Druki i publikacje. Aspekt techniczny. Opracowanie Bartek Gutowski

Transkrypt

1 Druki i publikacje Aspekt techniczny Opracowanie Bartek Gutowski

2 ASPEKT MERYTORYCZNY (tekst, materiał ilustracyjny, redakcja, koncepcja graficzna) ASPEKT TECHNICZNY (opracowanie graficzne, przygotowanie do druku, druk, wykończenie) Celem prezentacji jest omówienie przygotowania procesu poligraficznego i współpracy wydawca - drukarnia Dobra publikacja

3 MATERIAŁ WYJŚCIOWY PRZYGOTOWANIE TECHNICZNE MATERIAŁU (DTP) DRUK WYKOŃCZENIE NAWET DROBNE NIEDOCIĄGNIĘCIA NA JEDNYM ETAPIE MOGĄ ODBIĆ SIĘ NA KOLEJNYCH Etapy przygotowania poligraficznego

4 PRZYGOTOWANIE DO DRUKU TO NIE TYLKO ZNAJOMOŚĆ KILKU PROGRAMÓW GRAFICZNYCH. KONIECZNA JEST WIEDZA DOTYCZĄCA: - Techniki druku - Uszlachetnienia druku - Obróbki druku - Wybór maszyn drukarskich - Wybór technik introligatorskich i materiałów CEL: wysoka jakość, rozsądne koszty, wywiązanie się z terminu

5 Przygotowanie do druku (ang. Desktop Publishing - DTP) to zadania związane z obróbką na komputerze materiałów, które później będą powielane metodami poligraficznymi. DTP

6 NA ETAPIE PROJEKTOWNIA DRUKU NALEŻY OKREŚLIĆ JEGO PODSTAWOWE PARAMETRY: nakład technikę druku kolor (nietypowe kolory) materiał drukarski (rodzaj papieru itp.) konieczność specjalnych zabiegów wykończeniowych lub uszlachetniających (sztancowanie czy wytłaczanie) format publikacji dodatkowe elementy (np. oddzielny wykonanie obwoluty, wklejek itp.) JUŻ NA TYM ETAPIE NALEŻAŁOBY WSPÓŁPRACOWAĆ Z WYBRANĄ DRUKARNIĄ. OSTATECZNE PRZYGOTOWANIE MATERIAŁÓW POWINNO BYĆ SPROFILOWANE POD POSIADANE PRZEZ NIĄ MASZYNY Etap wstępny DOSTOSOWANIE DO TEGO WYMOGU PROCEDUR ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH

7 Nietypowy gatunek papieru. Papiery o metalicznym połysku, papiery o bardzo wyraźnie zaznaczonej teksturze czy papiery o szczególnie dużej (lub małej) gramaturze mogą wymagać dodatkowego czasu na ich zamówienie, a także decydować o wyborze maszyny drukarskiej. Farby mieszane. Jeśli potrzebujesz kolorów niedostępnych w palecie kolorów dodatkowych Pantone, Toyo lub bibliotece barw dowolnego innego producenta, to możesz poprosić o próbki zadruku nietypową farbą, mieszaną na zamówienie (próbki powinny zostać wykonane na docelowym gatunku papieru). Próbka taka polega na naniesieniu cienkiej warstwy zamówionej farby na wybranym rodzaju papieru i powinna wystarczająco dobrze odzwierciedlać ostateczny wygląd tej farby na wydruku. Lakiery i inne uszlachetnienia. Specjalne dodatki, takie jak lakiery ciężkie i akrylowe czy "zdrapki", wymagają wcześniejszego uzgodnienia. Usalenia wstępne PAPIER, FARBY, LAKIERY

8 Nietypowe wykończenia. Operacje takie jak perforowanie, sztancowanie, wytłaczanie, foliowanie czy niestandardowe sposoby bigowania lub składania mogą wymagać odpowiednio wczesnego zaplanowania i sprzętu. Ponieważ nietypowe wykańczanie zazwyczaj zajmuje sporo czasu, ów czas powinien zostać uwzględniony w harmonogramie realizacji projektu. Skomplikowane, niestandardowe sposoby złamywania, bigowania czy składania mogą wymagać pewnych zmian w maszynach, w które wyposażona jest drukarnia, w celu zapewnienia właściwej jakości gotowego produktu. Nietypowa zawartość. Jeśli zlecenie obejmuje wykonanie specjalnych nadruków dodatkowych, takich jak adresy czy inne informacje realizowane w ramach systemów VDP, to realizacja takiego zlecenia może wymagać dodatkowego czasu poświęconego na zaprogramowanie maszyn i zebranie danych (takich jak lista adresowa) potrzebnych do umieszczenia na wydruku. Ustalenia wstępne ELEMENTY NIETYPOWE

9 Nietypowy gatunek papieru. Papiery o metalicznym połysku, papiery o bardzo wyraźnie zaznaczonej teksturze czy papiery o szczególnie dużej (lub małej) gramaturze mogą wymagać dodatkowego czasu na ich zamówienie, a także decydować o wyborze maszyny drukarskiej. Farby mieszane. Jeśli potrzebujesz kolorów niedostępnych w palecie kolorów dodatkowych Pantone, Toyo lub bibliotece barw dowolnego innego producenta, to możesz poprosić o próbki zadruku nietypową farbą, mieszaną na zamówienie (próbki powinny zostać wykonane na docelowym gatunku papieru). Próbka taka polega na naniesieniu cienkiej warstwy zamówionej farby na wybranym rodzaju papieru i powinna wystarczająco dobrze odzwierciedlać ostateczny wygląd tej farby na wydruku. Lakiery i inne uszlachetnienia. Specjalne dodatki, takie jak lakiery ciężkie i akrylowe czy "zdrapki", wymagają wcześniejszego uzgodnienia. Nietypowe wykończenia. Operacje takie jak perforowanie, sztancowanie, wytłaczanie, foliowanie czy niestandardowe sposoby bigowania lub składania mogą wymagać odpowiednio wczesnego zaplanowania i sprzętu. Ponieważ nietypowe wykańczanie zazwyczaj zajmuje sporo czasu, ów czas powinien zostać uwzględniony w harmonogramie realizacji projektu. Skomplikowane, niestandardowe sposoby złamywania, bigowania czy składania mogą wymagać pewnych zmian w maszynach, w które wyposażona jest drukarnia, w celu zapewnienia właściwej jakości gotowego produktu. Nietypowa zawartość. Jeśli zlecenie obejmuje wykonanie specjalnych nadruków dodatkowych, takich jak adresy czy inne informacje realizowane w ramach systemów VDP, to realizacja takiego zlecenia może wymagać dodatkowego czasu poświęconego na zaprogramowanie maszyn i zebranie danych (takich jak lista adresowa) potrzebnych do umieszczenia na wydruku. Ustalenia wstępne - PAPIER

10 Z drukarzami i osobami przygotowującymi druk dobrze jest na wstępie ustalić harmonogram i zasady kontakt Szczegółowego harmonogramu obejmującego daty realizacji poszczególnych etapów zlecenia, takich jak próby wstępne, próby kolorów i przygotowanie ogólnego wydruku treści publikacji oraz druki próbne na maszynie drukarskiej. Oczywiście, data ukończenia i dostarczenia zlecenia jest bardzo istotna, lecz nie znając terminów realizacji kolejnych faz projektu, ryzykujesz powodzenie całego przedsięwzięcia. Danych kontaktowych do wszystkich osób, które są (lub powinny być) zaangażowane w realizację zlecenia; a przede wszystkim: handlowca, przedstawiciela BOK-u oraz dowolnych pracowników technicznych, z którymi będziesz mógł kontaktować się w sprawie projektu. Upewnij się, że także oni wiedzą, jak się z Tobą skontaktować w razie potrzeby. Pamiętaj też, że drukarnie działają najczęściej 24 godziny na dobę. Być może nie jesteś przyzwyczajony do telefonów w środku nocy, lecz jeśli zlecenie ma bardzo krótki termin realizacji, a podczas nocnej zmiany pojawią się jakieś problemy, o których powinieneś wiedzieć - to spodziewaj się, że Twój telefon może zadzwonić w najmniej oczekiwanym momencie. Taka perspektywa powinna też skłonić Cię do uważnej weryfikacji materiałów przed oddaniem ich do drukarni. Ustalenia wstępne HARMONOGRAM I KONTAKT

11 W dużych drukarniach zazwyczaj nawiązujemy kontakt z HANDLOWCĄ, którego wiedza poligraficzna może okazać się niewystarczająca. Dobrze jest na etapie projektowania konsultować się ze specjalistami-drukarzami Kontakt z firmą poligraficzną

12 Rozmiar gotowego wyrobu. Jeśli drukujesz papier firmowy, to format nie stanowi żadnego problemu. Gorzej, jeśli masz przed sobą zadanie polegające na zaprojektowaniu wyrobu, który jest złamywany i składany - na przykład broszury lub teczki reklamowej. W takim przypadku lepiej jest uzbroić się w dokładną linijkę i sprawdzić wszystkie wymiary wyrobu, zanim będzie za późno. Wielkość spadu. O ile standardowa wielkość spadu jest ogólnie przyjęta i wynosi jedną ósmą cala, to niektóre firmy poligraficzne mogą zalecić nieco większe wartości, w szczególności wówczas, jeśli zlecenie dotyczy opakowań lub druków wielkoformatowych. Format wkładek. W projektach takich jak broszury ze składaną wkładką trzeba pamiętać o zwężeniu strony, która będzie zaginana do wnętrza. Zdefiniuj położenie linii pomocniczych w programie do składu publikacji i użyj ich w celu poprawnego rozmieszczenia wszystkich elementów projektu. Jeśli projektujesz publikację o standardowym formacie, to poproś przedstawiciela firmy realizującej zlecenie o szablon gotowej publikacji tego typu być może będą oni dysponować takimi materiałami. PLANOWANIE DRUKU

13 Położenie elementów graficznych względem złamów, perforacji lub krawędzi wykrawania. Jeśli jakiś element graficzny przylega do złamu, to trzeba będzie podjąć specjalne kroki w celu uniknięcia przeniesienia tego elementu poza ów złam jest to szczególnie istotne w przypadku opakowań. Drukarnia, z którą współpracujesz, powinna zaoferować pewne wskazówki dotyczące przygotowania tego typu projektów. Takie wskazówki są bardzo istotne przede wszystkim w przypadku wyrobów drukowanych na papierze o bardzo dużej gramaturze, która sprawia, że krawędzie złamów są znacznie grubsze niż w przypadku cieńszego podłoża drukowego. Właściwa liczba stron. W typowym wielostronicowym dokumencie (z pominięciem wkładek) liczba stron powinna być podzielna przez cztery. Czasopismo takie składa się z określonej liczby podwójnych kartek - na każdej z takich kartek wydrukowano dwie strony "na awersie" i dwie strony "na rewersie". W dłuższych publikacjach, na przykład książkach lub zeszytach ćwiczeń, projektant (lub drukarnia) może uzupełnić "braki", dodając puste strony (na przykład na notatki) do pełnej wielokrotności czterech. Odpowiednie farby. Jeśli nie projektujesz publikacji zawierającej 27 kolorów dodatkowych, to nie powinno być ich aż tyle w palecie barw projektu. Usuń niepotrzebne kolory lub skonwertuj je na ich odpowiedniki w modelu CMYK. PLANOWANIE DRUKU

14 Arkusz wydawniczy (za WIKIPEDIA) jednostka obliczeniowa stosowana w wydawnictwie w celu określenia objętości zawartości treściowej (tekstowej i graficznej) publikacji. Arkusz wydawniczy (tak samo, jak arkusz autorski) wynosi: znaków typograficznych (ze spacjami) prozy, lub 700 linijek poezji, lub 800 wierszy obliczeniowych (po 50 znaków), lub 3000 cm2 powierzchni ilustracji (także zapisu nutowego, wzorów matematycznych, chemicznych..., diagramów) Podstawa rozliczeń z drukarnią

15 Biga: (z niem. biegen - giąc) w poligrafii element wykrojnika służący do wytłaczania linii zgięcia papieru. biga dwupunktowa ma grubości 0,7 mm, biga trzypunktowa ma grubości 1,05 mm. Big trzypunktowych używa się do bigowania grubszych materiałów, głównie tektur, gdzie użycie big dwupunktowych mogłoby doprowadzić do pękania materiału. Aby materiał w sposób trwały i estetyczny został zbigowany używa się antybig. Biga wtłacza materiał do rowka SŁOWNICZEK

16 CMYK: zestaw czterech podstawowych kolorów farb drukarskich stosowanych powszechnie w druku kolorowym w poligrafii i metodach pokrewnych (atramenty, tonery i inne materiały barwiące w drukarkach komputerowych, kserokopiarkach, itp.). Na zestaw tych kolorów mówi się również barwy procesowe lub kolory triadowe. CMYK to jednocześnie jeden z trybów koloru w pracy z grafiką komputerową. Skrót CMYK powstał jako złożenie pierwszych liter angielskich nazw kolorów prócz koloru czarnego, z którego wzięto literę ostatnią, ponieważ litera B jest skrótem jednego z podstawowych kolorów w analogicznym skrócie RGB. Podstawowa wiedza o CMYK (i RGB) Konwerter (przelicznik) RGB do CMYK SŁOWNICZEK

17 Format netto: (format po obcięciu) rozmiar gotowego wyrobu poligraficznego (np. czasopisma, książki), podawany jako iloczyn długości i szerokości kart (stron) stanowiących blok wkładu. Pod pojęciem wyrobu gotowego rozumie się wyrób po obcięciu "spadów", co jest jedną z ostatnich czynności w introligatorni (np. po wykonaniu oprawy, o ile okładka jest tej samej wielkości co wkład). Format netto to inaczej mówiąc wymiary kolumny. Jeżeli okładka jest większa od "środka", to format netto oznacza wielkość owego środka, czyli w praktyce pojedynczej strony (przy założeniu, że wszystkie strony są tej samej wielkości). W przypadku oprawy klejonej, do formatu netto zalicza się również część papieru zasłoniętą przez klej. Nie zalicza się jednak grubości kleju wystającego poza obrys bloku kart. W praktyce DTP, terminu format brutto, oznaczającego całość danych razem z częścią spadową i informacyjną, używa się rzadziej, zastępując go raczej określeniem minimalnej wielkości spadów. SŁOWNICZEK

18 Gramatura papieru: ciężar 1 m2 arkusza papieru wyrażony w gramach. W przypadku papieru na okładki, foldery, opakowania, itp. wrażenie większej gramatury (czyli wrażenie papieru grubszego, sztywniejszego) osiągnąć można poprzez lakierowanie lub laminowanie. Papier offsetowy to rodzaj papieru przeznaczony do druku offsetowego. Z racji na kontakt papieru z wodą (co jest nieuniknione w offsecie wodnym) papier o włóknach wysoce hydrofobowych poprzez pełne zaklejanie w masie. Papier ten cechuje duża nierozciągliwość (rozciągliwość uniemożlwia prawidłowe pasowanie na kolejnych agregatach drukujących maszyny offsetowej). Papier offsetowy produkowany najczęściej w klasie III (z typową gramaturą 90 g/m² i 120 g/m²) i klasie V (z typową gramaturą 70 g/m² i 80 g/m²). Typowym przeznaczeniem tego papieru to druk książek, broszur, czasopism, plakatów, etykiet i nalepek na opakowania. Jego szczególną odmianę stanowi papier zapałczany, służący do druku barwnych etykiet na pudełka zapałek. Odmianą papieru offsetowego jest papier powielaczowy rotaprintowy. SŁOWNICZEK

19 . Lakierowanie druku: czyli pokrywanie lakierem druku - jeden ze sposobów uszlachetniania druku, tj. podnoszenia jakości lub atrakcyjności podłoża drukowego pokrytego farbą drukową. Cele lakierowania mechaniczne zabezpieczenie zadrukowanej powierzchni przed ścieraniem się farby. Najefektywniejsze w tym względzie są lakiery utrwalane promieniami UV, następnie lakiery dyspersyjne, a na końcu lakiery olejowe. Istnieją lakiery, które stosowane jedynie jako zabezpieczające: są to lakiery o niskim połysku lub wręcz nie zmieniające wrażenia barwy (lakiery neutralne). zmiana wyglądu naniesionej farby drukowej. Lakier pozwala uzyskiwać dodatkowe efekty wizualne: połysk, połysk perłowy, lub wręcz odwrotnie - zmatowienie. Mimo że lakier tworzy praktycznie bezbarwną powierzchnię (analiza spektralna), to jednak wpływa na odbiór barwy druku, a w niektórych przypadkach (np. barwy niebieskie lub fioletowe) nawet w sposób radykalny. Mówi się, że lakier ożywia barwę i wydobywa z niej głębię poprzez wzrost wrażenia jaskrawości i nasycenia. zwiększenie sztywności, a pośrednio także wrażenia grubości podłoża drukowego - np. w przypadku stosowania na okładkę publikacji niezbyt grubego papieru. zastosowania specjalne, np. lakiery termochromowe zawierające pigmenty termochromatyczne, dzięki którym zmieniają barwę w różnych zakresach temperaturowych), lakiery fotoluminescencyjne (dodatkami emitującymi światło w ciemnościach), lakiery zapachowe (wydzielające zapach na polakierowanej powierzchni po przetarciu jej dłonią w celu zniszczenia mikrokapsułek z substancją zapachową), lakiery perłowe (zawierające pigment perłowy), lakiery zdrapkowe (zawierające wypełniacze, dzięki którym łatwo się zdrapują), lakiery brokatowe (zawierająca brokat), lakiery wypukłe (wyraźnie wystające ponad lakierowaną powierzchnię), lakiery blistrowe, lakiery strukturalne (nie rozlewające się równomiernie na lakierowanej powierzchni lecz tworzące gęsto usiane wysepki). Sposoby lakierowania: lakierowanie stosuje się zarówno do powierzchni podłoża drukowego pokrytych całkowicie farbą drukową, jak też do powierzchni zadrukowanych tylko częściowo (wtedy jest pokrywane lakierem także niezadrukowane podłoże drukowe. lakierowana może być cała powierzchnia arkusza, lub też tylko jej wybrane graficznie obszary (wtedy jest to tzw. lakierowanie punktowe, co jest nieco mylącą nazwą, gdyż lakier nie jest nanoszony w postaci kropek, lecz apli). Lakierowanie takie zwie się również lakierowaniem wybiórczym. SŁOWNICZEK

20 Makieta: model drukarski przygotowany tak, żeby było można ocenić wygląd, wymiary i podjąć decyzję o koniecznych zmianach wyrobu. Rodzaje makiet: makieta reprodukcyjna - makieta składająca się ze stron z rysunkami wklejonymi albo narysowanymi w składzie lustrzanym makieta książkowa - makieta w formie książki, przygotowana w skali 1:1 ze składek niezadrukowanego papieru przeznaczonego do druku SŁOWNICZEK

21 Odbitka próbna (proof): służy sprawdzeniu lubi zatwierdzeniu projektu przed ostatecznym drukiem. Odbitki próbne analogowe - wykonywane są metodą stykową przez naświetlenie odpowiedniego materiału poprzez klisze offsetowe. Zasadniczo w proofie analogowym chodzi o symulację kolorów przyszłego druku (próba koloru). Odbitki próbne cyfrowe - wykonywane są z zapisu cyfrowego poprzez wydruk na odpowiednich drukarkach. Proofy cyfrowe można podzielić na: odbitki próbne koncepcyjne ukazujące rozmieszczenie elementów i barw. Druków poglądowy jednego projektu wykonuje się wiele i stąd muszą być tanie. odbitki próbne impozycyjne pozwalają ocenić rozmieszczenie stron/użytków na arkuszu drukarskim. odbitki próbne kontraktowe służą jako wzór do zaakceptowania przez klienta (pozwalają zawrzeć kontrakt) a zarazem wzór barwy dla drukarza (próba koloru). SŁOWNICZEK

22 Paser: (punktura) to element graficzny umieszczany poza formatem netto publikacji poligraficznej, służący jako celownik w druku barwnym do dokładnego nanoszenia obrazu drukowego kolejnymi farbami drukowymi w to samo miejsce. W druku jednokolorowym pasery nie mają zastosowania. Pasery stanowią miejsce kontroli i punkt odniesienia przy montażu klisz, wykonywaniu odbitek próbnych oraz w samym druku. Znajdują się one na każdym z wyciągów barwnych w tym samym miejscu i mają ten sam kształt. Zazwyczaj znajdują się one w strefie spadów, które są odcinane w procesach introligatorskich. RGB: jeden z modeli przestrzeni barw. Jego nazwa powstała ze złożenia pierwszych liter angielskich nazw barw: R - red (czerwonej), G - green (zielonej), B - blue (niebieskiej), z których model ten się składa. Sitodruk: jedna z metod drukowania. Formę drukową stanowi prostokątna rama, zwykle aluminiowa z napiętą na niej siatką. Sitodruk jest wykorzystywany do drukowania jedno i wielobarwnego, również wielkoformatowego, na papierze, tekturze, foliach i płytach z tworzyw sztucznych, metalach (np. plakatów, etykiet, opakowań, kalkomanii, reklam) oraz na przedmiotach uformowanych, tzw. kształtkach z różnych materiałów, m.in. na butelkach szklanych i z tworzyw sztucznych, pojemnikach na butelki, płytach kompaktowych, płytach czołowych urządzeń i przyrządów kontrolnych, itp. Sitodruk stosowany do druku na wyrobach włókienniczych jest zwany filmodrukiem zaś stosowany w grafice artystycznej i użytkowej - serigrafią. Sitodruk wykorzystuje się również w mikroelektronice do wytwarzania układów scalonych. Jest to jedyna metoda umożliwiająca zadruk tak wielu rodzajów podłoży, o różnej fakturze i kształcie. Spad drukarski: obszar druku, który wychodzi poza krawędź ostatecznej publikacji. Spad pozwala zapewnić, że obszar druku będzie dochodził do samej krawędzi. Wklejka: jest to dodatkowa kartka wklejana w blok książkowy. Wklejka może być 2- lub 4- stronicowa z zadrukowanymi wszystkimi lub niektórymi stronami. Jest ona wklejana swoją ostatnią stroną w blok. Należy pamiętać, żeby przy projekcie uwzględnić miejsce na klej - 5 mm od grzbietu. Wyklejka: jest to arkusz papieru o gramaturze zwykle trochę większej od arkuszy wkładu, który jest przyklejony zarówno do wewnętrznej strony okładziny okładki jak i do pierwszej (lub ostatniej) kartki wkładu. Głównym zadaniem wyklejki jest właśnie połączenie okładki z wkładem. Wyklejki są oczywiście dwie - każda dla jednej z okładzin okładki. Wyklejki stosuje się przy sztywnych okładzinach. Wyklejki są niezadrukowane lub zadrukowane tłem lub wzorem, natomiast informacje treściowe umieszcza się tam bardzo rzadko. SŁOWNICZEK

23 Paser: (punktura) to element graficzny umieszczany poza formatem netto publikacji poligraficznej, służący jako celownik w druku barwnym do dokładnego nanoszenia obrazu drukowego kolejnymi farbami drukowymi w to samo miejsce. W druku jednokolorowym pasery nie mają zastosowania. Pasery stanowią miejsce kontroli i punkt odniesienia przy montażu klisz, wykonywaniu odbitek próbnych oraz w samym druku. Znajdują się one na każdym z wyciągów barwnych w tym samym miejscu i mają ten sam kształt. Zazwyczaj znajdują się one w strefie spadów, które są odcinane w procesach introligatorskich. SŁOWNICZEK

24 RGB: jeden z modeli przestrzeni barw. Jego nazwa powstała ze złożenia pierwszych liter angielskich nazw barw: R - red (czerwonej), G - green (zielonej), B - blue (niebieskiej), z których model ten się składa. SŁOWNICZEK

25 Spad drukarski: obszar druku, który wychodzi poza krawędź ostatecznej publikacji. Spad pozwala zapewnić, że obszar druku będzie dochodził do samej krawędzi. SŁOWNICZEK

26 Wklejka: jest to dodatkowa kartka wklejana w blok książkowy. Wklejka może być 2- lub 4- stronicowa z zadrukowanymi wszystkimi lub niektórymi stronami. Jest ona wklejana swoją ostatnią stroną w blok. Należy pamiętać, żeby przy projekcie uwzględnić miejsce na klej - 5 mm od grzbietu. Wyklejka: jest to arkusz papieru o gramaturze zwykle trochę większej od arkuszy wkładu, który jest przyklejony zarówno do wewnętrznej strony okładziny okładki jak i do pierwszej (lub ostatniej) kartki wkładu. Głównym zadaniem wyklejki jest właśnie połączenie okładki z wkładem. Wyklejki są oczywiście dwie - każda dla jednej z okładzin okładki. Wyklejki stosuje się przy sztywnych okładzinach. Wyklejki są niezadrukowane lub zadrukowane tłem lub wzorem, natomiast informacje treściowe umieszcza się tam bardzo rzadko. SŁOWNICZEK