroki SN: z 12 marca 1979 r., I KR 27/79, OSNPG 1979, nr 10, poz. 138; z 30 września 1982 r., I KR 228/82, OSNPG 1983, nr 4, poz. 47; z 13 października 1998 r., II KKN 225/99, OSPriP 1999, nr 3, poz Postanowienie SN z 29 października 2003 r., WK 17/03, Legalis; wyrok SN z 3 lipca 2007 r., II KK 321/06, KZS 2007, nr 12, poz. 28; postanowienie SN z 26 czerwca 2008 r., IV KK 206/08, Biul. SN 2008, nr 10, poz. 26; wyrok SA w Krakowie z 18 lutego 2009 r., II AKa 1/09, KZS 2009, nr 3, poz Wyrok SA we Wrocławiu z 17 kwietnia 2013 r., II Aka 16/13, LEX nr Postanowienie SN z 6 kwietnia 2006 r., IV KK 7/06, OSNKW 2006, nr 6, poz Zob. wyroki ETPCz: z 20 września 1993 r., Saidi przeciwko Francji, Seria A 261-C, s. 56, 43; wyrok z 20 listopada 1989 r., Kostowski przeciwko Holandii, Seria A 166, s. 20,

81 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... sądem. Stąd też fakt zamieszkiwania świadka za granicą, w sytuacji gdy jego zeznania są kluczowe dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej oskarżonego, a organ procesowy dysponuje adresem świadka lub bez problemu może ten adres ustalić, nie powinien zwalniać od bezpośredniego przesłuchania świadka na rozprawie 86. W perspektywie zasadniczej zmiany kodeksu postępowania karnego wprowadzonej nowelą z 27 września 2013 r., polegającej na przeniesieniu od 1 lipca 2015 r. na strony ciężaru prezentowania przed sądem dowodów i tym samym odpowiedzialności w zasadniczej części za wynik procesu (zob. w kontekście omawianego wyroku art , art , art k.p.k.), przedstawiony wyżej standard prowadzenia dowodów obciążających oskarżonego powinien być mocno brany pod uwagę przez strony już przy formułowaniu wniosków dowodowych oraz propozycji co do sposobu przeprowadzenia wnioskowanych dowodów. 16. Odszkodowanie za niesłuszne odbycie kary pozbawienia wolności w wyniku niezasadnego zarządzenia kary warunkowo zawieszonej; odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie Za kontrowersyjne może uchodzić rozstrzygnięcie zapadłe w sądzie I instancji o zasądzeniu na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego (art k.p.k.) zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez skazanego, w wyniku odbycia kary pozbawienia wolności, której nie powinien odbyć, a do czego doszło w następstwie niesłusznego zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej. Należy też od razu dodać, że stwierdzenie niesłuszności zarządzenia o wykonaniu kary nie nastąpiło w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania, a po zastosowaniu instytucji przewidzianej w art. 24 k.k.w. Wątpliwości, jakie nasuwa takie rozstrzygnięcie, wiążą się nie z samym faktem zasądzenia na rzecz skazanego zadośćuczynienia za odbytą karę, co w świetle niespornych ustaleń poczynionych przez sąd orzekający jest rozstrzygnięciem w pełni zasadnym, a wyłącznie z zastosowanym trybem postępowania i z podstawą prawną orzeczenia. Należy bowiem zauważyć, że zasady odpowiedzialności Skarbu Państwa (ewentualnie 86 Zob. wyrok ETPCz w sprawie rozstrzyganej przez Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze i Sąd Apelacyjny we Wrocławiu z 4 listopada 2008 r., Demski przeciwko Polsce, skarga nr 22695/03. 81

82 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 jednostki samorządu terytorialnego) za szkody wyrządzone przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej określają przepisy kodeksu cywilnego (art , art ). Zgodnie z art. 421 k.c. jego przepisów dotyczących odpowiedzialności Skarbu Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność ta jest uregulowana w przepisach szczególnych. Tego rodzaju przepisami szczególnymi są przepisy rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego, zatytułowanego Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, a te, w brzmieniu obowiązującym w chwili wydawania wyroku, stanowiły, że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje za: a) niesłuszne skazanie, tj. takie, gdy w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania oskarżony został uniewinniony lub skazany łagodniej albo gdy po uchyleniu orzeczenia postępowanie wobec niego umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu (art i 2); b) niesłuszne zastosowanie środka zabezpieczającego, tzn. także gdy w wyniku kasacji lub wznowienia oskarżonego uniewinniono lub orzeczono wobec niego inny, łagodniejszy środek zabezpieczający albo proces umorzono na podstawie okoliczności, których nie uwzględniono uprzednio (art ); c) niewątpliwie niesłuszne aresztowanie oraz d) niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie. Przypadek niesłusznie odbytej kary pozbawienia wolności, w wyniku wadliwej decyzji o zarządzeniu wykonania takiej kary orzeczonej z warunkowym zawieszeniu jej wykonania, wykracza poza literalne brzmienie art. 552 k.p.k. Stąd też w piśmiennictwie jest wyrażane stanowisko, że skazanemu, wobec którego w wyniku kasacji stwierdzono niesłuszność zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności, nie przysługuje na podstawie art k.p.k. od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był odbyć. Może on natomiast dochodzić odszkodowania w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 417 k.c. 87. Sąd Okręgowy kwestię tę rozstrzygnął odmiennie, uznając, że art k.p.k. daje podstawę do dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń odszkodowawczych za niesłusznie odbytą karę L.K. Paprzycki, Komentarz aktualizowany do art. 552 Kodeksu postępowania karnego, LEX/el

83 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... pozbawienia wolności, w wyniku wadliwej decyzji o zarządzeniu wykonania takiej kary. Rozstrzygnięcia tego nie zakwestionowała wniesiona w sprawie, na niekorzyść wnioskodawcy, apelacja prokuratora. W apelacji tej zarzucono wyłącznie, że obraza art k.p.k. polegała na tym, że sąd I instancji zasądził na rzecz skazanego zadośćuczynienie, mimo że zarówno wyrok, jak i orzeczenie o zarządzeniu wykonania kary pozbawienia wolności nie zostały zaskarżone w następstwie wznowienia postępowania lub w trybie kasacyjnym. Wobec tak postawionego zarzutu, mając na uwadze treść art k.p.k., uchylenie zaskarżonego wyroku przez sąd odwoławczy wyłącznie z powodu orzekania w niewłaściwym trybie wchodziłoby w grę na podstawie art. 440 k.p.k., niezależnie od treści podniesionego w apelacji prokuratora zarzutu. Sąd Apelacyjny w wyroku z 30 grudnia 2014 r., II Aka 402/14, uznał jednak, że utrzymanie w mocy rozstrzygnięcia podjętego przez sąd I instancji nie będzie rażąco niesprawiedliwe 88. Jest to rozstrzygnięcie zasługujące na aprobatę nie tylko z pragmatycznego punktu widzenia (uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania tylko po to, aby taki sam wyrok wydał sąd w postępowaniu cywilnym, jedynie wydłużyłoby postępowanie). Za stanowiskiem przyjętym przez sąd I instancji przemawiają wnioski wynikające z wykładni funkcjonalnej art k.p.k., zwłaszcza w wyniku uwzględnienia kontekstu aksjologicznego tego przepisu i pozostałych, zawartych w rozdziale 58 k.p.k. Istotny jest też art. 41 ust. 5 Konstytucji RP, który stanowi, że: Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania. W uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego trafnie zwrócono uwagę, że art k.p.k. statuuje odpowiedzialność cywilną Skarbu Państwa warunkowaną odbyciem całości lub części kary, jakiej oskarżony nie powinien był ponieść. Zważyć przy tym należy, że pojęcie «oskarżony» jest w niektórych sytuacjach równoważne zwrotowi «skazany». Dotyczy to tych sytuacji, w jakich w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji nie dochodzi do wydania wyroku uniewinniającego, lecz skazania na karę łagodniejszą, aniżeli już odbyta. W takim przypadku odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje osobie prawomocnie skazanej za tę część odbytej kary, jaka w świetle nowego rozstrzygnięcia nie powinna była zostać skierowana do wykonania, co w odniesieniu do kary tego samego rodzaju sprowadza 88 Wyrok SA we Wrocławiu z 30 grudnia 2014 r., II Aka 402/14, Biuletyn Orzecznictwa Apelacji Wrocławskiej 2015, nr 2, s

84 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 się do różnicy wysokości kary orzeczonej pierwotnie i kary wymierzonej po ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie budzi przy tym żadnych wątpliwości to, że w przypadku wymierzenia po wznowieniu postępowania kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania w miejsce pierwotnie orzeczonego bezwzględnego pozbawienia wolności, odszkodowanie i zadośćuczynienie należy się skazanemu za tę część owej kary, jaka została efektywnie wykonana. Sytuacja taka mieści się bowiem w zakreślonych przez art k.p.k. ramach i dotyczy określonego w omawianym przepisie przypadku wykonania kary, jakiej skazany nie powinien był ponieść. Istotne zmiany w omawianej wyżej kwestii, wykluczające zarysowane wyżej kontrowersje w interpretacji art k.p.k., wprowadziła 1 lipca 2015 r. ustawa nowelizująca kodeks postępowania karnego. Zmieniony został przepis art k.p.k., zostały wprowadzone nowe przepisy art. 552a i art. 552b przewidujące odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania środków przymusu i w razie niewątpliwie niesłusznego zatrzymania, w związku z postępowaniem karnym 89, oraz nową treść przybiera art k.p.k. Na podstawie tego przepisu: Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia z racji niesłusznego wykonania kary lub środka karnego przysługuje również, jeżeli w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania stwierdzono, że zarządzenie wykonania kary, której wykonanie warunkowo zawieszono lub z której wykonania warunkowo zwolniono, albo podjęcie warunkowo umorzonego postępowania i orzeczenie wobec sprawcy kary lub środka karnego było niewątpliwie niezasadne. W nowym art k.p.k. zaznaczono także, że stwierdzenie podstawy do przyznanego w tym przepisie odszkodowania i zadośćuczynienia jest zależne od wyniku kasacji lub wznowienia postępowania. Problem, jaki w omawianym wyroku Sądu Apelacyjnego powstał w związku 89 Od 1 lipca 2015 r. przepis art. 552b umożliwia dochodzenie roszczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie osobie, która w postępowaniu, w którym zastosowano zatrzymanie, nie była podejrzanym lub oskarżonym. Treść wymienionego przepisu wskazuje, że ustawodawca poszerzył krąg podmiotów, które mogą wystąpić z omawianym roszczeniem. Poza oskarżonym (w rozumieniu przepisów rozdziału 58 k.p.k.) oraz podmiotami wskazanymi w art k.p.k. uprawnia do tego także zatrzymanego (osobę zatrzymaną) w związku z postępowaniem karnym. Szerzej zob. J. Skorupka, Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie świadka w procesie karnym, w: Księga jubileuszowa Profesor Zofii Sienkiewicz, w druku. 84

85 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... z zarzutem apelacji prokuratora, byłby zatem aktualny także na podstawie znowelizowanego art k.p.k. Sąd Apelacyjny słusznie odrzucił zarzut apelacji prokuratora jako niezasadny. W orzecznictwie i w doktrynie zgodnie przyjmuje się, że wznowienie postępowania jako nadzwyczajny sposób wzruszania prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie dotyczy jedynie takich orzeczeń, które z racji swej prawomocności nie mogą być wzruszone w innym trybie. Dopóki orzeczenie nie jest w tym rozumieniu ostateczne, to zarówno kasację, jak i wznowienie, w zakresie w jakim brakuje takiej jego ostateczności, należy uznać za niedopuszczalne. Skoro art k.k.w. zezwala i to zarówno z urzędu, jak i z inicjatywy stron na zmianę lub uchylenie, także formalnie prawomocnego już orzeczenia wykonawczego wydanego w trybie tego kodeksu, i to w każdym czasie, jeżeli tylko ujawnią się nowe lub poprzednio nieznane okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia, to oznacza, że orzeczenie takie nie jest ostateczne. W konsekwencji eliminuje to możliwość występowania o wznowienie na podstawie podobnego powodu, czyli z powołaniem się na nowe fakty lub dowody, a więc na podstawie art pkt 2 k.p.k. 90. Wznowienie postępowania wykonawczego wchodzi zatem w rachubę, gdy po pierwsze, nie można dokonać korekty danego orzeczenia poprzez art k.k.w., po drugie, w razie gdy w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa (art pkt 1) albo gdy w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego lub organu międzynarodowego stracił moc lub uległ zmianie przepis prawny (art i 3 k.p.k.), albo gdy ujawni się któraś z bezwzględnych przyczyn odwoławczych 91. Funkcję wznowienia postępowania na podstawie art pkt 2 k.p.k. spełnia na gruncie postępowania wykonawczego art k.k.w. 92. Stwierdzenie zatem oczywistej niesłuszności decyzji wydanej w postępowaniu wykonawczym, pociągającej za sobą następstwa, o jakich mowa w art k.p.k., w wyniku zastosowania instytucji z art k.k.w., jest tożsame z wznowieniem postępowania i oczywiście daje prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia 90 Postanowienie SN z 4 listopada 2008 r., I KO 55/08, OSNKW 2008, nr 12, poz Postanowienie SN z 15 kwietnia 2010 r., I KO 33/10, OSNwSK 2010, nr 1, poz Zob. postanowienia SN: z 14 grudnia 2004 r., IV KO 35/04, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 2343; z 21 sierpnia 2008 r., II KZ 76/08, LEX nr ; z 4 listopada 2008 r., II KO 55/08, OSNKW 2008, nr 12, poz. 105; z 9 marca 2009 r., II KO 98/08, LEX nr ; z 15 kwietnia 2010 r., III KO 33/10, OSNwSK 2010, nr 1, poz

86 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 z racji niesłusznego wykonania kary lub środka karnego. W świetle nowej treści art k.k. stanowisko wyrażone przez Sąd Apelacyjny, że: podmiotem uprawnionym do uzyskania ( ) rekompensaty pieniężnej jest także ten skazany, który w wyniku zastosowania instytucji przewidzianej w art k.k.w. odbył w całości lub części karę pozbawienia wolności, jakiej odbywać nie powinien, nie może budzić już żadnych wątpliwości. Nie wymaga komentarza teza wyroku Sądu Apelacyjnego z 16 października 2013 r., II Aka 307/13, w kwestii odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, a mianowicie: Warunkiem przyznania odszkodowania jest ustalenie związku przyczynowego między mającymi miejsce w przeszłości zdarzeniami, a dzisiejszym stanem faktycznym 93. Teza nie jest najzręczniej zredagowana, ale w uzasadnieniu wyroku, odwołując się do ugruntowanego już orzecznictwa, zasadnie wskazano, że odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę i krzywdę wynikłą z niewątpliwego niesłusznego tymczasowego aresztowania ogranicza się do rekompensaty jedynie szkody i krzywdy, która jest bezpośrednim następstwem niesłuszności zastosowania tego środka, a nie już samego faktu prowadzenia postępowania karnego 94. W wyroku z 21 sierpnia 2013 r., II Aka 234/13, Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację prokuratora kwestionującą przyznanie odszkodowania i zadośćuczynienia za tymczasowe aresztowanie podejrzanemu, w stosunku do którego umorzono postępowanie z powodu jego niepoczytalności i nie stwierdzono podstaw do zastosowania środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Akceptując wyrażane w doktrynie i orzecznictwie stanowisko, że umorzenie postępowania na podstawie art pkt 1 i 2 k.p.k. stanowi podstawę do dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie równorzędną z podstawą w postaci uniewinnienia, Sąd Apelacyjny podkreślił w tezie głównej wyroku, iż: Sam fakt prawomocnego uniewinnienia nie ma decydującego znaczenia dla przyjęcia «niewątpliwej niesłuszności» 93 Wyrok SA we Wrocławiu z 16 października 2013 r., II Aka 307/13, LEX nr Zob.: wyrok SN z 22 stycznia 2013 r., V KK 231/12, LEX nr ; wyrok SA w Krakowie z 6 grudnia 2012 r., II AKa 207/12, LEX nr ; SA w Katowicach z 10 stycznia 2013 r., II AKa 496/12, LEX nr ; wyrok SA w Szczecinie z 17 stycznia 2013 r., II AKa 244/12, LEX nr ; wyrok SA w Gdańsku z 14 marca 2013 r., II AKa 65/13, LEX nr

87 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... tymczasowego aresztowania 95. Nie polemizując z rozstrzygnięciem w in concreto rozpoznawanej sprawie, stanowisko przedstawione w tezie głównej wyroku wymaga uzupełnienia. O ile bowiem można przyjąć, że wynik końcowy postępowania, w którym wobec oskarżonego stosowano tymczasowe aresztowanie, nie decyduje na zasadzie wyłączności o uznaniu owego środka zapobiegawczego jako niewątpliwie niesłusznego (i w tym sensie nie ma znaczenia decydującego ), o tyle jednak w bardzo znaczącym stopniu wpływa na taką ocenę. Stosowanie tymczasowego aresztowania w toku postępowania obarczone jest zawsze pewnym ryzykiem. Ogólna przesłanka z art k.p.k. do zastosowania środków zapobiegawczych wymaga ustalenia, że dowody zabezpieczone na czas orzekania o takim środku wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony (podejrzany) popełnił przestępstwo, co nie jest równoznaczne z ustaleniem, koniecznym dla wydania wyroku skazującego, że przestępstwo popełnił na pewno. Nie można zatem wykluczyć sytuacji, że dopiero przeprowadzenie rozprawy i bezpośrednie zapoznanie się z dowodami przez orzekający sąd pozwoli właściwie zweryfikować ocenę dowodów wyrażaną na etapie wcześniejszym, kiedy rozstrzygano o tymczasowym aresztowaniu. Na podstawie art k.p.k. nie obowiązuje jednak zasada, że ocena niesłuszności tymczasowego aresztowania powinna być dokonywana ex tunc, na podstawie ustaleń z momentu podejmowania decyzji o tym środku, i to choćby dowody te w dalszym toku postępowania zostały przez sąd ocenione jako niewystarczające do wydania wyroku skazującego 96. Zgodnie ze wskazanym przepisem odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania opiera się na zasadzie ryzyka. Niewątpliwie niesłuszne jest aresztowanie, które było zastosowane z obrazą rozdziału 28 k.p.k., oraz aresztowanie powodujące dolegliwość, której oskarżony (podejrzany) nie powinien doznać w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, w tym w szczególności prawomocnego jej rozstrzygnięcia Wyrok SA we Wrocławiu z 21 sierpnia 2013 r., II Aka 234/13, LEX nr Tak też SN w wyroku z 13 czerwca 2012 r., II KK 296/11, Biul. PK 2012, nr 6, poz Tak postanowienie SN z 2 lutego 1974 r., II KZ 255/73, OSNKW 1974, nr 5, poz Zob. uchwała SN z 19 września 1999 r., I KZP 27/99, OSNKW 1999, nr 11 12, poz. 72; wyroki SN: z 11 kwietnia 2006 r., V KK 329/05, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 814; z 12 października 2006 r., III KK 67/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 1930; 87

88 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Fakt więc prawomocnego uniewinnienia oskarżonego, w stosunku do którego stosowano tymczasowe aresztowanie, ma bardzo duże znaczenie dla oceny niewątpliwej niesłuszności tymczasowego aresztowania. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się przy tym, że w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne aresztowanie lub skazanie nie wolno różnicować wyroków uniewinniających będących podstawą dochodzenia roszczeń, gdyż ze względu na domniemanie niewinności i odpowiedzialność Skarbu Państwa na zasadzie ryzyka nie ma znaczenia, czy wyrok ten zapadł z uwagi na wykazanie braku sprawstwa lub winy, czy też na skutek niedających się usunąć wątpliwości lub braku dostatecznych dowodów do przypisania czynu 98. Z kolei w wyroku z 30 kwietnia 2014 r., II Aka 109/14, wyrażono pogląd, że: Nie można podzielić stanowiska, że w postępowaniu przewidzianym w rozdziale 58 k.p.k., dochodzącemu odszkodowania lub zadośćuczynienia, nie przysługuje zwrot wydatków poniesionych w związku z ustanowieniem pełnomocnika, nawet jeżeli roszczenie uwzględniono 99. Dodajmy od razu, że w rozstrzyganej sprawie chodziło o koszty za postępowanie odwoławcze pełnomocnika wnoszącego apelację od wyroku sądu okręgowego w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, która została uwzględniona. W uzasadnieniu wyroku wskazano, że: Zgodnie z art k.p.k. do kosztów procesu należą uzasadnione wydatki stron, w tym z tytułu ustanowienia w sprawie jednego z 24 stycznia 2007 r., II KK 152/06, LEX nr ; z 30 października 2012 r., II KK 8/12, LEX nr ; wyroki SA w Katowicach: z 29 grudnia 2005 r., II Aka 311/05, OSA 2007, nr 5, poz. 24; z 19 września 2013 r., II Aka 277/13, LEX nr ; wyrok SA w Białymstoku z 25 września 2013 r., II Aka 148/13, LEX nr ; wyrok SA w Szczecinie z 23 sierpnia 2012 r., II Aka 142/12, LEX nr ; wyrok SA we Wrocławiu z 5 kwietnia 2012 r., II Aka 88/12, LEX nr ; wyrok SA w Lublinie z 17 czerwca 2008 r., II Aka 103/08, LEX nr ; wyrok SA w Krakowie z 8 maja 2007 r., II Aka 78/07, KZS 2007, nr 5, poz. 46. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s Wyrok SN z13 czerwca 2002 r., V KKN 125/00, OSNKW 2002, nr 9 10, poz Wyrok SA we Wrocławiu z 30 kwietnia 2014 r., II Aka 109/14, LEX nr Publikacja powyższego orzeczenia w systemie informacji prawniczej LEX jest błędna. Prezentując tezę główną wyroku, pominięto w zdaniu słowo nie, przez co przedstawione stanowisko sądu apelacyjnego jest odwrotne od rzeczywiście wyrażonego. 88

89 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... obrońcy lub pełnomocnika. Jednocześnie, w wypadku kwestionowania zasadności wyroku zapadłego przed sądem okręgowym w postępowaniu przewidzianym w rozdziale 58 k.p.k., zastosowanie ma przepis art k.p.k., ustanawiający przymus adwokacki lub radcowski: «Apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora lub pełnomocnika będącego radcą prawnym, powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata». Oznacza to, że w sytuacji, gdy nie ma warunków do ustanowienia pełnomocnika z urzędu, wnioskodawca musiał korzystać z pełnomocnika z wyboru celem zaskarżenia wyroku i w wypadku, gdy choćby częściowo uwzględniono jego apelację i zmieniono na jego korzyść wyrok sądu I instancji, trudno uznać ze względu na standardy państwa prawa, by musiał ponosić koszty ustanowienia pełnomocnika z wyboru w postępowaniu odwoławczym. Z tych przyczyn uwzględniono wniosek autora apelacji i zasądzono od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy 120 zł tytułem zwrotu kosztów ustanowienia zastępstwa procesowego w postępowaniu odwoławczym. Biorąc pod uwagę przymusowe położenie (art k.p.k.) wnioskodawcy, chcącego zaskarżyć wadliwy wyrok zapadły w sądzie okręgowym, rozstrzygający o jego żądaniach, o jakich mowa w art , 3 lub 4 k.p.k., przyznanie wnioskodawcy zwrotu wydatków poniesionych na opłacenie koniecznego pełnomocnika, w sytuacji uwzględnienia apelacji przez sąd odwoławczy, wydaje się być uzasadnione i znajdujące podstawę w art k.p.k. Kiedy jednak wyrażoną w wyroku tezę główną Sąd Apelacyjny zdaje się odnosić do całości wydatków poniesionych na opłacenie pełnomocnika z wyboru przez osobę dochodzącą roszczeń z art. 552 k.p.k., co podkreśla uzasadnienie wyroku, w którym wyraźnie pisze, że nie podzielono odmiennego w tej mierze stanowiska Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, to należy stwierdzić, iż według stanu prawnego z chwili orzekania przez Sąd Apelacyjny jest to pogląd niemający wystarczającego oparcia normatywnego. Stanowisko, że na podstawie obowiązujących wówczas przepisów kodeksu postępowania karnego osobie dochodzącej odszkodowania z tytułu niesłusznego skazania (aresztowania, zatrzymania) nie przysługuje od Skarbu Państwa zwrot kosztów zastępstwa przez adwokata z wyboru niezależnie od wyniku sprawy był dominujący nie tylko w orzecznictwie, ale także w doktrynie Zob. postanowienia SN: z 28 kwietnia 1992 r., III KZ 1/92, OSNKW 1992, nr 7 8, poz. 58; z 11 czerwca 2002 r., WZ 13/02, OSNKW 2002, nr 11 12, poz. 103; 89

90 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 Stan prawny w tej mierze uległ jednak zmianie 1 lipca 2015 r. Na podstawie znowelizowanego art k.p.k. W razie uwzględnienia roszczeń choćby w części wnioskodawcy przysługuje od Skarbu Państwa zwrot uzasadnionych wydatków, w tym z tytułu ustanowienia jednego pełnomocnika Wznowienie postępowania propter decreta W wyroku z 21 sierpnia 2014 r., II AKo 73/14, znajdujemy wypowiedź Sądu Apelacyjnego na temat znaczenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niezgodność z Konstytucją RP przepisu prawa dookreślającego znamiona ustawowe występku stypizowanego w blankietowym przepisie art k.k.s., w kontekście podstaw do wznowienia postępowania karnego. Przedmiotem oceny był wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 lipca 2013 r. 102 stwierdzający niezgodność art. 20 ust. 3 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych 103 z art. 2 w zw. z art. 64 ust. 1 Konstytucji RP. wyrok SA w Gdańsku z 10 maja 2000 r., II AKa 93/00, OSAG 2001, nr 1, poz. 4; wyrok SA we Wrocławiu z 30 stycznia 2008 r., II AKa 375/07, LEX nr ; wyrok SA w Krakowie z 6 lutego 2013 r., II AKa 6/13, KZS 2013, nr 4, poz. 70; wyrok SA w Łodzi z 11 lipca 2013 r., II Aka 113/13, LEX nr ; postanowienie SA w Lublinie z 21 listopada 2001 r., II AKz 311/01, OSA 2002, nr 6, poz. 48; P. Hofmański (red.), Kodeks, t. 3, s. 399; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1998, s. 1100; L.K. Paprzycki w: J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 2, Kraków 2003, s. 393; Z. Doda, J. Grajewski, Węzłowe problemy postępowania karnego w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego za lata (część II), Przegląd Sądowy 1996, nr 6, s. 71; S. Zabłocki, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych do ustawy z dnia 23 lutego o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U nr 34, poz. 149 z późn. zm.), Palestra 1995, nr 11 12, s. 221; J. Matras, Glosa do postanowienia SN z 11 czerwca 2002 r., Wz 13/02, Prokuratura i Prawo 2003, nr 9, s Odmiennie: D. Wysocki, Glosa do postanowienia SN z 11 czerwca 2002 r., WZ 13/02, OSP 2007, nr 3, poz. 34; J. Rybak, Glosa do postanowienia SN z 28 kwietnia 1992 r., III KZ 1/92, Palestra 1993, nr 7 8, s. 122; wyrok SA w Warszawie z 10 września 2014 r., II Aka 237/14, LEX nr ; wyrok SA w Katowicach z 24 kwietnia 2007 r., II Aka 61/07, KZS 2007, nr 7 8, poz. 129; wyrok SA we Wrocławiu z 31 stycznia 2012 r., II Aka 402/11, LEX nr Ustawa powołana w przypisie Wyrok TK z 18 lipca 2013 r., SK 18/09, OTK-A 2013, nr 6, poz Ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.). 90

91 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... Rozpoznając wniosek o wznowienie postępowania, oskarżonego w stosunku do którego zostało umorzone warunkowo postępowanie karne o czyn z art k.p.k., polegający na tym, że naraził na uszczuplenie podatek dochodowy od osób fizycznych za 2004 r. w kwocie zł, przez to, iż nie ujawnił organowi podatkowemu, tj. Urzędowi Skarbowemu w J. do 30 kwietnia 2005 r. dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów w wysokości zł, co stanowiło naruszenie art. 9 ust. 1 i 2, art. 10 ust. 1 pkt 9 i art. 20 ust. 1 i 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, Sąd Apelacyjny zasadnie zwrócił uwagę na specyfikę zastosowanego do czynu oskarżonego przepisu art k.k.s., przez zawarte tam odesłanie do regulacji z zakresu prawa podatkowego, które konkretyzują treść znamion stypizowanego w nim czynu zabronionego. Z uwagi na powiązanie przedmiotu ochrony z regulacjami z obszaru danin publicznych, ustalenie pełnej i precyzyjnej treści znamion wyżej wymienionego czynu zabronionego wymaga odwołania się do konkretnych przepisów podatkowych i uwzględnienia ich treści. Konsekwencją takiego stanu rzeczy konkluduje Sąd Apelacyjny jest zatem i to, że wszelkie zmiany w obszarze prawa podatkowego modyfikują znamiona czynu zabronionego i muszą być uwzględnione przy ustalaniu ich treści. Innymi słowy, dla prawidłowej rekonstrukcji normy sankcjonowanej i sankcjonującej z art k.k.s. niezbędne jest prawidłowe zdekodowanie obowiązujących w chwili popełnienia czynu norm prawa podatkowego, określających zakres i treść obowiązków podatkowych 104. Opodatkowanie dochodów nieujawnionych wiąże się ze szczególnym określeniem podstawy opodatkowania, która jest wyznaczana na podstawie zewnętrznych znamion majątkowych, zdefiniowanych jako poniesione wydatki oraz wartość zgromadzonego w danym roku mienia. Wielkość wszystkich wydatków podatnika i wartość całego zgromadzonego przez podatnika mienia odpowiada w założeniu ustawodawcy równowartości uzyskanego przez podatnika dochodu. Z proceduralnego punktu widzenia opodatkowanie dochodów z nieujawnionych źródeł przychodu lub dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach jest nadzwyczajną, zastępczą i uzupełniającą metodą wymiaru zobowiązania stosowaną zamiast opodatkowania dochodu na zasadach ogólnych. Podstawowy i pierwotny obowiązek podatkowy, wynikający z ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, 104 Por. też uzasadnienie wyroku SN z 2 grudnia 2002 r., IV KKN 559/99. 91

92 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 w postaci samoobliczenia podatku, zostaje zastąpiony przez obowiązek wtórny i zastępczy, który dotyczy dochodu w postaci wydatków i majątku. W ten sposób art. 20 ust. 1 i 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych wpływa na treść znamion ustawowych czynu karalnego stypizowanego w blankietowym przepisie art. 56 k.k.s., poszerzając zakres kryminalizacji na czyny polegające na uszczupleniu należności podatkowych także od dochodów pochodzących z nieujawnionych źródeł lub dochodów niemających pokrycia w źródłach ujawnionych. Uznanie zatem pisze Sąd Apelacyjny w tezie głównej wyroku przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności przepisu art. 20 ust. 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, w brzmieniu obowiązującym w chwili wydania wobec oskarżonego L.L. decyzji podatkowej z 26 lipca 2010 r., oznacza, że nie istnieje podstawa prawna, na podstawie której ustalono i obliczono zobowiązanie podatkowe L.L. od dochodu innego niż wykazany przez niego dochód pochodzący ze źródła ujawnionego. A przepis ten, przez dookreślenie znamion ustawowych występków stypizowanych w blankietowych przepisach art k.k.s., stanowił również podstawę wydanych wobec L.L. wyroków Sądu Rejonowego w J. z 14 września 2012 r., II K 787/12, i Sądu Okręgowego w J. z 26 lutego 2013 r., VI Ka 655/12, o warunkowym umorzeniu postępowania, o zarzucony mu występek z art k.k.s. Tym samym trafnie konkluduje Sąd Apelacyjny stwierdza się przesłankę propter decreta do wznowienia postępowania karnego zakończonego tymi wyrokami. 18. Właściwość miejscowa sądu penitencjarnego w sprawach związanych z wykonaniem orzeczenia o warunkowym zwolnieniu oraz w sprawie odwołania warunkowego zwolnienia (art k.k.w.) Ustawa z 16 września 2011 r., o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw 105 wprowadziła zasadniczą zmianę w kwestii właściwości miejscowej sądu penitencjarnego w sprawach związanych z wykonaniem orzeczenia o warunkowym zwolnieniu oraz w sprawie odwołania warunkowego zwolnienia. Do końca 2011 r. obowiązujący w tej mierze art k.k.w. przewidywał, że w sprawach tych właściwy jest sąd penitencjarny, który udzielił zwolnienia, 105 Ustawa z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 1431). 92

93 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... a jeżeli zwolniony pozostaje pod dozorem sąd penitencjarny, w okręgu którego dozór jest wykonywany. Po zmianie przepis art k.k.w. całościowo reguluje kwestię właściwości miejscowej w omawianej kategorii spraw i wyłącza stosowanie w sprawach związanych z wykonaniem orzeczenia o warunkowym zwolnieniu oraz w sprawie odwołania warunkowego zwolnienia zasady wyrażonej w art. 3 2 k.k.w. Zgodnie z art k.k.w. sądem właściwym w tej kategorii spraw jest sąd penitencjarny, który udzielił zwolnienia, a jeżeli warunkowo zwolniony przebywa w okręgu innego sądu, właściwy jest sąd penitencjarny, w którego okręgu skazany ma stałe miejsce pobytu. Sygnalizowana zmiana (wprowadzająca właściwość przemienną sądu penitencjarnego) łączy się z wprowadzeniem do treści art k.k.w. dwóch pojęć, których nie używał przepis poprzedni, czyli: przebywa i stałe miejsce pobytu. Są to dwa różne znaczeniowo pojęcia, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny w postanowieniu z 25 października 2013 r., II AKo 195 i II AKo 196/13, rozstrzygając spór kompetencyjny dwóch sądów penitencjarnych, powstały w następującej sytuacji faktycznej 106. Sąd Okręgowy w W. przekazał Sądowi Okręgowemu w J. wnioski kuratora o zawieszenie postępowań wykonawczych dotyczących dozoru, orzeczonych przez Sąd Okręgowy w W., w związku z warunkowymi przedterminowymi zwolnieniami skazanych J.W. i D.O. Podstawą tej decyzji był fakt, że skazani odbywają kary w zakładzie karnym położonym w okręgu Sądu Okręgowego w J. Sąd Okręgowy w J. nie przyjął tych sprawy do rozpoznania i wystąpił do Sądu Apelacyjnego w W. o rozstrzygnięcie sporu o właściwość miejscową sądu. Sąd Apelacyjny prawidłowo orzekł, że sądem miejscowo właściwym jest sąd penitencjarny w W., który udzielił skazanym warunkowego zwolnienia i w okręgu którego skazani mają stałe miejsce pobytu. W uzasadnieniu postanowienia słusznie zaznaczono, że w art k.k.w. ustawodawca przewidział odstępstwo od zasady z art. 3 2 k.k.w., w którym właściwość sądu penitencjarnego w sprawach tam wymienionych, została zastrzeżona dla sądu, który udzielił warunkowego zwolnienia pod warunkiem, że skazany przebywa w okręgu tego sądu, a gdy przebywa w okręgu innego sądu, to właściwym jest sąd miejsca stałego pobytu skazanego. Zatem, gdy skazany nie przebywa w okręgu sądu, który udzielił warunkowego zwolnienia, to w sprawach tam 106 Postanowienie SA we Wrocławiu z 25 października 2013 r., II AKo 195 i II Ako 196/13, LEX nr

94 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 wymienionych, nie będzie właściwy sąd, w którego okręgu faktycznie przebywa skazany, ale sąd jego stałego miejsca pobytu 107. Do trafnej tezy głównej omawianego postanowienia, że zawarte w treści art k.k.w. pojęcia: miejsce stałego pobytu i przebywa mają jakościowo różne znaczenia, można uzupełniająco dodać, że dokonując wykładni pierwszego z tych pojęć ( miejsce stałego pobytu ), w piśmiennictwie podnoszono, iż pobyt stały oznacza fakt dłuższego, trwałego pozostawania w określonym miejscu, a zamiana miejsca stałego pobytu musi być w zamierzeniu skazanego zmianą długoterminową 108. Pod tym pojęciem, w odróżnieniu od sytuacji określanej jako miejsce pobytu, należy rozumieć pewien głębszy związek osoby z miejscem 109. Pobyt stały musi być ponadto wyrazem woli skazanego. W orzecznictwie podnoszono, że za miejsce stałego pobytu uznaje się miejsce, w którym zainteresowana osoba stale realizuje swoje podstawowe funkcje życiowe, tj. w szczególności mieszka, nocuje, spożywa posiłki, wypoczywa, przechowuje swoje rzeczy niezbędne do codziennego funkcjonowania (odzież, żywność, meble), przyjmuje wizyty członków rodziny lub znajomych, przyjmuje i nadaje korespondencję. Miejscem stałego pobytu jest jednocześnie miejsce, w pobliżu którego lub w możliwie jak najmniejszym oddaleniu od którego jest zameldowany stara się koncentrować miejsce pracy lub nauki (ewentualne miejsce dojazdu do miejsc pracy lub nauki), miejsca robienia zakupów i korzystania z usług i opieki medycznej, itp. O istnieniu przesłanki opuszczenia czy też nieopuszczenia miejsca stałego pobytu, można mówić wtedy gdy całokształt zachowań zainteresowanej osoby będzie wskazywał, iż lokal, w którym była na stałe zameldowana jest nadal miejscem koncentracji jej interesów życiowych lub przestał być tego rodzaju miejscem 110. A zatem dla przyjęcia, że mamy do czynienia z miejscem stałego pobytu konieczne jest kumulatywne wystąpienie dwóch przesłanek: 107 Tak też SA w Katowicach w postanowieniu z 16 kwietnia 2014 r., II AKo 65/14, LEX nr ; zob. glosę do tego orzeczenia K. Postulskiego, LEX/el M. Szewczyk w: M. Melezini (red.), System Prawa Karnego, t. 6, Warszawa 2010, s. 246; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012, s T. Huminiak, K. Politowicz, Nowe przesłanki ustalania właściwości sądu w art. 3 k.k.w. i ich wybrane następstwa w postępowaniu wykonawczym, Probacja 2013, nr 1, s Postanowienie WSA w Warszawie z 16 grudnia 2008 r., IV SA/Wa 1417/08, LEX nr

95 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... faktyczne przebywanie w danej miejscowości (corpus) oraz wola stałego pobytu (animus). Izolacja w zakładzie penitencjarnym nie może być uznana za miejsce stałego pobytu w rozumieniu art k.k.w Z samej istoty pozbawienia wolności wynika bowiem, że jest ono niezależne od woli osoby pozbawionej wolności zarówno co do czasu trwania, jak i miejsca pobytu 112. Inaczej należy rozmieć pojęcie przebywa. W odróżnieniu od miejsca stałego pobytu przebywanie to zamieszkanie, zatrzymanie się, pobyt pozbawiony elementu stałości. Określenie to oznacza zatem rzeczywiste miejsce pobytu skazanego albo w zakładzie karnym, jeżeli w nim przebywa, albo na wolności 113. Przebywaniem, a nie stałym pobytem jest odosobnienie w zakładzie karnym lub w areszcie śledczym 114. Izolacja skazanego nie wpływa zatem na właściwość sądu w sprawach mających za przedmiot wykonanie orzeczenia o warunkowym zwolnieniu lub o odwołanie warunkowego zwolnienia. Sądem właściwym pozostaje sąd, który udzielił warunkowego zwolnienia, albo sąd penitencjarny, w okręgu którego skazany miał stałe miejsce pobytu. Ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 115, która weszła w życie 1 lipca 2015 r., przywraca pierwotną treść art k.k.w. Przepis ten otrzymuje brzmienie: W sprawach związanych z wykonaniem orzeczenia o warunkowym zwolnieniu oraz w sprawach odwołania warunkowego zwolnienia właściwy jest sąd penitencjarny, który udzielił zwolnienia, a jeżeli zwolniony pozostaje pod dozorem sąd penitencjarny, w którego okręgu dozór jest wykonywany 116. Użycie w art zwrotów: pozostaje pod dozorem i dozór jest wykonywany oznacza, że w wymienionych 111 Por. postanowienie SA w Białymstoku z 8 maja 2013 r., II AKo 51/ K. Postulski, Glosa, s K. Postulski, Glosa ; postanowienie SN z 9 maja 1970 r., I KO 18/70, OSNPG 1971, nr 10, poz Zob. wyroki SN: z 12 lutego 2014 r., V KK 392/13, LEX nr , KZS 2014, nr 6, poz. 41; z 31 stycznia 2013 r., II KK 72/12, LEX nr ; z 21 sierpnia 2013 r., IV KK 231/13, LEX nr ; R.A. Stefański, Przegląd uchwał Izby Karnej oraz Izby Wojskowej Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego procesowego za 2009 r., Wojskowy Przegląd Prawniczy 2010, nr 2, s Ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 396), dalej: ustawa z 20 lutego 2015 r. 116 Artykuł 4 ust. 56 ustawy z 20 lutego 2015 r. 95

96 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 w tym przepisie grupach spraw właściwość miejscowa innego sądu penitencjarnego niż ten, który udzielił warunkowego zwolnienia, występuje tylko wówczas, gdy doszło do faktycznego nawiązania kontaktu pomiędzy kuratorem lub innym podmiotem wyznaczonym do sprawowania dozoru i skazanym. Zgodnie z art k.k.w. powinno to nastąpić z inicjatywy skazanego najpóźniej w terminie 7 dni od powzięcia przez niego wiadomości o oddaniu pod dozór. Dozór sprawuje kurator sądowy tego sądu rejonowego, w którego okręgu skazany zamieszkuje lub przebywa (art i 4 k.k.w.). W przypadku gdyby skazany, warunkowo zwolniony i oddany pod dozór nie przybył do wskazanego przez siebie przy zwolnieniu miejsca zamieszkania i miejsce jego faktycznego pobytu byłoby nieznane, to aktualne pozostaje stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w uchwale z 8 grudnia 1978 r. 117, że sądem penitencjarnym właściwym miejscowo do podjęcia czynności zmierzających do ustalenia miejsca pobytu takiego skazanego jest sąd penitencjarny, który udzielił warunkowego zwolnienia. Sąd ten jest też właściwy do odwołania warunkowego zwolnienia, jeśli następuje ono przed faktycznym objęciem dozoru przez kuratora. 19. Skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki Dla ustalenia zakresu przedmiotowego ustawy z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki 118 kluczowe jest pojęcie sprawy. Pojęcie to determinuje bowiem zakres przedmiotowy ustawy i określa postępowanie, w którym występuje możliwość złożenia skargi na naruszenie prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. W doktrynie wskazuje się, że interpretacja tego pojęcia może iść w dwóch kierunkach. Można uznać, że sprawa oznacza wyłącznie 117 Uchwała SN z 8 grudnia 1978 r., VII KZP 39/78, OSNKW 1979, nr 1 2, poz Ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. Nr 179, poz ze zm.). 96

97 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... sprawę co do istoty. Można też przyjąć, że wymienione pojęcie obejmuje sprawę co do istoty, a także wszelkie inne sprawy, które występują w toku postępowania 119. W postanowieniu z 21 sierpnia 2013 r., II S 22/13, Sąd Apelacyjny opowiedział się za tym drugim kierunkiem interpretacyjnym, wskazując, że Pojęcie «sprawy» w rozumieniu art. 1 ustawy z 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki obejmuje sprawę co do istoty, a także wszelkie inne sprawy, które występują w toku postępowania. W postępowaniu przygotowawczym byłyby to więc również sprawy dotyczące np. rozpoznania przez sąd zażalenia na postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym bądź o zastosowanie środka zapobiegawczego, sprawa w przedmiocie tymczasowego aresztowania podejrzanego (skarżącego), sprawa o wydanie listu żelaznego 120. W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że sprawą w rozumieniu powyższej ustawy jest także postępowanie prowadzone przed sądem (w ramach czynności sądowej w postępowaniu przygotowawczym) z wniosku prokuratora o zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy radcy prawnego. W uzasadnieniu takiego rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny wskazał na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 24 października 2007 r. 121, w którym Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ( ) ogólnie rzecz ujmując, pojęcie sprawy oznacza wszelkie sytuacje, w których pojawia się konieczność rozstrzygnięcia o sprawach danego podmiotu w relacji z innymi równorzędnymi podmiotami lub w relacji z władzą publiczną, a jednocześnie natura danych stosunków prawnych wyklucza arbitralność rozstrzygania o sytuacji prawnej podmiotu przez drugą stronę tego stosunku. Podnosząc dalej, że w piśmiennictwie konstytucyjnoprawnym pojęcie sprawy ma zakres znaczeniowo szerszy niż w ujęciu ustaw istotnych dla poszczególnych gałęzi prawa oraz że prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez sąd uregulowane zostało także w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i stanowi ono istotny element konstytucyjnego prawa do sądu, Sąd Apelacyjny podkreślił, iż nie można przyjąć, że podmioty, 119 J. Skorupka w: J. Skorupka (red.), Skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki, Warszawa 2010, s Wyrok SA we Wrocławiu z 21 sierpnia 2013 r., II S 22/13, LEX nr Wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06, OTK-A 2007, nr 9, poz

98 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 które w toku czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym korzystają z uprawnienia strony, ale nie są stronami postępowania przygotowawczego, nie mają uprawnienia do wniesienia skargi na przewlekłość postępowania. Zdaniem Sądu Apelacyjnego zawężałoby to krąg osób uprawnionych do złożenia skargi na przewlekłość postępowania w sposób sprzeczny z unormowaniem zawartym w art. 45 Konstytucji RP. W postanowieniu z 8 sierpnia 2014 r., II S 26/14, Sąd Apelacyjny odniósł się do problemu wykładniczego w związku z treścią art. 5 ust. 1 ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. W orzecznictwie wątpliwości wywoływało zawarte w tym przepisie sformułowanie w toku postępowania w sprawie i w związku z tym kontrowersja, czy sąd, do którego wpłynęła skarga, jest uprawniony do badania jedynie tego etapu postępowania, w toku którego wpłynęła skarga, czy też zawarte w art. 5 ust. 1 ustawy o skardze sformułowanie: w toku postępowania w sprawie dotyczy całego postępowania sądowego, aż do jego prawomocnego zakończenia. Powołując się na orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 122, a także uchwałę Sądu Najwyższego z 28 marca 2013 r. 123, Sąd Apelacyjny opowiedział się zdecydowanie za stanowiskiem, że ocena przewlekłości musi być dokonywana na tle całkowitej długości postępowania, niezależnie od tego, przed iloma instancjami sądowymi się ono toczyło i przed jakim sądem jest zawisłe w momencie orzekania o przewlekłości przez sąd krajowy. Ocena naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji nie ogranicza się bowiem do konkretnego etapu postępowania, w szczególności postępowania przed sądem danej instancji, ponieważ o tym, czy prawo strony nie zostało naruszone, decyduje łączny czas trwania postępowania, nawet jeżeli poszczególnym jego etapom nie można przypisać cech przewlekłości. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Apelacyjny przypomniał, że ustawę o skardze stosuje się także do przewlekłości postępowania istniejącej w dniu wejścia jej w życie 124. Jest to stanowisko zgodne z orzecznictwem Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, w którym kilkukrotnie 122 Wyroki ETPCz: z 1 lutego 2005 r., Beller przeciwko Polsce, skarga nr 51837/99; z 11 października 2005 r., Majewski przeciwko Polsce, skarga nr 52690/ Uchwała SN z 28 marca 2013 r., III SPZP 1/13, OSNP 2013, nr 23 24, poz Zob. uchwała SN z 18 stycznia 2005 r., III SPP 113/04. 98

99 Wojciech Kociubiński Przegląd orzecznictwa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu... podkreślono wadliwość postępowania sądu krajowego, rozpoznającego skargę na przewlekłość postępowania, polegającą na uwzględnianiu tylko okresu postępowania po dacie wejścia w życie ustawy, zamiast uwzględnić cały przebieg postępowania Por. wyroki ETPCz: z 23 października 2007 r., Tur przeciwko Polsce, skarga nr 21695/05; z 9 listopada 2010 r., K. Misiak i J. Misiak przeciwko Polsce, skarga nr 31193/04. 99

100 Jonasz Suchy Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Rola biegłego w postępowaniu sądowym, Wrocław 24 kwietnia 2015 r. Dnia 24 kwietnia 2014 r. w Centrum Kształcenia Ustawicznego Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu odbyła się Ogólnopolska Konferencja Naukowa Rola biegłego w postępowaniu sądowym. Konferencja została zorganizowana przez Stowarzyszenie Sędziów Polskich Iustitia, oddział we Wrocławiu, we współpracy z Zakładem Prawa Gospodarczego na Wydziale Zarządzania, Informatyki i Finansów Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, a także Zakładem Postępowania Cywilnego w Instytucie Prawa Cywilnego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Otwarcia konferencji dokonali: Prezes Zarządu Oddziału SSP Iustitia we Wrocławiu, SSO Witold Firkowicz, Rektor Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, prof. dr hab. Andrzej Gospodarowicz, oraz przedstawiciel Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, radca prawny dr hab. Łukasz Błaszczak, prof. UWr. Wykład inauguracyjny wygłosił Prezes Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, Andrzej Niedużak, który objął jednocześnie konferencję patronatem. Zasadniczym celem konferencji było ukazanie praktycznych i teoretycznych aspektów opiniowania w sprawach cywilnych oraz karnych. Program podzielono na trzy panele poświęcone wybranym kwestiom związanym z rolą biegłego w postępowaniu sądowym. Referaty uporządkowano nie według typowego kryterium przedmiotowego, lecz według zawodu wykonywanego przez prelegentów. W konferencji wzięli udział teoretycy oraz praktycy prawa, w szczególności biegli różnych specjalności, sędziowie sądów powszechnych, a także przedstawiciele innych zawodów prawniczych. 100

101 Jonasz Suchy Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej... Moderatorem panelu I zatytułowanego Dowód z opinii biegłego jako czynność dowodowa de lege lata i de lege ferenda, w którym referaty wygłosili naukowcy będący jednocześnie adwokatami lub radcami prawnymi, była Małgorzata Stanek, sędzia Sądu Apelacyjnego w Łodzi. Jako pierwszy referat przedstawił radca prawny Ł. Błaszczak. W wystąpieniu pt. Umowy dowodowe ze szczególnym uwzględnieniem dowodu z opinii biegłego w kontradyktoryjnym postępowaniu cywilnym wskazał, że problematyka umów dowodowych należy do szczególnie kontrowersyjnych zagadnień w prawie procesowym cywilnym. W doktrynie wątpliwości związane z powyższym zagadnieniem w większości są rozstrzygane na niekorzyść koncepcji związanej z możliwością ich wykorzystania. Umowy te mogą dotyczyć także dowodu z opinii biegłego, są z powodzeniem wykorzystywane w obcych porządkach prawnych. Całkowite wykluczenie umów dowodowych w ramach nie tyle samego procesu cywilnego, ile całego postępowania cywilnego jest za daleko idące, tym bardziej że w grę wchodzi postępowanie arbitrażowe, które może być ukształtowane zgodnie z wolą samych stron. Rozważając kwestię umów dowodowych w kontekście ciężaru dowodu, prelegent stwierdził, że akceptując co do zasady umowy o rozkładzie ciężaru dowodu, można przyjąć, iż tak jak ustanowienie przez ustawodawcę określonych norm prawnych, tak i przyjęcie przez strony w ich stosunkach umownych norm indywidualnych przesądza tym samym, na której ze stron będzie spoczywał ciężar dowodu. Omawiając zagadnienie umów dowodowych w kontekście ograniczenia dowodu z zeznań świadków, referent zauważył, że kluczowe jest nawiązanie do przepisu art k.c., zgodnie z którym zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowodów z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności zawarcia umowy dowodowej. Sam natomiast problem umów dowodowych sprowadza się do tego, że brakuje wyraźnej normy prawnej regulującej tę kwestię. Należy jednak odrzucić koncepcję zakładającą, że wola stron może wywrzeć skutki prawne tylko wtedy, gdy ustawa wyraźnie dopuszcza w danym przypadku określoną czynność. Dopuszczenie umów dowodowych nie koliduje również z zasadą swobodnej oceny dowodów, w odniesieniu do której kwestia dopuszczalności umów dowodowych ma niejako drugorzędne znaczenie. Prelegent zauważył, że umowy dowodowe uznaje się za dopuszczalne w postępowaniu sądowym we wskazanym 101

102 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 zakresie. Jako postulat de lege ferenda zaproponował ich kompleksowe uregulowanie, tak aby rozwiać istniejące w tym względzie wątpliwości. Adwokat dr Filip Przybylski-Lewandowski wygłosił referat pt. Co sędzia wiedzieć powinien, a czego wiedzieć mu nie wolno. Pojęcie wiadomości specjalnych w kontekście równouprawnienia stron postępowania sądowego. W wystąpieniu skupił się na określeniu granic wiedzy, którą powinien posiadać każdy sędzia, oraz tej, której sędzia z racji obowiązujących reguł, mimo jej posiadania, nie może w postępowaniu sądowym wykorzystać. Prelegent wskazał, że postępowanie sądowe, będąc swoistym sacrum, powinno pozostawać w oderwaniu od rzeczywistości. Jednym z czynników oddzielających postępowanie sądowe od codzienności (profanum) są normy prawne o charakterze formalnym. Normy te określają m.in., jakiego typu wiadomości mogą być w procesie wykorzystane i w jaki sposób do procesu mogą wniknąć. Reguły wprowadzania do postępowania sądowego wiadomości spoza procesu stosowania prawa stanowią jedną z gwarancji zasady równości stron postępowania. W dalszej części wystąpienia prelegent podkreślił, jak istotne jest wskazanie granic wiedzy, jaką musi i jaką może wykorzystywać sąd w toku postępowania, oraz czynników dookreślających te granice. Limitację tę w procesie karnym określają m.in. normy art. 7 k.p.k. czy 193 k.p.k. Na zakończenie referent stwierdził, że niezwykle ciekawe w tym zakresie jest orzecznictwo dookreślające zakres wiedzy, jaką sędzia w toku postępowania powinien dysponować, a jaką powinien do postępowania wprowadzać poprzez zastosowanie określonych środków dowodowych opinii biegłego czy opinii instytutu badawczego. Jako trzeci zabrał głos adwokat prof. dr hab. Jacek Giezek, UWr. Celem referatu pt. Opinia prywatna w postępowaniu karnym z perspektywy obrończej była próba rozważenia skutków wprowadzenia możliwości korzystania z tzw. opinii prywatnej w postępowaniu karnym. Prelegent wskazał, że opinia prywatna, czyli opinia sporządzona na zlecenie podmiotu niebędącego organem procesowym (podmiotu prywatnego), nie jest w polskim procesie karnym dopuszczalna. Zgodnie z treścią art k.p.k., jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych. W świetle przytoczonego przepisu dopuszczenie dowodu z opinii biegłego zawsze wymaga formy postanowienia organu procesowego (podmiotu instytucjonalnego). 102

103 Jonasz Suchy Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej... Dość powszechnie przyjmuje się, że tzw. opinia prywatna sporządzona na zlecenie podejrzanego (oskarżonego) lub jego przedstawiciela procesowego (tzw. nieinstytucjonalnej strony procesu karnego) nie spełnia wymogów określonych w przepisach art k.p.k. Nie stanowi ona zatem opinii biegłego w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania karnego, wobec czego nie jest dowodem, na podstawie którego organ procesowy mógłby dokonać ustaleń faktycznych w sprawie. W referacie sformułowano tezę, że art k.p.k. w nowym brzmieniu otwiera drogę do włączania w zakres podstawy dowodowej wyroku wszelkich dokumentów prywatnych powstałych poza postępowaniem karnym. Nowelizacja z 27 września 2013 r. usuwa dotychczasowe ograniczenie ustawowe, wyłączające z kręgu dowodów dokumenty prywatne powstałe poza postępowaniem karnym i dla jego celów. Prelegent podkreślił, że w literaturze często podnosi się, że zmiana normatywna polegająca na wprowadzeniu opinii prywatnych do procesu spowoduje zjawisko zasypywania sądu ekspertyzami przez strony zamożniejsze. Tym samym wskazuje się też na swoiste ograniczenie prawa do obrony przez strony o niższym statusie materialnym, które nie mogą sobie pozwolić na sfinansowanie takiego środka dowodowego. Prelegent podkreślił, że z perspektywy obrończej dowód z opinii prywatnej będzie sporym wyzwaniem, szczególnie w kontekście zapewnienia podejrzanemu lub oskarżonemu właściwej obrony. Może on rodzić jednak pewne wątpliwości natury etycznej. Wystąpieniem kończącym pierwszy panel był referat radcy prawnego dr. Wojciecha Dubisa pt. Procesowe narzędzia kwestionowania ustaleń dowodu z opinii biegłego w postępowaniu cywilnym. Prelegent zauważył, że procesowe znaczenie dowodu z opinii biegłego jest istotne, a jego rola, w sytuacji zwiększającego się skomplikowania obrotu prawnego, stale rośnie. Dowód ten zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie jest klasyfikowany jako wyłączny środek dowodowy, który może prowadzić do ustalenia okoliczności faktycznych wymagających wiadomości specjalnych. Odniósł się do orzecznictwa Sądu Najwyższego dotyczącego art k.p.c., w szczególności do wyroku z 17 marca 2006 r. (I CSK 101/05). Dyspozycja art. 286 k.p.c. przewiduje możliwość zażądania przez sąd ustnego wyjaśnienia opinii złożonej na piśmie bądź też, w razie potrzeby, zażądania dodatkowej opinii od tych samych lub innych biegłych. To z kolei oznacza, że ostatecznie dyrektywa związana z kontrolą opinii biegłego jest skierowana do sądu, a nie do stron 103

104 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 strony mogą jedynie zwracać uwagę sądowi na występujące wątpliwości co do sposobu przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego, jak również do sformułowanych przez niego wniosków. W wystąpieniu podkreślono, że istotny jest problem możliwości podnoszenia zarzutów procesowych co do nieprawidłowego przeprowadzenia opinii, jaki pojawia się w świetle art. 162 k.p.c. Prelegent wskazał, że przepis ten po latach niemal całkowitego zapomnienia robi ostatnio zawrotną karierę. Choć w praktyce spotykane są orzeczenia, które łączą konieczność podniesienia zarzutu w trybie art. 162 k.p.c. z zasadą rozkładu ciężaru dowodu z art. 6 k.c., to jednak wydaje się, że wskazanie na określone naruszenie przepisów proceduralnych, wymagane przez dyspozycję art. 162 k.p.c., powinno nastąpić przez tę stronę, która przewiduje możliwość formułowania takiego zarzutu w apelacji, niezależnie od tego, po której stronie procesu spoczywał ciężar dowodu co do okoliczności objętych kwestionowanym dowodem z opinii biegłego. Obowiązki moderatora drugiego panelu pt. Opiniowanie w sprawach sądowych z punktu widzenia biegłego przejął Bogusław Tocicki, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu. Panel ten rozpoczął się od referatu prof. dr hab. Barbary Świątek, UM we Wrocławiu, pt. Specyfika opiniowania sądowo-lekarskiego. Odnosząc się do tytułu wystąpienia, prelegentka stwierdziła, że specyfiką opiniowania sądowo-lekarskiego jest jego olbrzymia różnorodność, na co podała przykłady ze swojej 50-letniej praktyki medyka sądowego. Prelegentka krytycznej analizie poddała tryb powoływania biegłego, a szczególnie system tzw. list biegłych, wskazując na konieczność zmian w tym zakresie. Sporo uwagi poświęciła zagadnieniu zakresu opinii, podkreślając w tej kwestii znaczenie postanowienia organu procesowego; praktyka w tym zakresie jest bowiem różna. Zazwyczaj w postanowieniu jest formułowanych wiele szczegółowych pytań albo jedno bardzo ogólne określające problem do rozstrzygnięcia. Biegły nie ma prawa wykraczać poza określony zakres opinii, chyba że taką możliwość stwarza mu organ zlecający opinię poprzez adnotację: czy biegły ma coś do dodania, zawartą zazwyczaj po ostatnim pytaniu. W praktyce istotnym problemem jest udział w wydawaniu opinii lekarzy różnych specjalności. Omawiając to zagadnienie, prelegentka zauważyła, że do zakładów medycyny sądowej nie docierają od dłuższego czasu postanowienia o wydanie prostych czy określanych jako łatwe opinii sądowo-lekarskich dotyczących np. oceny stopnia uszczerbku 104

105 Jonasz Suchy Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej... na zdrowiu po pobiciu czy po wypadku drogowym. Takie opinie są zwykle opracowywane przez lekarzy różnych specjalności, zazwyczaj z listy. W referacie wskazano również na niektóre z przeszkód we współpracy między biegłym a sądem, szczególnie na etapie uzupełniania opinii czy składania ustnych wyjaśnień. Ostatnia część prelekcji dotyczyła aktualnej pozycji biegłego w społeczeństwie, ze szczególnym uwzględnieniem roli mediów. Biegłego spotykają często niemiłe sytuacje, w tym pisma pełne obelg i gróźb, krzyki na korytarzach sądowych, a nawet na rozprawie, pomówienia o przekupstwo, o wydanie fałszywej opinii czy skargi do Izby Lekarskiej. Niewątpliwie utrudnia to wykonywanie jego obowiązków. Kolejny referat w drugim panelu, pt. Opiniowanie sądowe w ujęciu psychiatryczno-psychologicznym. Profesjonalizm czy improwizacja?, wygłosili wspólnie dr Aldona Stodulska-Blaszke, II Klinika Psychiatrii i Rehabilitacji Psychiatrycznej, Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 w Lublinie, oraz lek. Adam Kojtych. Prelegenci skoncentrowali się na zmianach w kodeksie karnym dotyczących środków zabezpieczających, a w szczególności pobycie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Nowelizacja kodeksu karnego wprowadza zmiany dotyczące możliwości stosowania środków zabezpieczających w stosunku do osób skazanych, po odbyciu kary pozbawienia wolności, u których orzeczono znaczne ograniczenie poczytalności z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego. Prelegenci poddali krytyce niestosowane obecnie w psychiatrii i niemożliwe do precyzyjnego zdefiniowania pojęcie choroby psychicznej. Poddali również analizie możliwe negatywne konsekwencje nowelizacji kodeksu karnego, którą zresztą ocenili bardzo krytycznie. W następnej kolejności głos zabrał prof. dr hab. inż. Zbigniew Luty, UE we Wrocławiu, który przedstawił referat pt. Rola biegłego w ekspertyzach wirtualnych informacji sprawozdawczych. Za cel swego wystąpienia prelegent przyjął zbadanie roli biegłego w identyfikowaniu i analizie informacji wirtualnych. Wskazał, że informacje wirtualne powstają na skutek zaistniałych zdarzeń i transakcji poprawnych w świetle prawa bilansowego, wywołują zmiany stanów finansowych określonych pozycji sprawozdania finansowego, ale nie są i nie będą realizowane pieniężnie obecnie ani w przyszłości. Kreowane są zatem dokumenty, wyceny, zapisy w księgach rachunkowych, które następnie są ujawniane w sprawozdaniach finansowych, zgodne z prawem, jednakże 105

106 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 z ekonomicznego punktu widzenia niewłaściwe. Rozbieżność między regulacją prawną i rzeczywistością ekonomiczną jest przyczyną dualizmu tej samej informacji. Powstają dwie interpretacje, obie poprawne z punktu widzenia przyjętych dwóch różnych kryteriów analizy: ekonomicznego i prawnego. W opinii prelegenta biegły w pierwszej kolejności musi zbadać ekonomiczną treść zaistniałych zdarzeń, a następnie formę ich udokumentowania. Powstaje dylemat, co ma wyższą rangę: treść ekonomiczna, czy zgodność z istniejącym prawem. Takie pytanie może być zadawane w sytuacji kreowania tzw. baniek kryzysowych. Księgowi oraz patrząc szerzej ekonomiści dostrzegali wirtualność transakcji, lecz banki działały bez naruszenia ówczesnego prawa, doprowadzając do utraty płynności i kryzysu na rynku finansowym. Podobnie można analizować zasadność dopuszczenia transakcji wysokiego ryzyka lub nawet niepewności zdarzeń w przyszłości jako poprawnych w ramach swobody działalności gospodarczej. Jako ostatnia w ramach drugiego panelu referat pt. Dopuszczenie dowodu z opinii biegłego w zakresie wyceny nieruchomości. Granice oceny przydatności dowodowej opinii o wartości nieruchomości przez pryzmat podejść i metod wyceny wygłosiła Monika Drobyszewska, UWr. Na wstępie prelegentka skupiła się na omówieniu takich zagadnień, jak czynności rzeczoznawcy majątkowego jako biegłego z zakresu szacowania nieruchomości, status prawny opinii o wartości nieruchomości sporządzonej przez rzeczoznawcę majątkowego czy termin ważności operatu szacunkowego oraz klauzula aktualizacyjna. W dalszej części wystąpienia został podjęty problem wzorców kontroli przydatności dowodowej operatu szacunkowego w świetle Stanowiska Rady Krajowej Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych w sprawie granic weryfikacji przydatności dowodowej operatów szacunkowych oraz wykładni pojęcia wiedzy specjalnej rzeczoznawcy majątkowego. Kończąc, prelegentka przedstawiła kwestie granic swobodnej oceny dowodu z opinii biegłego rzeczoznawcy majątkowego (z przywołaniem przykładów opinii sporządzonych dla celu aktualizacji opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego gruntu, ustalania odszkodowania z tytułu obniżenia wartości nieruchomości w związku z uchwaleniem lub zmianą planu miejscowego), oceny przydatności dowodowej operatu szacunkowego, w tym kwalifikowanej oceny dokonywanej w trybie art. 157 ustawy o gospodarce nieruchomościami. 106

107 Jonasz Suchy Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej... Ostatni panel tzw. sędziowski zatytułowany Dowód z opinii biegłego z perspektywy sądu poprowadziła Małgorzata Lamparska, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu. Jako pierwszy w tym panelu referat pt. Opinia prywatna według noweli KPK z r. przedstawił prof. dr hab. Jerzy Skorupka, UWr, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu. Zwrócił uwagę na fakt, że po 1 lipca 2015 r. tzw. opinia prywatna może być wprowadzona do procesu karnego jako dokument prywatny. Podstawę prawną do wprowadzenia tej opinii do procesu karnego stanowi przepis art k.p.k., a warunkiem jest złożenie przez stronę wniosku dowodowego, jego uwzględnienie przez organ procesowy (sąd) i dopuszczenie tego dowodu. Sposobem przeprowadzenia dowodu z takiego dokumentu jest jego odczytanie. Będzie on podlegał swobodnej ocenie organu procesowego, jak każdy inny dowód wprowadzony do procesu zgodnie z prawem. Tak zwana opinia prywatna nie stanowi opinii, o której mowa w art. 193 i n. k.p.k. Prelegent podkreślił, że w razie rozbieżności pomiędzy tzw. opinią prywatną a opinią urzędową organ procesowy (sąd) będzie obowiązany powołać biegłego albo biegłych bądź zasięgnąć opinii instytucji naukowej lub specjalistycznej. Kolejny panelista, dr Piotr Gensikowski, sędzia Sądu Rejonowego w Grudziądzu, wygłosił referat pt. Procesowe aspekty udziału biegłego psychologa w przesłuchaniu pokrzywdzonego przestępstwami przeciwko wolności seksualnej (art.185 k.p.k.). W wystąpieniu omówiono stan prawny obowiązujący od 1 lipca 2003 r. w zakresie udziału biegłego psychologa w przesłuchaniu osób pokrzywdzonych przestępstwami przeciwko wolności seksualnej, a także przedstawiono szczegółowe regulacje art. 185a k.p.k. oraz relację art. 185a k.p.k. do art k.p.k. W dalszej części wystąpienia przedstawiono regulacje ustawy z 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego, jak również dokonano wykładni art. 185a 4 k.p.k. Wskazano na zagadnienie zmiany katalogu sytuacji, gdy przesłuchanie pokrzywdzonych przestępstwami przeciwko wolności seksualnej, którzy w chwili przesłuchania ukończyli 15 lat, musi odbywać się w obecności psychologa. Omówiono również wykładnię użytych w przepisie wyrażeń: warunki określone w art. 185a 1 3 k.k. oraz uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Prelegent zwrócił uwagę na problem pokrzywdzonych, którzy ukończyli w chwili 107

108 WROCŁAWSKIE STUDIA SĄDOWE 3/2015 przesłuchania 18 lat (art. 185c k.p.k.), oraz dokonał wykładni językowej i systemowej art. 185c k.p.k., zestawiając jej wyniki z przepisami prawa europejskiego (w szczególności dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady z 25 października 2012 r. ustanawiającą normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw). Przedostatni referat wygłosił dr hab. Krystian Markiewicz, sędzia Sądu Rejonowego Katowice-Wschód. Tematem wystąpienia był Dowód z opinii biegłego w postępowaniu cywilnym zwyczajny czy nadzwyczajny środek dowodowy. Prelegent skupił się na zasadzie równorzędności środków dowodowych w polskim prawie procesowym, a także na przesłankach dopuszczenia i przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego. Referent przedstawił interesujące ujęcie wypadków wymagających wiadomości specjalnych. Omówił obowiązki stron w zakresie formułowania wniosków dowodowych, w szczególności wskazywania właściwej specjalności i procesowych skutków zaniedbań stron, stawiając tezę o dopuszczalności oddalenia wniosku przy niewłaściwym określeniu specjalności biegłego. W dalszej części wystąpienia przedstawił kwestię dowodzenia środkami dowodowymi, innymi niż opinia biegłego, okoliczności wymagających wiadomości specjalnych. Zwieńczeniem referatu było zasygnalizowanie specyfiki dowodu z opinii biegłego w kontekście dopuszczalności jego przeprowadzenia z urzędu. Wystąpieniem kończącym konferencję był referat dr. Janusza Kaspryszyna, sędziego Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, pt. Kwestia dopuszczenia z urzędu dowodu z opinii biegłego w sprawach cywilnych. Na wstępie prelegent rozważył zagadnienie dopuszczalności dowodu z opinii biegłego z urzędu w aspekcie ustrojowym (ogólnym/konstytucyjnym), procesowym/cywilnym (reguły wspólne dla całego postępowania dowodowego; art. 232 zd. 2 k.p.c.), oraz szczegółowym tylko w odniesieniu do dowodu z opinii biegłego (w tym ostatnim przypadku niezbędne było założenie, że jest to dowód szczególnego rodzaju). W referacie wskazano okoliczności, w których występuje potrzeba powołania biegłego, np. gdy niezbędne jest fachowe zaopiniowanie, a dowód ten w pierwszej kolejności polega na ocenie faktów. W konsekwencji ma to ułatwić sądowi podjęcie decyzji, do której niezbędne jest właściwe rozeznanie i zrozumienie zagadnienia podlegającego ocenie. Istotą opinii biegłego jest przekazanie uniwersalnej wiedzy, która przekłada się na ocenę konkretnego faktu, stanu, zdarzenia czy zagadnienia wskazanego przez sąd. Specyfika dowodu z opinii biegłego nakazuje zdecydowanie 108

109 Jonasz Suchy Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej... szerzej podchodzić do kwestii dopuszczalności tego dowodu z urzędu. Dopuszczenie dowodu z urzędu otwiera co do zasady drogę do zgłaszania przez strony kolejnych dowodów, które miałyby ewentualnie obalić wnioski opinii biegłego. Prelegent zastrzegł jednak, że w przypadku gdy dowód służy ocenie zgromadzonego już materiału dowodowego, z zasady nie otwiera to drogi do zgłaszania przez strony kolejnych dowodów. W końcowej części prelegent przywołał zasadę Pareto, która jest oparta na formule 20/80, tzn. że 80% bogactwa i dochodów jest tworzone przez 20% ludzkości lub że 20% czasu poświęconego pracy (czynnościom) generuje 80% rezultatów. Odnosząc tę regułę do procesu sądowego, prelegent wskazał, że dowód z opinii biegłego może dać odpowiedź w większości kwestii istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Bez niego istota sprawy nie będzie rozpoznana, co warunkuje uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, tylko z tego powodu, że zabrakło inicjatywy z urzędu w ramach postępowania pierwszoinstancyjnego. Zamknięcia konferencji podjął się Tomasz Zawiślak, sędzia Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia, wiceprezes zarządu oddziału SSP Iustitia we Wrocławiu, który podkreślił węzłowe znaczenie dowodu z opinii biegłego dla całego systemu wymiaru sprawiedliwości. Wskazał, że zainteresowanie konferencją dowiodło, jak wielka jest potrzeba dyskusji pomiędzy środowiskami biegłych, sędziów i pełnomocników na temat roli biegłego. Organizatorzy konferencji podjęli próbę wyboru takich tematów, które pozwoliłyby na ukazanie wspólnych problemów dotyczących opiniowania zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych. Brak odpowiedniej liczby biegłych o właściwych kwalifikacjach prowadzi często do przewlekłości postępowania. Podstawowym warunkiem uzdrowienia systemu opiniowania jest nadanie czy raczej przywrócenie biegłym właściwej pozycji społecznej oraz ekonomicznej. Podziękowania wszystkim uczestnikom konferencji złożył dr hab. Tadeusz Kocowski, prof. UE we Wrocławiu, kierownik Katedry Prawa Gospodarczego UE we Wrocławiu. Dzięki oryginalnej formule, aktualności poruszanych zagadnień oraz ich doniosłości dla praktyki wymiaru sprawiedliwości konferencja w zgodnej opinii uczestników była niezwykle interesująca i wartościowa. Stała się też okazją do cennej wymiany doświadczeń i poglądów biegłych oraz przedstawicieli różnych środowisk prawniczych. 109

110 Warunki przyjmowania tekstów do druku we Wrocławskich Studiach Sądowych 1. Redakcja przyjmuje teksty oryginalne o objętości tys. znaków, z wyraźnie zaznaczonym tytułem, krótką notką o autorze oraz danymi kontaktowymi (adres, telefon, adres owy). Tekst może być podzielony na wypunktowane cyframi arabskimi podrozdziały. 2. Materiały przekraczające 50 tys. znaków, mające mniej niż 30 tys. znaków lub już publikowane mogą zostać opublikowane za zgodą Redaktora Naczelnego. 3. Wymagania minimalne odnośnie do objętości tekstu nie dotyczą polemik, glos, sprawozdań i recenzji. 4. Wymagane parametry przesyłanych tekstów: czcionka Times New Roman, rozmiar tekstu 12 pkt, interlinia 1,5 wiersza, akapit wyjustowany. 5. Przypisy powinny być opracowane w tradycyjny sposób na dole strony. Czcionka przypisów: Times New Roman, rozmiar 9 pkt. Dopuszczalny jest również wykaz wykorzystanej w tekście literatury. 6. W przypadku glos należy wskazać tezę glosowanego orzeczenia i miejsce jego publikacji. 7. Tekst artykułu należy zaopatrzyć w abstrakt w języku angielskim o objętości nie większej niż 750 znaków. Możliwe jest także przesłanie abstraktu w języku polskim w celu jego przetłumaczenia przez redakcję. Autor może ponadto zaproponować tłumaczenie na język angielski tytułu tekstu, a także podać adres owy w celu publikacji. 8. Materiały zapisane jako plik z rozszerzeniem doc prosimy przysyłać pocztą elektroniczną na adres sekretarza redakcji dr. Wojciecha Jasińskiego wjasinski@prawo. uni.wroc.pl albo pocztą zwykłą w dwóch egzemplarzach z załączoną płytą CD na adres: Katedra Postępowania Karnego, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocławski, ul. Uniwersytecka 22/26, Wrocław z dopiskiem Wrocławskie Studia Sądowe. 9. Przekazując tekst do redakcji, autor przenosi na Wydawcę wyłączne prawo do jego publikacji. 10. Przesłane teksty podlegają ocenie dwóch recenzentów. Warunkiem publikacji tekstu jest uzyskanie pozytywnych ocen recenzentów i uwzględnienie ich ewentualnych uwag do przesłanego materiału. Autorowi ujawniana jest treść recenzji z wyłączeniem tożsamości recenzentów. Recenzentom nie jest ujawniana tożsamość autora ocenianego tekstu. 11. Nie drukujemy artykułów o charakterze opisowym, pozbawionych aspektu badawczego lub nowych interesujących poznawczo treści. Autor ponosi odpowiedzialność za aktualność stanu prawnego, wykorzystanej bibliografii oraz orzecznictwa. 12. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania tekstów, zmiany tytułów, śródtytułów oraz poprawek merytorycznych i stylistycznych, również w wersji angielskiej. 13. Po opracowaniu redakcyjnym autor otrzymuje tekst do korekty. Jego nieodesłanie w ciągu siedmiu dni od otrzymania skutkuje skierowaniem do publikacji bez poprawek autora. 14. Materiały niezamówione nie podlegają zwrotowi. 15. Warunkiem publikacji tekstu jest odesłanie uprzednio podpisanej umowy z Wydawnictwem. 110

111 PRENUMERATA 2015 KUPON ZAMÓWIENIA Tytuł Liczba egz. w prenumeracie Cena prenumeraty Liczba prenumerat Do zapłaty Wrocławskie Studia Sądowe wrzesień 2015 r. wrzesień 2016 r zł Kupując czasopismo w prenumeracie, oszczędzisz 15% oraz otrzymasz bezpłatnie monografię autorstwa dr. Wojciecha Szydły pt. Reprezentacja Skarbu Państwa w zakresie gospodarowania nieruchomościami. Opis monografii znajduje się na kolejnej stronie. Dane do wysyłki: Imię i nazwisko: Ulica: Kod pocztowy: Miejscowość: Dane do faktury: Imię i nazwisko: Firma: Ulica: Kod pocztowy: Miejscowość: Jestem płatnikiem VAT o numerze NIP: tel./fax: Wyrażam zgodę na: przetwarzanie moich danych osobowych przez Oficyna Prawnicza A. Haręża i wspólnik sp.j. z siedzibą we Wrocławiu, ul. S. Kopańskiego 29 dla celów marketingowych otrzymywanie informacji handlowych na podany przeze mnie adres (data i podpis) Zamówienia prosimy składać telefonicznie, smsem na numer: em: biuro@oficynaprawnicza.pl lub pocztą na adres: Oficyna Prawnicza, ul. S. Kopańskiego 29, Wrocław

112 Monografia Reprezentacja Skarbu Państwa w zakresie gospodarowanie nieruchomościami przedstawia w sposób całościowy i syntetyczny skomplikowaną problematykę Skarbu Państwa jako podmiotu prawa występującego w procesie gospodarowania nieruchomościami skarbowymi. Autor dokonał identyfikacji oraz rzetelnej analizy istniejących w polskim porządku prawnym regulacji, które, instytucjonalizując udział państwa w obrocie prawnym pod postacią Skarbu Państwa, wyznaczają określone podmioty jako uprawnione do występowania w obrocie prawnym za Skarb Państwa, zobowiązując je do dokonywania stosownych czynności gospodarowania mieniem skarbowym dla urzeczywistniania interesu publicznego. Niezwykła doniosłość praktyczna zagadnień związanych z reprezentacją Skarbu Państwa w zakresie gospodarowania nieruchomościami sprawia, że treści zawarte w niniejszym opracowaniu posiadają duży walor poznawczy. Monografia zawiera wskazówki i podpowiedzi dla przedstawicieli praktyki prawniczej: adwokatów, radców prawnych, notariuszy, sędziów, pracowników administracji publicznej, studentów oraz słuchaczy studiów podyplomowych przygotowujących się do wykonywania zawodów związanych z gospodarowaniem i zarządzaniem nieruchomościami. ( ) Autor wnikliwie zanalizował znacznych rozmiarów regulację prawną, swobodnie poruszając się po tym skomplikowanym materiale normatywnym. Nie wahał się przy tym wypowiedzieć swojego stanowiska nie tylko w kwestiach kluczowych, ale również incydentalnych. ( ) Nie można zaś tracić z pola widzenia faktu, że przedmiotem Jego dociekań jest materia niezwykle złożona, obfitująca w liczne wątpliwości i będąca zarazem źródłem wielu rozbieżnych poglądów wypowiadanych zarówno w literaturze, jak i w mniejszym stopniu w orzecznictwie. ( ) dr hab. prof. UŚ Ryszard Mikosz Autorem ksiązki jest dr Wojciech Szydło doktor nauk prawnych. Adiunkt w Zakładzie Prawa Cywilnego Materialnego i Prawa Międzynarodowego Prywatnego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Wspólnik w Kancelarii Prawniczej Marek Szydło i Wspólnicy Spółka Komandytowa. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół zagadnień prawa cywilnego, prawa obrotu, gospodarowania i zarządzania nieruchomościami oraz prawa konkurencji. Autor wielu prac naukowych oraz opinii i ekspertyz prawnych. Współautor komentarza do ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Wykładowca przedmiotów: Prawo cywilne, Cywilnoprawne formy działania administracji publicznej oraz Prawo obrotu nieruchomościami. Prowadzi także zajęcia na studiach podyplomowych z zakresu gospodarowania i zarządzania nieruchomościami, wykłady dla aplikantów notarialnych oraz prowadzi szkolenia z problematyki szeroko pojętego prawa prywatnego.