Studia. Koszalińsko Kołobrzeskie

Transkrypt

1 Studia Koszalińsko Kołobrzeskie

2

3 Studia Koszalińsko Kołobrzeskie Nr

4 Redakcja: ks. dr hab. Janusz Bujak, prof. US, Wydział Teologiczny US redaktor naczelny ks. dr Tadeusz Ceynowa, Wydział Teologiczny US ks. dr Wojciech Wójtowicz, Wyższe Seminarium Duchowne w Koszalinie dr inż. Magdalena Florianowicz sekretarz redakcji Rada naukowa: ks. prof. dr hab. Ignacy Bokwa, Wydział Teologiczny UKSW o. prof. dr hab. Zdzisław Kijas, Katolicki Uniwersytet Franciszkański Seraficum w Rzymie ks. dr hab. Janusz Lemański, prof. US, Wydział Teologiczny US ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski, Wydział Teologiczny UKSW ks. prof. dr hab. Jarosław Moskałyk, Wydział Teologiczny UAM ks. prof. dr hab. Józef Niewiadomski, Wydział Teologii Uniwersytetu w Innsbrucku Recenzenci numeru: o. dr hab. Grzegorz Maria Bartosik OFMConv., prof. UKSW ks. dr hab. Radosław Kimsza ks. dr hab. Piotr Kieniewicz MIC ks. prof. dr hab. Zdzisław Kroplewski ks. dr hab. Janusz Lemański, prof. US ks. prof. dr hab. Jarosław Moskałyk ks. dr hab. Janusz Lekan, prof. KUL ks. prof. dr hab. Marek Parchem ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik ks. dr hab. Janusz Szulist, prof. UMK ks. prof. dr hab. Jan Walkusz ks. prof. dr hab. Wiesław Wenz Korekta: Monika Trybocka Redaktorzy językowi: Joanna Janusiak (j. polski) s. Elżbieta Witek CSFN (j. angielski) Projekt okładki: Magdalena Florianowicz Skład i łamanie: Joanna Dubois-Mosora Adres redakcji: Redakcja Studiów Koszalińsko-Kołobrzeskich Koszalin, ul. Seminaryjna 2 tel. (94) , (94) skk_koszalin@interia.pl, Nakład 250 egz. Wersja papierowa czasopisma jest wersją pierwotną. Czasopismo jest indeksowane w międzynarodowych bazach danych: The Central European Journal of Social Science and Humanities (CEJSH, cejsh.icm.edu.pl), IC Journals Master List (indexcopernicus.com) oraz Polska Bibliografia Naukowa (pbn.nauka.gov.pl). Pełne teksty artykułów są dostępne na Copyright by Wyższe Seminarium Duchowne w Koszalinie Uniwersytet Szczeciński, 2015 ISSN

5 Spis treści BIBLIA Piotr Goniszewski Egzegeza Mt 28,16-20 z hebrajskiej wersji Ewangelii wg św. Mateusza (shemtob)...11 Tadeusz Knut Znaczenie terminu ciężar (ba,roj) w Nowym Testamencie...21 Beate Kowalski Meaning and function of the Sign of Jonah in Matthew 12:38-42 and 16: Janusz Lemański Mojżesz, Jozue i Amalekici. Nowe spojrzenie na Wj 17,8-16 w kontekście współczesnych badań nad powstaniem Pięcioksięgu...55 Mariusz Rosik L amministratore disonesto (Luca 16,1-9). Ma davvero? TEOLOGIA Janusz Bujak Osoba Jezusa Chrystusa istotą eschatologii chrześcijańskiej Robert Kaszak Komunia Święta na sposób Wiatyku Bogdan Kulik Zbawczy charakter misterium Bożego Narodzenia. Próba prezentacji dynamicznej wizji wcielenia Andrzej Proniewski Błogosławiona Dziewica Maryja Matka Boga w misterium Kościoła. W pięćdziesiątą rocznicę Konstytucji Dogmatycznej o Kościele Lumen Gentium Edward Sienkiewicz Człowiek ponowoczesny jako podstawowy problem nowej ewangelizacji Piotr Skiba Etyka małżeńska w nauczaniu moralnym Piusa XII Andrzej Symonowicz Zadania filozofii w poszukiwaniu prawdy w świetle encykliki Jana Pawła II Fides et ratio Sławomir Zatwardnicki Ateizm urojony rzeczywiste wyzwanie...189

6 FILOZOFIA I PSYCHOLOGIA Dariusz Adamczyk Wychowanie ku dobru w perspektywie Tischnerowskiej koncepcji człowieka agatologicznego Zbigniew Danielewicz Nie taki prosty. Meandry linearnej koncepcji czasu w chrześcijaństwie Adam Falewicz Geneza i przegląd psychologicznych koncepcji mądrości KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA Roman Misiak Nacjonalizm jako skrajność narodowa w nauczaniu społecznym Kościoła Andrzej Sochaj Rola języka ojczystego w wierze i duszpasterstwie HISTORIA Zbigniew Werra Polityka władz brytyjskich względem Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie RECENZJE Tadeusz Ceynowa 35 lat Salezjańskiej Inspektorii pw. św. Wojciecha w Pile. Elenko Jubileuszowe Opracowanie i redakcja A. Popławski, J. Wąsowicz, Piła 2015, ss Arkadiusz Korwin-Gronkowski Gerhard Lohfink, Przeciw banalizacji Jezusa, Wydawnictwo św. Wojciecha, Poznań 2014, ss Mariusz Rosik Janusz Lemański, Księga Rodzaju. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, nowy komentarz biblijny. Stary Testament i/1, rozdziały 1-11, Częstochowa 2013, ss Mariusz Rosik R. Bartnicki, K. Kłósek, Metody interpretacji Nowego Testamentu. Wprowadzenie, Wydawnictwo Petrus, Kraków 2014, pp Michał Rychter G. Lohfink, Przeciw banalizacji Jezusa, tłum. Eliza Pieciul-Karmińska, Wydawnictwo św. Wojciecha, Poznań 2015, ss Edward Sienkiewicz Recenzja wydawnicza pracy zbiorowej pt. Kościół wobec wyzwań współczesnych, Radomska Biblioteka Teologiczna, red. M. Jagodziński, J. Wojtkun, Radom

7 Contents THE BIBLE Piotr Goniszewski Exegesis of Mt 28,16-20 of the Hebrew version of the Gospel according to St. Matthew (shemtob) Tadeusz Knut The meaning of burden (ba,roj) in the New Testament...21 Beate Kowalski The meaning and function of the Sign of Jonah in Matthew 12:38-42 and 16: Janusz Lemański Mose, Joshua and the Amalek. A new look on Ex 17,8-16 in the context of modern research on the rise of Pentateuch...55 Mariusz Rosik Dishonest steward (Luke 16,1-9). Are you sure?...83 THEOLOGY Janusz Bujak The Person of Jesus Christ as the essence of Christian eschatology...93 Robert Kaszak Holy Communion in the way of Viaticum Bogdan Kulik Salvific character of the mystery of Christmas. An attempt to present the dynamic vision of incarnation Andrzej Proniewski Blessed Virgin Mary, the Mother of God in the mystery of the Church. In the 50th anniversary of the Dogmatic Constitution on the Church Lumen Gentium Edward Sienkiewicz Postmodern man as a basic problem of new evangelization Piotr Skiba Marital ethics in moral teaching of Pius XII Andrzej Symonowicz The tasks of philosophy in a search of truth in the light of encyclical Fides et ratio of John Paul II Sławomir Zatwardnicki Atheism Delusion real challenge

8 PHILOSOPHY AND PSYCHOLOGY Dariusz Adamczyk Education towards the goodness in Tischner s view of the agathological human Zbigniew Danielewicz Not so straightforward. Meanderings of the linear concept of time in Christianity Adam Falewicz The genesis and review of the psychological concept of wisdom CATOLIC SOCIAL TEACHING Roman Misiak Nationalism as extreme national social teaching of the Church Andrzej Sochaj The role of language in faith and pastoral ministry HISTORY Zbigniew Werra The Policy of the British authorities towards the Polish Armed Forces in the West REVIEWS Tadeusz Ceynowa 35 years of the Salesian Province of St. Wojciech in Pila. Jubilee elenco Authoring and editorial of A. Poplawski, J. Wąsowicz, Pila 2015, pp Arkadiusz Korwin-Gronkowski Gerhard Lohfink, Against the trivialization of Jesus, St. Wojciecha Publishing, Poznan 2014, pp Mariusz Rosik Janusz Lemański, Genesis. Introduction, translation from the original, commentary, new Bible commentary. Old Testament and/1, chapters 1-11, Czestochowa 2013, pp Mariusz Rosik R. Bartnicki, K. Kłósek, The methods of New Testament interpretation. Introduction, Publishing Petrus, Krakow 2014, pp. 291, ISBN Michał Rychter G. Lohfink, Against the trivialization of Jesus, translated by Eliza Pieciul-Karmiński, St. Wojciecha Publishing, Poznan 2015, pp Edward Sienkiewicz The publishing review of collective work The Church in the face of the current challenges, Radom Theological Library, ed. M. Jagodziński, J. Wojtkun, Radom

9 Biblia

10

11 2015 nr 22 DOI: /skk Piotr Goniszewski 1 EGZEGEZA MT 28,16-20 Z HEBRAJSKIEJ WERSJI EWANGELII WG ŚW. MATEUSZA (SHEMTOB) Wstęp W pochodzącym z terenów Półwyspu Iberyjskiego XIV-wiecznym żydowskim traktacie polemicznym pt. ʼbn bwchn, autorstwa Shem Toba ben Izaaka ben Shapruta, możemy odnaleźć hebrajską wersję Ewangelii wg św. Mateusza. Jest to niezwykle intrygujący tekst, który stawia przed nami na nowo pytania dotyczące średniowiecznych relacji żydowsko-chrześcijańskich oraz pogłębia perspektywę badań nad judeochrześcijaństwem w tym okresie historycznym. W niniejszym artykule zostanie przeprowadzona analiza egzegetycznej Mt ShemTob 28, W punkcie pierwszym przedstawiony zostanie tekst oryginalny i tłumaczenie na język polski. Punkt drugi i trzeci wprowadzą w zagadnienia związane z krytyką literacką i krytyką tradycji tego tekstu. Ostatni punkt artykułu będzie zawierał komentarz do Mt ShemTob 28, Egzegeza Mt ShemTob 28,16-20 Tab. 1. Tekst oryginalny i polskie tłumaczenie 2 Tekst hebrajski Mt ShemTob 28,16-20: Tłumaczenie polskie Mt ShemTob 28,16-20: 16 wʼchr zh kʼšr hšnym ʽśr tlmydyw hlkw lglyl nrʼh lhm bhr ʼšr bw htpllw 17 wkʼšr rʼwhw hštchww lw wyš mhm šnstpqw bw 18 wyšw qrb ʼlyhm wʼmr lhm ly ntn kl hykwlt bšmym wbʼrṣ 19 lkw ʼtm 20 wlmdw ʼwtm lqyym kl hdbrym ʼšr ṣywyty ʼtkm ʽd ʽwlm 16 Potem, kiedy dwunastu poszło do Galilei, ukazał się im na górze, na której modlili się. 17 I kiedy zobaczyli go, pokłonili się mu. A byli wśród nich tacy, którzy wątpili w niego. 18 Jezus zbliżył się do nich i powiedział im: Dostałem całą władzą w niebiosach i na ziemi. 19 Idźcie 20 i uczcie ich wypełniać wszystkich słów, które przykazałem wam na wieki. 1 Dr Piotr Goniszewski, adiunkt w Katedrze Egzegezy i Teologii Biblijnej Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego, adres do korespondencji: Szczecin, ul. Chodkiewicza 1/13, piotr.goniszewski@ interia.pl. 2 Wszystkie przekłady z języka hebrajskiego i greckiego pochodzą od autora niniejszego artykułu, chyba że wskazano inne źródło tłumaczenia.

12 12 Fot. 1. Na zdjęciu zakończenie Mt ShemTob z mss. Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Leiden; źródło: (dostęp ). Krytyka literacka Perykopa Mt ShemTob 28,16-20 stanowi epilog bloku literackiego obejmującego mękę, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa (26,1-28,20), a jednocześnie jest to zakończenie całej Ewangelii. W tym krótkim fragmencie można wyróżnić następujące elementy: a) ww objawienie Zmartwychwstałego w Galilei, b) ww logia Jezusa. Jeżeli chodzi o gatunek literacki badanej perykopy, to mamy do czynienia z formą chrystofanii. Krytyka tradycji Pytanie o przeszłość perykopy Mt ShemTob 28,16-20 jest jednocześnie pytaniem o genezę całego dzieła. W tym kontekście można wskazać dwie perspektywy wyjaśniające proweniencję hebrajskiej wersji Ewangelii wg św. Mateusza, tj. hipotezę G. Howarda oraz hipotezę W.L. Petersona. W poniższych rozważaniach, dotyczących tych dwóch teorii, odniesiono się do wcześniejszych badań poświęconych temu problemowi 3. 3 P. Goniszewski, Jezus, Belzebub i nieodpowiedzialne słowa. Egzegeza perykopy Mt 12,22-37 w hebrajskiej wersji Ewangelii wg św. Mateusza (ShemTob), Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie (2014), nr 21, s ; Tenże, Sprawiedliwość i sprawiedliwi w kanonicznej i hebrajskiej wersji Ewangelii według św. Mateusza (Shem Tob), w: Nadzieja i sprawiedliwość jako sprawności moralne w wychowaniu, red. I. Jazukiewicz, E. Rojewska, Szczecin 2014, s

13 13 G. Howard, pierwszy wydawca i tłumacz na angielski Mt ShemTob4, bardzo przekonująco wykazał, że traktat pt. ʼbn bwchn, autorstwa Shem Toba ben Izaaka ben Shapruta, nie zawiera nowego tłumaczenia Ewangelii wg św. Mateusza dokonanego na potrzeby powstającego dzieła. Jest to wcześniejszy tekst, który został jedynie dołączony do tego traktatu polemicznego 5. Zdaniem tego badacza Mt ShemTob jest świadkiem przekazu hebrajskiej wersji Ewangelii wg św. Mateusza w środowisku żydowskim. Swoimi korzeniami wersja ta sięga pierwszych, starożytnych wspólnot judeochrześcijańskich. Niemniej jednak jej tekst ulegał w ciągu wieków szeregowi modyfikacji, interpolacji oraz stopniowej harmonizacji w stosunku do greckiego, kanonicznego Mt i łacińskiej Wulgaty. Ponadto rozważania G. Howarda nawiązują do opinii dotyczących pierwotnie hebrajskiej/aramejskiej wersji Mt, formułowanych przez pisarzy wczesnochrześcijańskich (m.in. Papiasz, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Efrem Syryjski, Euzebiusz z Cezarei) 6. Rzucają też nowe światło na rozwiązanie problemu synoptycznego zaproponowane przez J. Carmignaca w jego dziele Początki Ewangelii synoptycznych 7. Opozycyjną koncepcję wobec hipotezy G. Howarda zaproponował W.L. Petersen 8. Jego zdaniem Mt ShemTob jest przekładem na hebrajski istniejących w średniowieczu łacińskich harmonii Ewangelii. Nie jest to więc zachowana do średniowiecza starożytna, semicka wersja pierwszej Ewangelii w kanonie, a jedynie tłumaczenie powstałe w okresie po Chr. W tym miejscu trzeba wskazać na bardzo mocny kontrargument G. Howarda, który podkreśla, że w przypadku Mt ShemTob mamy do czynienia z hebrajską wersją Mt, a nie tekstem harmonizującym Ewangelie kanoniczne 9. Z drugiej jednak strony intuicja W.L. Petersena nie musi być całkiem chybiona. Nie można wykluczyć, że Mt ShemTob jest nie tyle przekładem, co hebrajską parafrazą greckiej lub łacińskiej Ewangelii wg św. Mateusza. Taki twórczy przekład, dokonany przez jakiegoś konwertytę obeznanego z żydowską tradycją i językami, tłumaczyłby obecność licznych semityzmów w tekście Mt ShemTob10. Egzegeza Mt ShemTob 28,16-20 Ww zawierają narrację przedstawiającą chrystofanię zmartwychwstałego Jezusa (w. 16) oraz reakcję na to wydarzenie Jego uczniów (w. 17). Tekst Mt ShemTob mówi o hšnym ʽśr tlmydym, czyli dwunastu uczniach. W kanonicznej wersji greckiej pojawia się hen- 4 G. Howard, The Gospel of Matthew according to a Primitive Hebrew Text, Macon Nowe, uzupełnione wydanie tej publikacji: tenże, Hebrew Gospel of Matthew, Macon Tamże, s P. Goniszewski, Jezus, Belzebub i nieodpowiedzialne słowa, s J. Carmignac, Początki Ewangelii synoptycznych (BZ.TNT 13), tłum. W. Rapak, Kraków Mogilany 2009; R. Bartnicki, Ewangelie synoptyczne. Geneza i interpretacja, Warszawa , s W.L. Petersen, Some Observations on a Recent Edition of and Introduction to Shem-Tob s Hebrew Matthew, (dostęp ). Odpowiedź na obiekcje W.L. Petersena zawiera artykuł: G. Howard, A Response to William L. Petersen s Review of Hebrew Gospel of Matthew, (dostęp ). 9 Tamże. 10 P. Goniszewski, Jezus, Belzebub i nieodpowiedzialne słowa, s. 17.

14 14 deka mathētai, w łacińskiej Wulgacie undecim discipuli, w syryjskiej Peshittcie tlmydʼ chdʽsr, wreszcie w hebrajskim Mt DuTillet ʼchd ʽśr tlmydym 11. Wszystkie te warianty wskazują jednoznacznie na jedenastu uczniów. Dlaczego tekst hebrajski Mt ShemTob przywołuje inną liczbę uczniów, skoro w 27,3-10 wyraźnie wspomina się o samobójstwie Judasza Iskarioty, który należał do grupy dwunastu wybranych przez Jezusa (10,1-4)? Jak widać z powyższego wykazu, pozostałe wersje Mt uwzględniają w swojej narracji fakt tragicznej śmierci zdrajcy Chrystusa. Wydaje się, że w Mt ShemTob zwrot hšnym ʽśr tlmydym jest użyty jako terminus technicus wskazuje na konkretną grupę najbliższych uczniów Jezusa, która udała się na spotkanie ze swoim nauczycielem w Galilei (glyl). Sama chrystofania jest opisana za pomocą czasownika nrʼh (nifal pf. 3 sg. m.). Słowo to jest oparte na rdzeniu rʼh, który oznacza takie czynności jak widzieć, patrzeć, wpatrywać się, doświadczać, poznawać. Forma nrʼh jest wykorzystywana w ST w tekstach zawierających teofanie (m.in. Rdz 48,3; Wj 3,16; 4,5; 16,10; Kpł 9,4; Lb 14,10.14; 1Krl 3,5). Jeżeli chodzi o miejsce tego wydarzenia, to jest to bliżej niesprecyzowana góra (hr) w Galilei (glyl). Nawiązanie do nieokreślonej góry przypomina scenerię tzw. Kazania na górze: wyhy ʼchry zh bʽt hhyʼ wyrʼ hchbwrwt wyʽl hhr wyšb. Wyqrybw lw tlmydyw ( I po owym czasie zobaczył tłumy, wszedł na górę i usiadł. Zbliżyli się do niego jego uczniowie ( ) ; 5,1). Moment chrystofanii jest w Mt ShemTob mocniej zaakcentowany w stosunku do tekstu greckiego. Wersja hebrajska kładzie nacisk na akt objawienia się zmartwychwstałego Jezusa, podczas gdy Ewangelia kanoniczna podkreśla doświadczenie uczniów: kai idontes auton ( i oglądając go/przypatrując się mu ). Ponadto wg Mt ShemTob objawienie dokonuje się w trakcie modlitwy uczniów. Pojawia się w tym miejscu czasownik htpllw (hitpalel pf. 3 pl.) bazujący na rdzeniu pll, modlić się, prosić, błagać. Wzmianki o modlitwie brak w innych wariantach pierwszej Ewangelii, wspomnianych już wyżej, ponadto brak takiej informacji w arabskim tłumaczeniu harmonii czterech Ewangelii, tzw. Diatessaronie. Chrystofania zmartwychwstałego Jezusa w trakcie modlitwy może sugerować ciekawe implikacje teologiczne. Kiedy kolegium Dwunastu ukazuje się Jezus, ci oddają Mu pokłon. Czynność ta jest oddana za pomocą czasownika hštchw (hitpael pf. 3 pl.). Bazuje on na rdzeniu šchh/šchy, który w koniugacji hitpael wskazuje na oddanie czci, padnięcie na kolana, oddanie pokłonu. W tzw. Ewangelii dzieciństwa (Mt ShemTob 1,1-2,23) termin ten jest stosowany w tekstach mówiących o oddaniu czci nowo narodzonemu królowi Żydów (2,2.8). Natomiast w 14,33 opisuje się nim adorację uczniów wobec cudu dokonanego przez Jezusa na Jeziorze Galilejskim (por. 14,22-33). Niektórzy spośród hšnym ʽśr tlmydym ( dwunastu uczniów ) nie do końca jednak wierzyli w to, czego doświadczają. Mt ShemTob przedstawia ten stan słowem nstpqw (nitpael pf. 3 pl.) zawierającym rdzeń spq. Najczęściej tego korzenia, w koniugacji hitpael i nitpael, używa się przy wyrażaniu czynności dostarczania, zaopatrywania. Drugi jego zakres semantyczny wiąże się jednak właśnie z wątpieniem (por. rzeczownik spq: wątpliwość, dylemat ). 11 Mt DuTillet to XVI w. wersja hebrajskiej Ewangelii wg św. Mateusza. Cechą charakterystyczną tego przekładu jest duża zgodność z tekstem kanonicznym i Wulgatą: Więcej na temat Mt DuTillet : t. Hegg, A Brief History of the du Tillet Matthew, (dostęp ). Tekst oryginalny Mt DuTillet : Du Tillet Matthew with parallel Greek, 2Col.pdf (dostęp ). Angielskie tłumaczenie: H.J. Schonfield, An Old Hebrew Text of St. Matthew s Gospel. Translated, with an introduction notes and appendices, Edinburgh 1927.

15 15 W. 18a zawiera narracyjne wprowadzenie do dwóch wypowiedzi Jezusa (ww. 18b i 19-20). Pierwszy logion (w. 18b) przedstawia wszechwładzę, którą został obdarzony zmartwychwstały Jezus. Czasownik ntn (pf. 3 sg. m.), w koniugacji nifal, to prawdopodobnie passivum divinum wskazujące na samego Boga jako podmiot obdarowujący Chrystusa. Zmartwychwstały otrzymuje ykwlt, czyli moc, potęgę, władzę. Słowa bšmym wbʼrṣ ( w niebie i na ziemi ) to semicki meryzm wyrażający dominację Jezusa nad całym stworzeniem (por. Rdz 1,1: bršyt brʼ ʼlhym ʼt hšmym wʼt hʼrṣ, Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię ). Drugi logion (ww ) zawiera nakaz Jezusa skierowany do grona dwunastu uczniów. Wariant ww z Mt ShemTob znacznie różni się od tekstu kanonicznego. Brak w nim wzmianki o misji wśród pogan oraz trynitarnej formuły chrzcielnej. G. Howard w swoim omówieniu Mt ShemTob 28,19-20 wskazuje na intrygującą paralelę dla analizowanego teraz fragmentu. Odwołując się do F.C. Conybeare a 12, przywołuje bardzo ciekawy wariant zakończenia pierwszej Ewangelii obecny w tekstach Euzebiusza z Cezarei 13. Poniżej można porównać ww w Mt ShemTob, tekst kanoniczny i lekcję Euzebiusza z Cezarei: Tab. 2. Tekst oryginalny i polskie tłumaczenie Mt ShemTob 28,19-20 Tekst kanoniczny Mt 28,19-20 Euzebiusz z Cezarei 19 lkw ʼtm 20 wlmdw ʼwtm lqyym kl hdbrym ʼšr ṣywyty ʼtkm ʽd ʽwlm 19 Idźcie 20 i uczcie ich wypełniać wszystkich słów, które przykazałem wam na wieki. 19 poreuthentes oun methēteusate panta ta ethnē, baptidzontes autous eis to onoma tou patros kai tou uiou kat tou hagiou pneumato 20 didaskontes autous tērein panta hosa enteilamēn hymin. Kai idou egō meth hymōn eimi pasastas hēmeras heōs tēs synteleias tou aiōnos 19 Idąc zatem czyńcie uczniami wszystkie narody, chrzcząc ich w imię Ojca i Syna i Ducha świętego 20, nauczając ich przestrzegać wszystkiego, co przykazałem wam. A oto ja z wami jestem po wszystkie dni aż do końca tego wieku. poreuthentes mathēteusate panta ta ethnē en tō onomati mou, didaskontes autous tērein panta hosa eneteilamēn hymin Idąc czyńcie uczniami wszystkie narody w imię moje, nauczając ich przestrzegać wszystkiego, co przykazałem wam 12 F.C. Conybeare, The Eusebian Form of the Text Matth. 28,19, ZNW 2(1901), s G. Howard, Hebrew Gospel of Matthew, s

16 16 G. Howard, przytaczając opinie takich uczonych jak m.in. H. Kosmala 14, S. Pines 15, czy D. Flusser 16, opowiadających się za autentycznością skróconego wariantu, obecnego w przekazach Euzebiusza z Cezarei, jak i ich oponentów 17, konkluduje: If the short ending of the Gospel in Shem-Tob s Matthew is related to the short ending in Eusebius, no direct link between them is probable. Their relationship points to a time considerably earlier than the fourteenth century, possibly as early as the fourth century 18. Taki pogląd wspierałby hipotezę G. Howarda odnośnie istnienia pierwotnego, hebrajskiego tekstu Mateusza, przekazywanego w judeochrześcijańskim i żydowskim środowisku. Tekst Euzebiusza z Cezarei mógłby być greckim tłumaczeniem tej alternatywnej, hebrajskiej wersji pierwszej Ewangelii. Z drugiej strony oba warianty, czyli zakończenie w Mt ShemTob i lekcja Euzebiusza z Cezarei, nie muszą być ze sobą powiązane i mogły powstać całkowicie niezależnie. Warto zwrócić uwagę, że w tekście Euzebiusza z Cezarei jest mowa o nauczaniu narodów pogańskich w imię Jezusa (mathēteusate panta ta ethnē en tō onomati mou: Czyńcie uczniami wszystkie narody w imię moje ). Natomiast w tekście Mt ShemTob brak jest jakiejkolwiek aluzji do nauczania pogan. W w. 20 Mt ShemTob opisuje czynność nauczania za pomocą czasownika lmdw (qal imp. pl. m.) opartego na rdzeniu lmd, uczyć, nauczać. Lekcję lmdw potwierdzają rękopisy A i B. W pozostałych świadkach tekstu występuje słowo šmrw (qal imp. pl. m.; przestrzegajcie ). Jednak ten czasownik nie do końca pasuje do kontekstu całego zdania. Niemniej należy pamiętać, że rdzeń šmr, czyli pilnować, strzec, przestrzegać, zachowywać, w BH bardzo często odnosi się do przestrzegania przepisów Tory i zachowywania Przymierza z Bogiem Izraela (por. m.in. Wj 19,5; 20,6; Kpł 18,4; 19,37; 20,8; 22,31; Pwt 5,32; 6,3; 8,1). Nauczanie dwunastu uczniów ma na celu wypełnianie nauk Jezusa. Użyty w tym miejscu bezokolicznik lqyym bazuje na rdzeniu qwm w koniugacji piel. Jego zakres semantyczny obejmuje takie znaczenia jak: ustalić, utrwalić, wypełnić, przestrzegać, zachować. W kontekście analizowanego zdania wskazuje na wypełnianie, przestrzeganie nauczania Jezusa. Podobne użycie słów opartych na korzeniu qwm występuje np. w Misznie, w traktacie mpaw 4,11, gdzie padają następujące słowa: rby ywntn ʼwmr, kl hmqym ʼt htwrh mʽny swpw lqymh mʽšr. wkl mbṭl ʼt htwrh mʼšr swpw lbṭlh mʽny ( Rabbi Jonatan mówił: Każdy wypełniający Torę w biedzie, na końcu będzie wypełniał ją w bogactwie. Każdy uchylający się od Tory w bogactwie, na końcu będzie uchylał się od niej w biedzie ) 19. Podobnie w bjom 28b, gdzie mowa jest o wypełnianiu Tory przez Abrahama. W innych miejscach Mt ShemTob zwrot lqyym wskazuje na wypełnienie się proroctw ST (np. 2,23; 3,3; 4,14; 12,17; 13,35; 21,4;). Przedmiotem wypełniania 14 H. Kosmala, The Conclusion of Matthew, ASTI 4(1965), s S. Pines, The Jewish Christians of the Early Centuries of Christianity according to a New Source, Jerusalem Badacz ten oparł się na muzułmańskim traktacie polemicznym z X w., który miałby bazować na wcześniejszym judeochrześcijańskim źródle. 16 D. Flusser, The Conclusion of Matthew in a New Jewish-Christian Source, ASTI 5(1967), s G. Howard, Hebrew Gospel of Matthew, s Tamże, s Tekst oryginalny i polskie tłumaczenie tego traktatu z Miszny: Prqy ʼbwt Sentencje Ojców, tłum. E. Gordon, S. Pecaric, Kraków Zob. również nowe polskie wydanie tego tekstu: Sentencje Ojców Pirke Awot z komentarzami Pawła Śpiewaka, tłum. M. Friedman, Kraków 2014.

17 17 mają być dbrym, czyli słowa, czyny lub słowa i czyny Jezusa. Rzeczownik dbr ma bardzo szeroki zakres semantyczny i może obejmować wszystkie powyższe znaczenia. Są to dbrym, które przykazał wypełniać Jezus. Użyty w tym fragmencie czasownik ṣywyty (piel pf. 1 sg. m.) oparty jest na rdzeniu ṣwh. Korzeń ten tworzy rzeczownik mṣwwt, który w judaizmie rabinicznym jest terminus technicus, oznaczającym 613 przykazań Tory 20. Ponadto w Torze ṣwh pojawia się w wielu czasownikach opisujących Boga, który przekazuje swoje objawienie Mojżeszowi lub Mojżeszowi i Aaronowi (m.in. Wj 7,2.6.10; 34,4; 39,1; Kpł 8,4; Lb 27,34; Pwt 1,3) oraz Mojżesza jako pośrednika w przekazywaniu Bożego Prawa (np. Pwt 8,1.11; 13,1; 15,11; 19,7.9; 28,14). Wydaje się, że hebrajska wersja pierwszej Ewangelii za pomocą słowa ṣywyty podkreśla obecny w kanonicznym Mt obraz Jezusa jako nowego Mojżesza (por. 5,1) 21. Ostatni zwrot ʽd ʽwlm ( na wieki ) uwypukla niezmienność Jezusowej Tory. Najbardziej charakterystycznym elementem ww z hebrajskiego Mateusza jest ukierunkowanie nauczania uczniów Jezusa jedynie na Izraela. W tekście ww nie pojawia się żadna wzmianka o misji wśród narodów pogańskich (qwym), jak ma to miejsce w tekście kanonicznym. Ponadto w 10,5-6 i 15,24 wyraźnie zaznaczono, że działalność Jezusa oraz jej kontynuacja przez uczniów ma się koncentrować tylko na Izraelu. W tym kontekście przesłanie ww staje się jaśniejsze. Dwunastu uczniów ma kierować swoją posługę jedynie do Żydów, co sugeruje użyta w w. 20 partykuła z zaimkiem w 3 pl. s. ʼwtm ( ich ) oraz kontekst całej Ewangelii (zob. 10,5-6 i 15,24). Podsumowanie Przeprowadzona w niniejszym artykule egzegeza Mt ShemTob 28,16-20 sugeruje, że ta semicka Ewangelia jest dziełem przeznaczonym dla środowiska żydowskiego. Stanowi tekst judeochrześcijański, w którym wyrażono jednocześnie otwartość na ewangelizację Żydów. Jakie implikacje dla badań nad genezą i Sitz im Leben hebrajskiej Ewangelii wg św. Mateusza (ShemTob) przynosi powyższa egzegeza perykopy 28,19-20? Bez wątpienia zachęca do bardziej szczegółowej analizy historycznej i socjologicznej wspólnot ju deochrześcijańskich oraz relacji żydowsko-chrześcijańskich na terenach zajętych przez muzułmanów (Bliski Wschód, Afryka Północna, Półwysep Iberyjski) w okresie średniowiecza. Dane te powinny zostać skonfrontowane z wynikami egzegezy Mt ShemTob i hipotezami tłumaczącymi powstanie tego dzieła, przed wszystkim z koncepcją G. Howarda oraz koncepcją niedosłownego przekładu, zasugerowaną przez autora niniejszego artykułu, a opartą o badania W.L. Petersena. 20 Tzw. tryg mṣwwt. Szczegółowa prezentacja 613 przykazań judaizmu rabinicznego: E. Gordon, 613 przykazań judaizmu tryg mṣwwt oraz siedem przykazań rabinicznych i siedem przykazań dla potomków Noego, Kraków Budapeszt Szerzej na ten temat: J. Kudasiewicz, Ewangelie synoptyczne dzisiaj (BW 53), Warszawa 1986, s

18 18 Bibliografia Abramowiczówna Z., Słownik grecko-polski, t. 1-4, Warszawa Bartnicki R., Ewangelie synoptyczne. Geneza i interpretacja, Warszawa Briks P., Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa Carmignac J., Początki Ewangelii synoptycznych, tłum. W. Rapak, Kraków Mogilany Conybeare F.C., The Eusebian Form of the Text Matth. 28,19, ZNW 2(1901), s Du Tillet Matthew with parallel Greek, WorkingFile_2Col.pdf. E. Nestle., K. Aland i in. red., Novum Testamentum Graece, Stuttgart, Flusser D., The Conclusion of Matthew in a New Jewish-Christian Source, ASTI 5(1967), s Goniszewski P., Jezus, Belzebub i nieodpowiedzialne słowa. Egzegeza perykopy Mt 12, w hebrajskiej wersji Ewangelii wg św. Mateusza (ShemTob), Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie (2014), nr 21, s Goniszewski P., Sprawiedliwość i sprawiedliwi w kanonicznej i hebrajskiej wersji Ewangelii według św. Mateusza (ShemTob), w: Nadzieja i sprawiedliwość jako sprawności moralne w wychowaniu, red. I. Jazukiewicz, E. Rojewska, Szczecin 2014, s Gordon E., 613 przykazań judaizmu tryg mṣwwt oraz siedem przykazań rabinicznych i siedem przykazań dla potomków Noego, Kraków Budapeszt Hegg T., A Brief History of the du Tillet Matthew, HistOfDuTillet.pdf. Howard G., A Response to William L. Petersen s Review of Hebrew Gospel of Matthew, rosetta.reltech.org/tc/v04/howard1999.html. Howard G., Hebrew Gospel of Matthew, Macon Howard G., The Gospel of Matthew according to a Primitive Hebrew Text, Macon Jastrow M., A Dictionary of the Targumum, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature, London New York Klein E., A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language for readers of English, Jerusalem Koehler L., Baumgartner W., Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, t. 1-2, red. J.J.Stamm, red. wyd. pol. P. Dec, Warszawa Kosmala H., The Conclusion of Matthew, ASTI 4(1965), s Kudasiewicz J., Ewangelie synoptyczne dzisiaj (BW 53), Warszawa Lust J., Eynikel E., Hauspie K., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Stuttgart 2003 (wersja z BibleWorks x.14). Petersen W.L., Some Observations on a Recent Edition of and Introduction to Shem-Tob s Hebrew Matthew, Pines S., The Jewish Christians of the Early Centuries of Christianity according to a New Source, Jerusalem Popowski R., Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa Prqy ʼbwt Sentencje Ojców, tłum. E. Gordon, S. Pecaric, Kraków 2005.

19 19 Schonfield H.J., An Old Hebrew Text of St. Matthew s Gospel. Translated, with an introduction notes and appendices, Edinburgh Sentencje Ojców Pirke Awot z komentarzami Pawła Śpiewaka, tłum. M. Friedman, Kraków Streszczenie Niniejszy artykuł zawiera analizę egzegetyczną zakończenia hebrajskiej wersji Ewangelii wg św. Mateusza (ShemTob). W pierwszym punkcie przedstawiono transliterację tekstu hebrajskiego oraz polskie tłumaczenie perykopy Mt ShemTob 28, Punkt drugi poświęcony jest analizie literackiej, natomiast trzeci omawia problem genezy Mt ShemTob. W ostatnim punkcie przeprowadzona została egzegeza badanej w artykule perykopy. Tym, co wyróżnia wersję hebrajską w stosunku do tekstu kanonicznego, jest brak tzw. nakazu ewangelizacji pogan oraz trynitarnej formuły chrzcielnej. Mt ShemTob 28,16-20 zdaje się sugerować, że przedmiotem apostolskiej posługi dwunastu uczniów Jezusa powinni być jedynie Żydzi. Słowa kluczowe: Ewangelia wg św. Mateusza, hebrajskie Ewangelie, judaizm, dialog żydowsko-chrześcijański, judeochrześcijaństwo Summary EXEGESIS OF MT 28,16-20 OF THE HEBREW VERSION OF THE GOSPEL ACCORDING TO ST. MATTHEW (SHEMTOB) The following article is an analysis of Mt 28,16-20 of the Hebrew version of the Gospel according to St. Matthew (ShemTob). The first chapter contains an original Hebrew text and Polish translation of Mt 28, The second one shows the literary structure of this fragment and the problem of the origin of Mt ShemTob. The main section contains a commentary on Mt ShemTob 28, It seems to suggest that the object of the apostolic ministry of the twelve disciples of Jesus should be only Jews. Keywords: Gospel according to St. Matthew, Hebrew Gospels, Judaism, Christian-Jewish Dialogue, Jewish-Christianity

20

21 2015 nr 22 DOI: /skk Tadeusz Knut 1 ZNACZENIE TERMINU CIĘŻAR (BAROS) W NOWYM TESTAMENCIE Wstęp Na kartach Pisma Świętego spotykamy się z obrazem ciężaru, brzemienia niesionego przez człowieka oraz nałożonego przez Boga. Niniejszy artykuł przedstawia znaczenie słowa ba,roj występującego w Nowym Testamencie w różnych formach gramatycznych. Termin ten pojawia się w Nowym Testamencie w formie rzeczownikowej jako to ba,roj, ouj, obok formy czasownikowej bare,w, przysłówkowej bare,wj i przymiotnikowej baru,j, ei /a, u, dwadzieścia razy. W pierwszym przypadku jako rzeczownik ba,roj u Mt 20,12; Dz 15,28; 2 Kor 4,17; Ga 6,2; 1 Tes 2,7; Ap2,24.W formie bare,w w następujących tekstach: Mt 26,43, Łk 9,32; 21,34; 2 Kor 1,8; 5,4; 1 Tm 5,16. W formie bare,wj u Mt 13,15; Dz 28,27, natomiast jako baru,j u Mt 23,4; 23,23, Dz 20,29; 25,7; 2 Kor 10,10; 1 J 5,3 2. Według Słownika Z. Abramowiczówny ba,roj oznacza: (1) ciężar, ładunek, brzemię, (2) metaforycznie: ociężałość, odrętwienie, (3) metetaforycznie: nieszczęście, ból, (4) w znaczeniu dodatkowym: obfitość, siłę oraz (5) wpływ, znaczenie, wagę, godność. W formie bare,w oznacza przeważyć, obciążyć, przygnieść, natomiast w formie baru,j, ei /a, u, przybiera znaczenie (1) ciężki, silny, potężny, obciążony, przygnieciony, (2) ciężki do znoszenia, przykry, bolesny oraz (3) gwałtowny 3. Jak można zauważyć, rozpiętość znaczeniowa ba,roj jest ogromna i odnosi się zarówno do sensu dosłownego znaczenia jako ciężar, waga ludzi, zwierząt, ładunek statku, aż po ciężar w sensie przenośnym. G. Schrenk w związku z metaforycznym użyciem ba,roj podaje, że słowo to określa uciążliwe cierpienie oraz moc, potęgę. Dzieli cierpienie na 1 Ks. mgr lic. Tadeusz Knut, ur. 1960, proboszcz parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Wierzchucinie; adres do korespondencji: Wierzchucino, ul. Abrahama 18; tknut@pelplin.opoka.org.pl. 2 H. Bachmann, W. A. Slaby, Computer- Konkordanz zum Novum Testamentum Graece von Nestle Aland, 26 Auflage, und zum Greek New Testament, 3rd Edition Walter de Gruyter, Berlin New York 1980, s ; W. Bauer, Griechisch-deutsches Wörterbuch zum Neuen Testament, Berlin 1958, s ; zob. też J. Strong, Grecko-polski słownik Stronga z lokalizacją słów greckich i kodami Popowskiego, Warszawa 2015, s Strong dodaje do formy czasownikowej bare,w dodatkowo Mk 14,40 gdzie występuje katabaruno,menoi part praes pass masc pl (obciążone) oczy (oi` ovfqalmoi.), s W Mk 14,40 występuje jako lectio varia; zob. Słownik grecko-polski Nowego Testamentu, red. R. Popowski, Warszawa 1994, s Z. Abramowiczówna, Słownik grecko-polski, t. 1, Warszawa 1962, s ; J.D. Douglas, The Illustrated Bible Dictionary, t. 1, Leicester 1980, s. 211; zob. J. Strong, Grecko-polski słownik Stronga, s ; zob. R. Popowski, Grecko-polski słownik syntagmatyczny Nowego Testamentu, Warszawa 2008, s

22 22 udręki ciała i udręki duchowe: kłopot, ciężar obowiązków, nędza. Wyrażenie natomiast moc, potęga charakteryzuje wpływ, uznanie, godność, np. potęga państwa, siła armii W formie rzeczownikowej Poniżej zostaną przytoczone teksty, w których termin ba,roj występuje w formie rzeczownikowej. Aby uchwycić konkretne znaczenie tego słowa w poszczególnych tekstach, będzie ono analizowane w najbliższym kontekście, w jakim występuje. Wszystkie teksty podano w tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia, wydanie III, Poznań Warszawa Mt 20,12: Ci ostatni jedną godzinę pracowali, a zrównałeś ich z nami, którzyśmy znosili ciężar dnia (to. ba,roj th /j h `me,raj) i spiekoty (kai. to.n kau,swna). Powyższy wiersz występuje w przypowieści o robotnikach w winnicy, która nie posiada paralel u pozostałych Ewangelistów. Bóg jest gospodarzem, robotnicy wezwani jako pierwsi to naród wybrany. Robotnicy zaangażowani później to narody pogańskie lub grzesznicy. Niektórzy sądzą, że przypowieść ta jest skierowana przeciwko faryzeuszom albo w ogóle Żydom, którzy byli przekonani, że dzięki pochodzeniu od Abrahama i swojej pobożności legalnej wejdą do Królestwa Bożego 5. Bóg patrzy jednak nie tylko na zewnętrzne czyny, ale przede wszystkim na serce. Powołanie do wiary jest łaską, z którą trzeba współpracować 6. Jak zaznacza J. Jeremias, wieczór i wypłata nasuwają sens eschatologiczny. H. Kahlenfeld dodaje, że pretensje szemrzących, którzy dłużej pracowali, nie harmonizują z eschatologią. Obrazują natomiast, jak stwierdza A. Jankowski, faryzejską postawę zarzucania Jezusowi zbyt wielkiego miłosierdzia dla grzeszników. Eschatologiczna jest tu nie ostatnia godzina końcowej wypłaty, lecz godzina, w której już realizuje się zbawienie z chwilą przyjęcia Jezusa (hic et nunc) 7. W tym kontekście ciężarem dnia są tutaj wszelkie zadania, obowiązki życiowe na płaszczyźnie wiary, które zlecił Bóg tym, którzy zostali powołani jako pracownicy do Jego Winnicy-Królestwa. Dz 15,28: Postanowiliśmy bowiem, Duch Święty i my, nie nakładać na was żadnego ciężaru (ba,roj) oprócz tego, co konieczne. Powyższy wiersz jest decyzją apostołów podjętą w czasie tzw. soboru w Jerozolimie w sprawie chrześcijan antiocheńskich mających pogańskie pochodzenie. Sobór zwalnia ich od ciężarów Prawa Mojżeszowego 8. Ciężarem (ba,roj), przed którym Paweł bro- 4 G. Schrenk, ba,roj, baru,j,, bare,w, w: TWNT, red. G. Kittel, G.Friedrich, t. 1, Stuttgart 1966, s J. Strong wyprowadza pochodzenie słowa ba,roj, od ba,sij, stąpanie, kroczenie (ai` ba,seij): Dz 3,7, od słowa baivnow iść; J. Strong, Grecko-polski słownik Stronga, s.134, M. Wolniewicz, Ewangelia wg Mateusza, w: BP, red. M. Peter, M. Wolniewicz, t. 3, Poznań 1987, s J. Kudasiewicz, Komentarz biblijny do czytań mszalnych rok A., red. J. Homerski, Lublin 1981, s J. Kudasiewicz, Królestwo Boże w przypowieściach, Poznań Warszawa 1981, s ; J. Homerski, Ewangelia według św. Mateusza, w: PŚNT, red. F. Gryglewicz, E. Dąbrowski, t. 3, cz.1, Poznań Warszawa 2004, s A. Paciorek podkreśla protest robotników winnicy odnośnie zapłaty dla tych, którzy pracowali w upale dnia, zob. A. Paciorek, Ewangelia według św. Mateusza, rozdziały 14-28, w: NKB.NT, t. 1, cz. 2, Częstochowa 2008, s Gospodarz okazał się szczodry dla robotników ostatniej godziny. B. t. Viviano, Ewangelia według św. Mateusza, w: KKB, red. R.E. Brown; J.A. Fitzmyer; R.E. Murphy, Warszawa 2004, s E. Dąbrowski, Dzieje Apostolskie, w: PŚNT, red. E. Dąbrowski, t. 5, Poznań 1961, s Określenie Duch Święty i my zaznacza rolę inicjatywy Bożej w obradach apostołów podczas tzw. soboru jerozolimskiego, zob. R.J. Dillon, Dzieje Apostolskie, w: KKB, Warszawa 2004, s

23 23 nił swoich wyznawców, było obrzezanie i zachowywanie zwyczajów i przepisów Prawa Mojżeszowego. Apostoł Piotr ciężar ten nazywa jarzmem (Dz 15,10). Sobór zalecił zachowywać to, co konieczne, tzn. klauzule Jakubowe : unikać pokarmów złożonych bożkom w ofierze, rozpusty, tego, co uduszone oraz krwi (por. 1 Kor 8,1-13;10,19-22) 9. 2 Kor 4,17: Niewielkie bowiem utrapienie nasze obecnego czasu gotują bezmiar chwały przyszłego wieku (u `perbolh.n aivw,nion ba,roj do,xhj). Termin ba,roj w powyższym tekście oznacza trudności, cierpienia, doświadczenia związane z pracą apostolską. Słowo to występuje w kontekście obrony apostolatu Pawła w związku z atakami przeciwników apostoła, którzy podważają jego autorytet. Obecne ciężary, utrudzenia ziemskie zostaną przemienione w przyszłym życiu w wieczną chwałę (por Rz 8,18). W kontekście eschatologicznym wszystkie doczesne ciężary, cierpienia stają się lekkie 10. Znoszenie wszelkich cierpień, utrapień jest naśladowaniem Chrystusa, który zmartwychwstał i powołuje do przyszłej chwały 11. Ga 6,2: Jeden drugiego brzemiona (a vllh,lwn ta. ba,rh) noście i tak wypełnijcie prawo Chrystusowe. Paweł w części parenetycznej Listu do Galatów daje swoim adresatom klucz właściwego zrozumienia prawa Chrystusowego będącego prawem miłości. W Ga 6,2 Paweł podaje, że istotą chrześcijańskiego życia jest wzajemna pomoc, wzajemne noszenie brzemion. G. Schrenk określa ta. ba,rhw tym tekście jako wady etyczne, pokusy, przewinienia 12, zaś E. Burton jako ciężar pokusy i możliwy wynikający z niej grzech G. Schrenk dodaje, że nie można ograniczać ba,roj wyłącznie do wyrażenia specjalizującego. Słowo to jest jedynie tezą dla ukazania nakazu miłości, za czym przemawia zdanie następne: ( ) i tak wypełnijcie prawo Chrystusowe (Ga 6,2) Tes 2,7: A jako apostołowie Chrystusa mogliśmy być dla was ciężarem (duna,menoi e vn ba,rei ei=na), my jednak stanęliśmy pośród was pełni skromności, jak matka troskliwie opiekująca się swoimi dziećmi. Słowo to występuje tutaj w kontekście intencji, jakie kierowały Pawłem w głoszeniu Ewangelii Tesaloniczanom. Termin ba,roj nie występuje w powyższym tekście w sensie dosłownym, tzn. być ciężarem w sensie finansowym być na utrzymaniu gminy. Paweł sam troszczył się o swoją egzystencję, produkując namioty. Chciał w ten sposób ukazać bezinteresowność, szczerość intencji w głoszeniu Ewangelii oraz autentyczność 9 F. Gryglewicz. Komentarz biblijny do czytań mszalnych rok C, red. s. Łach, Lublin 1981, s G.Schrenk, ba,roj,,w: TWNT, t. 1, s. 552; J. Murphy-O Connor, Drugi List do Koryntian, w: KKB, s D. Nollat, chwała, w: STB, red. X.L. Dufour, Poznań Warszawa 1982, s Wyrażenie ciężar chwały Bożej oznacza manifestację obecności Boga, Jego mocy, np. cud w Kanie Galilejskiej (J 2,1-11), zob. L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman III, Ciężki, w: Słownik symboli biblijnych, Warszawa 1998, s G. Schrenk, ba,roj,., s E. Burton, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Galatians, Edinburgh 1964, s G. Schrenk, ba,roj,., s Prawo Chrystusowe najlepiej obrazuje najbliższy kontekst (Ga 5,13-6,10). Paweł podkreśla w nim znaczenie Ducha w życiu człowieka: postępować według Ducha (Ga 5,16); pozwalać się prowadzić Duchowi (Ga 5,18); zbierać owoce Ducha (Ga 5,22-23); do Ducha się stosować (Ga 5,25); siać w Duchu (Ga 6,8). Prawo Chrystusowe można wypełnić tylko za sprawa Ducha. Kto wypełni prawo Chrystusowe podkreśla Paweł ten również wypełnia prawo ST, które zawiera się w przykazaniu miłości, zob. T.R. Schreiner, Prawo Chrystusowe, w: Słownik teologii św. Pawła, red. G.F. Hawthorne; R.P. Martin; D.G. Reid, Warszawa 2010, s

24 24 swego posłannictwa. Termin ba,roj występuje tu w znaczeniu autorytetu (por. 1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8; 2 Kor 2,5; 2 Kor 12,16). W ten sposób budował apostoł swój autorytet, który próbowali podważyć jego przeciwnicy 15. A zatem słowo to przybiera sens moralny: okazywanie władzy i związanego z nią splendoru zewnętrznego, żądanie czci. Wynika to z kontekstu wypowiedzi i porównania z wierszem 6. Za taką interpretacją opowiadają się Bornemann, Dobschutz, Knabenbauer, Voste, Neil, Rigaux 16. Ap 2,24: Wam zaś, pozostałym w Tiatyrze, mówię, wszystkim, co tej nauki nie mają, tym, co jak mówią nie poznali: głębin szatana ; nie nakładam na was nowego brzemienia (ba,roj). W tym tekście słowo ba,roj występuje jako przestroga przed fałszywą prorokinią w mieście Tiatyra (dzisiejsza Akhisar) w Azji Mniejszej. A. Jankowski następująco interpretuje powyższe słowo ba,roj: Może Apostoł miał na myśli klauzule Jakubowe, a może jest to aluzja do rygoryzmu stronnictwa zwalczającego nikolaitów 17. Tiatyra była centrum wielu pogańskich kultów. Występuje tutaj kobieta-przywódczyni, która uważa siebie za prorokinię i podobnie jak Jezabel (por. 1 Krl 16,31; 2 Krl 9,22) naucza i zwodzi ludzi, by uprawiali rozpustę, spożywali ofiary dla bożków (2 Krl 9,20). Akceptacja więc takiej fałszywej nauki przez chrześcijan i uczestniczenie w kultach bałwochwalczych jest odstępstwem od Boga, oznacza służbę demonom i złym mocom W formie czasownikowej W czasie modlitwy w Ogrodzie Oliwnym Jezus czyni swoim uczniom wyrzut: Potem przyszedł i znów zastał ich śpiących, bo oczy ich były senne (ga.r au vtw /n oi` o vfqalmoi. bebarhme,noi) (Mt 26,43). Zwrot oczy obciążone (oi` o vfqalmoi. bebarhme,noi) oznaczają senność, kiedy powieki same się zamykają z powodu zmęczenia organizmu 19. W tym samym znaczeniu występuje to wyrażenie w innym kontekście, w scenie Przemienienia Chrystusa: Tymczasem Piotr i towarzysze snem byli zmorzeni (h =san bebarhme,noi u [pnw ). Gdy się ocknęli, ujrzeli jego chwałę i obydwóch mężów stojących przed 15 W. Mundle, ba,roj, w: TBNT, red. E. Beyreuther, H. Bictenhard, L. Coennen, t. 2, Wuppertal 1972, s Termin ba,roj posiada, oprócz znaczenia materialnego, sens moralny: wpływ, powaga, autorytet. Chodzi o autorytet i władzę, która przysługiwała apostołowi, a z której nie skorzystał, bo przemawiał nie z pozycji władzy, ale serdecznie, z łagodnością, zob. M. Bednarz, 1-2 List do Tesaloniczan, w: NKB.NT, t. 13, Częstochowa 2006, s J. Stępień, Listy do Tesaloniczan i pasterskie, w: PŚNT, t. 9, Poznań Warszawa 1979, s ; M. Wojciechowski, Apokalipsa świętego Jana, w: NKB.NT, t. 20, Częstochowa 2012, s A. Jankowski, Apokalipsa św. Jana, w: PŚNT, t. 12, Poznań 1959, s M. Wojciechowski podkreśla, że te ciężary to wstrzymanie się od kontaktu z pogańskim kultem i od nierządu. (por. Dz 15,28). Nikolaici uprawiali nierząd (elementy orgiastyczne uroczystości, udział w kulcie bożków). Są określani jako głębiny szatana, zob. M. Wojciechowski, Apokalipsa świętego Jana, s M. Czajkowski, Ostatnie proroctwo (Apokalipsa), w: Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, red. J. Frankowski; R. Bartnicki, t. 10, Warszawa 1992, s J. Homerski, Ewangelia według św. Mateusza, w: PŚNT, t. 3, cz.1, Poznań Warszawa 2004, s. 337; A. Paciorek zaznacza, że Jezus śpiącym uczniom nie czyni uwagi. Łk 22,45 wskazuje, że byli śpiący ze smutku, Mk 14,40 milczący wyrzut Jezusa, zob. A. Paciorek, Ewangelia według św. Mateusza, s. 577.

25 25 Nim (Łk 9, 32) 20. Trafnie słowo brzemię określa N. Lohfink w związku z Mojżeszem i Eliaszem ze sceny Przemienienia oraz innymi prorokami: Brzemieniem jest nędza ludzi, bo za ludźmi tymi mają się wstawiać u Boga. Ale i oni ludziom stają się brzemieniem, bo nigdy nie mają nam do zwiastowania akurat tego, czego byśmy sobie życzyli i zawsze stają w poprzek naszym myślom. Brzemieniem dla nich okazuje się wreszcie ich własne powołanie, ich Bóg. I to jest najcięższe brzemię, ale zarazem może i najsłodsze brzemię proroków. Prorocy nie ułatwiają życia. Ale czy dlatego mielibyśmy chcieć ich się pozbyć? 21. Jezus zachęca swoich wiernych do czuwania, bo dzień sądu przyjdzie niespodziewanie. Ostrzega, aby nie byli podobni do zasypiających, dla których jedynie sen jest najważniejszy, a wszystko inne obojętne 22. Kolejny tekst z terminem ciężar w formie czasownikowej to Łk 21,34: Uważajcie na siebie, aby wasze serca nie były ociężałe (prose,cete de. eàutoi /j mh,pote barhqw /sin u `mw /n ai` kardi,ai) wskutek obżarstwa, pijaństwa i trosk doczesnych, żeby ten dzień nie przypadł na was znienacka, jak potrzask. Serce ociężałe (barhqw /sin ai` kardi,ai) powodują następujące grzechy: obżarstwo, pijaństwo, troski doczesne. W związku z udręką (u `pe.r th /j qli,yewj), utrapieniem, które najprawdopodobniej spotkało Pawła w Efezie 23, występuje czasownik bare,w w 2 Kor 1,8: Nie chciałbym bowiem bracia, byście nie wiedzieli o udręce doznanej przez nas z Azji, jak do ostateczności i ponad siły byliśmy doświadczani (u `pe.r du,namin e vbarh,qhmen), tak iż zwątpiliśmy, czy uda się nam wyjść cało z życiem. Apostoł Paweł zaznacza, że byli doświadczani (e vbarh,qhmen), przygnębieni. Słowo udręka, utrapienie ukazują treść pojęcia bare,w. Nie chodzi tutaj o cierpienie w znaczeniu dosłownym, tzn. fizycznym 24. Teodoret, św. Tomasz, Estiusz, a także F. Godet i R. Cornely są zdania, że tym utrapieniem, doświadczeniem jest przeżycie związane ze złotnikiem Demetriuszem (por. Dz 19,23-20,1), które zagrażało życiu Pawła 25. Warto zaznaczyć, że List do Koryntian jest wielką apologią duchową i polemiczną ukazującą autentyczność apostolatu Pawła, który bezinteresownie 20 J 1,14; 2 P 1,16. Dopiero po zmartwychwstaniu Chrystusa apostołowie w pełni odczytali sens góry Tabor oraz zrozumieli, co oznacza ujrzeć Jego chwałę. F. Mickiewicz zaznacza, że przemienienie miało miejsce nocą, gdy uczniowie byli pogrążeni we śnie. Bijące światło od Jezusa, Mojżesza i Eliasza, światło chwały Bożej, kontrastuje silnie z ciemnością nocy, robiąc wielkie wrażenie na Piotrze i apostołach, zob. F. Mickiewicz, Ewangelia według św. Łukasza, rozdziały 1-11, w: NKB.NT, t. 3, cz. 1, Częstochowa 2011, s N. Lohfink, Brzemię proroków, Znak 28 (1976), nr 265, s F. Gryglewicz, Ewangelia według św. Łukasza, w: PŚNT, t. 3, cz. 3, Poznań Warszawa 1974, s. 317; F. Mickiewicz dodaje, że w kontekście mowy eschatologicznej (Łk 21,5-38) Jezus przestrzega przed złymi postawami człowieka, które przytępiają jego czujność (pijaństwo, troski doczesne). Lekarstwem jest czuwanie i modlitwa, zob. F. Mickiewicz, Ewangelia według św. Łukasza rozdziały 12-24, w: NKB.NT, t. 3, cz. 2, Częstochowa 2012, s J. Czerski, Drugi List do Koryntian, w: BP, t. 3, s K. Romaniuk, Drugi List do Koryntian, w: BT, s E. Dąbrowski, Listy do Koryntian, w: PSNT, t. 7, Poznań 1965, s. 403; J. Murphy-O Connor, Drugi List do Koryntian, w: KKB, s

26 26 głosił Ewangelię, nie chcąc być dla nikogo ciężarem 26. Dlatego za tę autentyczność Chrystusowego świadka był przez przeciwników doświadczany. Siły do zniesienia wszelkiego ciężaru należy upatrywać nie w ludzkiej mocy, ale w Bogu 27. Paweł, który był wytwórcą namiotów, stosuje jego obraz jako metaforę ciała symbolu życia doczesnego. Natomiast obraz domu jest symbolem wiecznego życia, stałego miejsca zamieszkania. Metafora namiotu występuje rzadko w Biblii. Typowa jest dla św. Pawła oraz występuje tylko w 2 Kor 5,4 28 : Dlatego właśnie udręczeni (barou,menoi) wzdychamy, pozostając w tym przybytku, bo nie chcielibyśmy go utracić, lecz przywdziać na niego nowe odzienie, aby to, co śmiertelne, wchłonięte zostało przez życie. Termin udręczeni (barou,menoi), a więc uciśnieni, określa wszelkie trudy ziemskie człowieka. Ten stan obrazuje porównanie do przebywania w namiocie nie w znaczeniu dosłownym, lecz moralnym. Apostoł także wyraża tęsknotę za zjednoczeniem z Bogiem, zrzuceniem ciężaru doczesności oraz wyzwoleniem z ciała w przyszłym życiu 29. W znaczeniu dosłownym jako pomoc materialna występuje bare,w w 1 Tm 5,16 w związku z opieką chrześcijan i Kościoła nad wdowami 30 : Jeśli któraś wierząca ma u siebie wdowy, niechże im przychodzi z pomocą, a niech nie obciąża Kościoła (mh. bare - i,sqw h` e vkklhsi,a), by mógł przyjść z pomocą tym, które rzeczywiście są wdowami. 3. W formie przysłówkowej Termin bare,wj u Mt 13,15 występuje w kontekście przypowieści o siewcy. Przez przeciętnych ludzi Królestwo Boże było rozumiane politycznie, dlatego Jezus, aby przygotować lud do zrozumienia tej prawdy, mówił w przypowieściach. Tekst Mt 13,15 przedstawia się następująco: Bo stwardniało serce tego ludu, ich uszy stępiały (kai. toi /j w vsi.n bare -,wj h ;kousan) 31 i oczy swe zamknęli, żeby oczami nie widzieli ani uszami nie słyszeli, ani swym sercem nie rozumieli: i nie nawrócili się, abym ich uzdrowił. Mateusz cytuje tutaj Iz 6,10, chcąc ukazać, że zawinione jest niezrozumienie nauki Jezusa o Królestwie Bożym, podobnie jak nie chciano poznać i przyjąć Mesjasza zapowiadanego przez proroków 32. L. Stachowiak stwierdza, że zawiniona niewiara Żydów 26 Czasownik bare,w w NT jest używany tylko w formie pasywnej, aktywnie występują jedynie komparatywy: nie być ciężarem w sensie materialnym: mh. evpibarh/sai, (1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8); ouv kateba,rhsa (2 Kor 12,16). Smutek z powodu zniewagi doznanej przez przeciwnika Pawła (2 Kor 2,5), zob. W. Mudle, ba,roj, w: TBNT, t. 2, s. 835; A. Bosowski, Napomnienia do pracy fizycznej i ich motywacja w nauczaniu św. Pawła, w: Studia z biblistyki, red. J. Łach, t. 5,Warszawa 1980, s G. Schrenk, ba,roj, w: TWNT, t. 1, s E. Dąbrowski. Listy do Koryntian, w: PŚNT, t. 7, s E. Dąbrowski, Listy do Koryntian, s. 424; J. Murphy-O Connor, Drugi List do Koryntian, w: KKB, s J. Stępień, Listy do Tesaloniczan i pasterskie, w: PŚNT, t. 9, Poznań-Warszawa 1979, s. 364; R.A. Wild, Listy pasterskie, Pierwszy List do Tymoteusza, w: KKB, s J. Homerski słowa kai. toi/j wvsi.n bare,wj h;kousan tłumaczy uszy przygłuchły, zob. J. Homerski, Ewangelia według św. Mateusza, w: PŚNT, t. 3, cz.1, Poznań 2004, s J. Kudasiewicz, Komentarz biblijny do czytań mszalnych rok A, red. J. Homerski, Lublin 1981, s