Biblia istota i rola w kulturze

Transkrypt

1 Krzysztof Napora scj Biblia istota i rola w kulturze (skrypt do użytku wewnętrznego) Lublin 2014

2 Jako pochodzące od Boga, Pismo święte ma atrybuty boskie. Cechą fundamentalną jest jego prawda, rozumiana jednak nie jako suma precyzyjnych i prawdziwych informacji o różnych aspektach ludzkiego poznania, ale jako objawienie się samego Boga oraz jego zbawczego projektu. Biblia w istocie pozwala nam poznać misterium miłości Boga, który objawił się w Słowie Wcielonym, które przez Ducha Świętego prowadzi do doskonałej komunii ludzi z Bogiem (Papieska Komisja Biblijna, Natchnienie i Prawda Pisma Świętego. Słowo, które od Boga pochodzi i mówi o Bogu, aby zbawić świat, 144). 2

3 Biblio, ojczyzno moja (Roman Brandstaetter) Biblio, ojczyzno moja, Biblio, moja ziemio polska, Galilejska I franciszkańska, O wy, Księgi mojego dzieciństwa, Pisane dwujęzyczną mową, Polską hebrajszczyzną, Hebrajską polszczyzną, Dwumową Świętą I jedyną. Gdy ma się ku zachodowi I z lipy przed moim domem opadają liście, Siedzę nad Tobą, Biblio, I wywołuję z Twoich wersetów Wszystkich najlepszych, Którzy są dla mnie niedościgłym wzorem, Wszystkich najpiękniejszych, Których podziwiam, Wszystkich szlachetnych, Którym nie umiem dorównać, Biblio, Mówiąca do mnie głosem napomnienia I głosem nagany, I głosem gniewu, I głosem kary, I głosem potępienia, I głosem przestrogi, I głosem sumienia, Biblio, Sprawująca nade mną Sąd. Gdy ma się ku zachodowi, A z lipy przed moim domem opadają liście, Patrzysz na mnie Oczami Ojca i Syna, i Ducha Świętego, Oczami moich praojców, Oczami mojego dziadka, Oczami mojej żony, Oczami moich umiłowanych poetów, Oczami Jana z Czarnolasu, Skargi i Anhellego. Wołasz do mnie z głębokości Psalmem krematoriów, Płaczem nad ruinami walczącej Warszawy, Lamentem nad zwłokami spalonego getta, 3

4 Pamięcią Oświęcimia, Treblinki, Majdanka, Jeremiaszowym jękiem Moich w dwójnasób umęczonych Dziejów. Wszystko jest w Tobie, Cokolwiek przeżyłem. Wszystko jest w Tobie, Cokolwiek kochałem. Wszystko. Cały żywot własny Człowieka, Żyjącego w nawiedzonym przez szatana Wieku. Zaplątany w jego sprzecznościach, W szaleństwach I w kłamstwach, Jak Absalom w gałęziach wisielczego dębu, Na Tobie uczyłem się żyć. Na Tobie uczyłem się czytać, Na Tobie uczyłem się pisać, Na Tobie uczyłem się myśleć, Na Tobie uczyłem się prawdy, Na Tobie uczyłem się prosić o odpuszczenie grzechów, Na Tobie uczyłem się kochać, Na Tobie uczyłem się mądrości, Na Tobie uczyłem się przebaczenia, Na Tobie uczyłem się pokory, Na Tobie uczyłem się modlić. Jeżeli jednak nie nauczyłem się żyć, Jeżeli nie nauczyłem się czytać, Jeżeli nie nauczyłem się pisać, Jeżeli nie nauczyłem się myśleć, Jeżeli nie nauczyłem się prawdy, Jeżeli nie nauczyłem się prosić o odpuszczenie grzechów, Jeżeli nie nauczyłem się kochać, Jeżeli nie nauczyłem się mądrości, Jeżeli nie nauczyłem się przebaczać, Jeżeli nie nauczyłem się pokory, Jeżeli nie nauczyłem się modlić, Moja wina, Moja wina, Moja bardzo wielka wina. 4

5 Już ma się ku zachodowi, Z lipy przed moim domem opadają liście. Ludzie z mojego życia bezpowrotnie odchodzą, Grobów jest więcej niż żywych przyjaciół, Nawet spłowiał atrament na matczynych listach, Pisanych do mnie nocą z dzielnicy pogromu. A ja siedzę nad Tobą, Biblio, I uczę się śmierci. Może tego jednego w końcu się nauczę. 5

6 Ilu synów miał Abraham? - Ilu synów miał Abraham? - ojciec Wim, sympatyczny Flamand patrzył na mnie - świeżo upieczonego absolwenta Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie - i uśmiechał się mrużąc jedno oko. - Ilu synów miał Abraham? Co do dwóch synów patriarchy Abrahama nie miałem najmniejszej wątpliwości, ale w spojrzeniu Wima było coś takiego, co mówiło mi, że gdyby odpowiedź była tak banalnie prosta, pytanie nigdy by nie padło. Gorączkowo szukałem w pamięci, kartkowałem w głowie Księgę Rodzaju i nic A może teologicznie? - Tylu, ile gwiazd na niebie i ziaren piasku na brzegu morza! Ale uśmiech nie znikał z twarzy ojca Wima. - Musisz jeszcze dużo czytać - powiedział - musisz jeszcze dużo czytać Wiele od tego czasu przeczytałem. Dziś wydaje mi się, że znam już odpowiedź na pytanie mojego flamandzkiego współbrata. Wystarczyło zajrzeć do 25. rozdziału Księgi Rodzaju, by przeczytać, że Abraham poślubił jeszcze drugą kobietę, imieniem Ketura. Ona to urodziła mu Zimrana, Jokszana, Medana, Midiana, Jiszbaka i Szuacha (Rdz ). Wydawało mi się, że ten fragment Biblii czytałem już tyle razy. Historia początków, imiona kolejnych patriarchów, etapy ich wędrówek, walki, intrygi, przygody, Boże powołanie, wybór, Boża Opatrzność, która wszystkim rządzi i wszystkim kieruje. I nigdy nie zwróciłem uwagi na sześciu synów Abrahama wymienionych z imienia w dwudziestym piątym rozdziale pierwszej księgi biblijnej. Jeśli dodamy do tego Izmaela i Izaaka - synów Hagar i Sary mamy łączną liczbę ośmiu. A jednak pytanie postawione kiedyś przez ojca Wima nie przestaje mnie nurtować. I zadaję to pytanie co roku każdej nowej grupie studentów, z którymi rozpoczynam wykłady na temat Biblii: Ilu synów miał Abraham? Odpowiedzi bywają różne. Zdarza się, że jedyną odpowiedzią jest wzruszenie ramion: nie wiem (przyznam, że nie jest to już dla mnie szokiem od momentu kiedy w czasie jednego z egzaminów doprowadzony do granic rozpaczy poprosiłem o wymienienie nazwy jakiejś księgi Nowego Testamentu I zapadła głęboka, pełna wyrzutu, skierowanego pod adresem nie znającego miłosierdzia wykładowcy, cisza ). Czasem ktoś pamięta, że przecież Abraham gotów był złożyć w ofierze swego jedynego syna na górze Moria - a więc musiał mieć co najmniej jednego, Izaaka. Zdarza się, że ktoś pamięta nieco więcej zawiłości życia Patriarchy Abrahama, ktoś przypomni sobie perypetie z niewolnicą Hagar i oto mamy już dwóch synów: Izmaela i Izaaka. Nie brak również tych, którzy, jak ja kiedyś, uciekają w symboliczny, ponadczasowy i uniwersalny wymiar ojcostwa Abrahama i odpowiadają, że potomstwo Abrahama jest liczne jak piasek na morskim brzegu i jak gwiazdy na nocnym niebie. Ale przyznam, że jak dotąd nikt jeszcze nie odpowiedział poprawnie: Biblia wymienia z imienia ośmiu synów Abrahama. Może ktoś zapytać, czy to naprawdę jest takie istotne? Przecież sześciu synów Ketury nie odgrywa żadnej nadzwyczajnej roli na kartach biblijnych. Oczywiście, są w Biblii sprawy bardziej istotne, ale przecież nie mówimy tu o panu XY z Pierwszej Księgi Kronik. Mówimy o Abrahamie - Ojcu naszej wiary, o człowieku, którego pielgrzymka w stronę Niwidzialnego Głosu, który kiedyś w Haranie szepnął mu: Abrahamie, Abrahamie Lech lecha! Wyjdź stanowi wzór i model każdego wyjścia, każdego ruszenia w drogę, każdego wezwania, powołania. Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, który ci ukażę. Uczynię bowiem z ciebie wielki naród, będę ci błogosławił i twoje imię rozsławię: staniesz się błogosławieństwem. Będę błogosławił tym, którzy ciebie błogosławić będą, a tym, którzy tobie będą złorzeczyli, i ja będę złorzeczył. Przez ciebie będą otrzymywały błogosławieństwo ludy całej ziemi. (Rdz ) Przecież tak naprawdę chodzi o udział w błogosławieństwie, które przez Abrahama spływa na wszystkich, otulonych ojcowskim płaszczem Patriarchy, który uwierzył. A może chodzi o jeszcze o coś więcej? Może chodzi o to, by uświadomić sobie, że Biblia jest dla mnie ciągle Księgą nieznaną. Nieznaną, po pierwsze dlatego, że niekiedy nie czytam jej wcale. Może nawet mam ją w domu, może zajmuje nawet honorowe miejsce w domowej biblioteczce i przeraża nietkniętymi ludzką ręką kartkami. Dziś kiedy badania pokazuje, że czyta około 13 procent społeczeństwa, że około 50 procent studentów nie przeczytało w minionym roku ani jednej książki - jak się dziwić, że nie czytamy książki, która zazwyczaj obrazki ma tylko w wydaniach dla dzieci. Niekiedy znam Biblię 6

7 zaledwie z niedzielnych czy świątecznych czytań liturgicznych, fragmentów, które w mojej głowie zagnieździły się gdzieś w odległym dzieciństwie, może z kilku najbardziej rozpowszechnionych cytatów użytych w literaturze, obecnych w masowej kulturze, z kilku utartych wyrażeń, które weszły do naszego słownika, choć nie zawsze znamy ich źródło. Pozostaje Biblia księgą nieznaną, bo niekiedy nie umiem jej czytać. Czytam pośpiesznie, połykając wyrazy, przeskakując linijki, przekręcając niecierpliwie kartki. Szukam zwartej fabuły tymczasem natykam się na monotonny i często pourywany opis wędrówki kolejnych pokoleń, szukaj wartkiej akcji tymczasem rozbijam się o skały list zawierających trudno do wymówienia imiona. Nieznana - księga nieznana, bo tak często nie rozumiem jej języka; języka który powstał na skrzyżowaniu światów: hebrajskiego, aramejskiego czy greckiego oryginału i bardziej lub mniej współczesnej polszczyzny. Nie rozumiem jej głosu bo głos ten wzywa mnie na skrzyżowanie świata odległych kultur starożytnego Bliskiego Wschodu i dzisiejszej Europy środkowo-wschodniej, na rozstajne drogi dynamicznej mentalności semickiej oraz myśli bardziej statycznej, której kolebką były starożytna Grecja i Rzym. Biblia wyznacza mi miejsce spotkania tam, gdzie schodzą się dwa światy: ten w którym istnienie Boga było oczywiste i świat w którym nic już oczywiste nie jest. Biblia zaprasza do świata, w którym Bóg na co dzień puka do namiotów nomadów - tyle że dzisiaj to zaproszenie spotyka ludzi, którzy zapomnieli drogi do domu sąsiada. świat w którym Bóg co dzień pukał do namiotów nomadów, wychodził na spotkanie kobiet nie mogących doczekać się potomstwa, świata w którym Bóg co wieczór z natchnionym królem układał słowa psalmów i świat, w którym Bóg stał się postacią z literatury, babcinych bajek; świat, w którym może nie tyle Bóg zapomniał drogi do ludzkiego domu, ile człowiek zapomniał drogi do siebie samego do swojego serca. Pytanie: ilu synów miał Abraham uświadomiło mi, że nie znam Biblii. Zrozumiałem, że na jej tysiącu sześciuset kilkudziesięciu stronach (tyle stron liczy Biblia, która leży na moim biurku) jest ukrytych przede mną przynajmniej tysiąc sześćset kilkadziesiąt tajemnic. Część z nich czeka na odkrycie - część na zawsze pozostanie zakryta. Czasem trzeba sto razy wrócić do tego samego fragmentu, do tej samej biblijnej perykopy by wreszcie z tego namiotu spotkania wybiec z rozpromienionym obliczem krzycząc: znalazłem, spotkałem, doświadczyłem a potem wracać pokornie do tego namiotu spotkania by odnajdywać, spotykać, doświadczać ciągle na nowo. Nie potrafię powiedzieć: przeczytałem Biblię - choć rzeczywiście przeczytałem przynajmniej raz wszystkie jej księgi. To wcale nie jest trudne. U początku życia zakonnego zachęcano nas byśmy czytali dziesięć minut dziennie - wystarczył niespełna rok by przeczytać całą księgę. Jeśli szukasz planu czytania Biblii w dowolnym przedziale czasu bez trudu znajdziesz stosowne pomoce w dowolnej wyszukiwarce internetowej. Wystarczy wpisać: plan czytania Biblii. Niektórzy czytają ją od początku do końca, inni czytają niejako w poprzek biorąc fragmenty na przemian ze Starego i Nowego Testamentu. Inni zaczynają od końca mówiąc, że Nowy Testament jest bardziej zrozumiały, że Ewangelie czyta się najłatwiej. Ale nawet jeśli przeczytasz ją całą od początku do końca ze zdumieniem odkryjesz, że końcowe: Amen. Przyjdź, Panie Jezu! Łaska Pana Jezusa ze wszystkimi! (Ap ) wcale nie wyznacza kresu lektury. Pismo Święte 1 czytam codziennie. Niektóre księgi biblijne czytałem już kilkadziesiąt razy. Niektóre fragmenty Biblii znam niemal na pamięć. I wciąż odczuwam jakieś niezwykłe zawstydzenie wobec tekstu. Nie znam Cię, Biblio... I ciągle pozostaje niedosyt. Wciąż rodzą się pytania, na które nie znam odpowiedzi. W czasie studiów w Papieskim Instytucie Biblijnym jeden z profesorów zwykł mawiać, że od tej pory już do końca życia powinniśmy co roku przeczytać 1 Rada Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk zatwierdziła poniższe ustalenia na posiedzeniu plenarnym w dniu 7 V 2004 roku: W tytułach ksiąg uznanych za objawione w danej wspólnocie religijnej używamy dużej litery we wszystkich członach z wyjątkiem przyimków, zgodnie z rozpowszechnionym zwyczajem językowym, np.: Księga Mądrości, Księga Wyjścia, Pieśń nad Pieśniami, Pierwsza Księga Królewska, Księgi Wedy, także oczywiście: Pismo Święte, Stary Testament, Nowy Testament (skróty ST, NT zapisujemy bez kropek). Wyraz Ewangelia jako nazwę księgi i jednocześnie opis życia Chrystusa piszemy dużą literą (np. Ewangelia św. Jana, cztery Ewangelie). W stosunkowo rzadszych użyciach piszemy ewangelia jako nazwa gatunku literackiego oraz jako nazwa części mszy świętej, (np. Przyszedł do kościoła po ewangelii). Zob. (odczyt z dnia ). 7

8 całą Biblię. Dziś wiem dlaczego tak mówił. Znam biblistów, którzy Biblii nie czytają - niemożliwe? A jednak! Może dopiero wtedy, czytana po raz dziesiąty, piętnasty czy setny odkryje Biblia którąś ze swoich tajemnic. Może wtedy wyjawi mi jeden ze swoich zazdrośnie skrywanych sekretów. Może właśnie wtedy zwykłe ludzkie słowo - znak zostawiony czarną farbą na białej karcie - rozpali się żarem Słowa, które uniżyło samo siebie by przyjąć formę ludzkiego słowa. Ludzkie słowo rozżarzone Bożym Słowem dotknie moich warg (zob. Iz 6.1) - i oczyści je! Tylko trzeba wytrwale czytać, bez znużenia, a potem zaczynać od nowa i jeszcze raz, i ciągle od nowa. Jak w testamencie dziadka wspominanym przez Romana Brandstaettera, w słowach, które zostawił mu jego dziadek: - Będziesz Biblię nieustannie czytał - powiedział do mnie. - Będziesz ją kochał więcej niż rodziców... Więcej niż mnie... Nigdy się z nią nie rozstaniesz... A gdy zestarzejesz się, dojdziesz do przekonania, że wszystkie książki, jakie przeczytałeś w życiu, są tylko nieudolnym komentarzem do tej jedynej Księgi. 2. Ilu synów miał Abraham? To pytanie, które otwiera całą serię pytań jakie pojawią się w tej księdze. Czasem pytanie dobrze postawione jest ważniejsze niż odpowiedź na nie. I z taką myślą chciałbym rozpocząć to pisanie o Biblii nie będzie to książka zawierająca najważniejsze odpowiedzi na temat Pisma świętego. Nawet jeśli jakieś odpowiedzi na nurtujące Cię pytania pojawią się w tej książce tak naprawdę książka ta rodzi się z nurtujących mnie pytań i prowokować ma do pytań tych, których wezmą ją do ręki. Biblia zawiera wiele odpowiedzi na ludzkie pytania ale jest również księgą niezwykłych pytań. Nie chodzi wcale o to, by Biblia odpowiedziała na wszystkie Twoje moje pytania czasem myślę, że znacznie ważniejsze jest to, bym ja umiał zmierzyć się z pytaniami, które postawi mi Biblia. 2 Roman Brandstaetter, Krąg Biblijny (Warszawa 1986) 13. 8

9 Pytań ciąg dalszy... Każdy pierwszy wykład z nowymi studentami rozpoczynam od małego testu, kilku pytań, które mają służyć jako trampolina do naszych dalszych spotkań, rodzaj zagajenia, od którego możemy rozpocząć nasze przechadzki po świecie Biblii. Rozpoczęliśmy już od pytania o synów Abrahama. Czy chcesz spróbować swych sił w konfrontacji z kolejnymi pytaniami? - Ile jest ksiąg biblijnych? - Ile jest psalmów w Biblii? - Ile jest Ewangelii? Potrafisz je wyliczyć? - Ile dni trwał biblijny potop? - W którym dniu zakończył Bóg dzieło stworzenia? - W jakich językach napisana jest Biblia? - Ile stron liczy Twoja Biblia? Gdzie znajduje się jej połowa? - Czy pamiętasz czytania z ostatniej niedzieli? - Jaki jest Twój ulubiony fragment Biblii? Przyznam, że prawie każde z pytań zadanych powyżej kraje w sobie jakiś haczyk. Bardzo często odpowiedź na nie jest wcale sprawą jednoznaczną i oczywistą, choć pozornie na taką wygląda. Weźmy przykład pierwszy z brzegu: ile jest ksiąg biblijnych? Pytanie to rodzi kolejne pytania: co to jest księga biblijna? Nawet jeśli przyjmiemy (co wydaje się logiczne), że księga biblijna to księga, która wchodzi w skład Biblii to okaże się, że wciąż daleko nam jeszcze do pełnej jasności. Na tak zadane pytanie można bowiem udzielić bardzo różnych odpowiedzi: 22, 39, 66, 73, 75, albo 81. Każda z tych odpowiedzi okazuje się prawdziwą. Jak to? Czy nawet liczba ksiąg biblijnych jest wartością zmienną? Czy zależy ona od indywidualnych opinii? Niekoniecznie od prywatnych opinii, ale zależeć będzie od tego, co uznamy za kanon biblijny, innymi słowy od tego, jakie księgi włączymy do zbioru ksiąg tworzących. Tak naprawdę pytanie, jakie zadaliśmy na początku powinno zostać doprecyzowane. Ile ksiąg biblijnych liczy kanon żydowski, ile protestancki, katolicki, a ile na przykład koptyjski? I jak się okazuje w każdym z tych przypadków odpowiedź będzie inna. Najłatwiej wyjaśnić różnicę pomiędzy ilością ksiąg w Biblii używanej przez żydów i tej używanej przez Chrześcijan. O ile bowiem na Biblię chrześcijan składają się Stary i Nowy Testament o tyle w Biblii używanej przez żydów znajdziemy tylko księgi, które zwykliśmy nazywać księgami Starego Testamentu. To mogłoby nam do pewnego stopnia wyjaśnić dużą różnicę jaką widzimy pomiędzy ilością ksiąg w Biblii używanej przez żydów i księgami używanymi choćby w Kościele Katolickim. Sprawa jednak komplikuje się jeśli porównamy zawartość tego co nazywamy Starym Testamentem choćby w popularnej Biblii Tysiąclecia i Biblią Hebrajską. Okaże się, że oprócz różnicy wynikającej z odmiennego podziału różnych ksiąg biblijnych, w Biblii Hebrajskiej brakować będzie niektórych ksiąg znanych nam ze Starego Testamentu Biblii używanej przez Katolików. Dziwi to tym bardziej, że przecież chrześcijanie od żydów przejęli księgi Starego Testamentu. Różnica dotyczy dokładnie 7 ksiąg nazywanych w Kościele Katolickim księgami deuterokanonicznymi lub wtórnokanonicznymi. Księgi te to: Księga Judyty, Tobiasza, Pierwsza i Druga Księga Machabejskie, Księga Mądrości, Syracha oraz Księga Barucha. Co oznacza nazwa deuterokanoniczne, której używa się na określenie tych ksiąg? Sugeruje ona pewne wątpliwości dotyczące tego, czy księgi te należą do kanonu Pisma Świętego, czy są rzeczywiście księgami natchnionymi przez Boga. Chrześcijanie, przejęli te księgi za pośrednictwem greckiego tłumaczenia Biblii Hebrajskiej zwanego Septuagintą (LXX). Tłumaczenie to powstawało, jak się wydaje, począwszy od III wieku przed Chrystusem. Tymczasem żydzi, którzy pod koniec pierwszego wieku zastanawiali się nad własnym kanonem pism świętych uznali, że za natchnione przez Boga mogą być uznane jedynie te księgi, które zostały zapisane w języku hebrajskim i powstały na świętej Ziemi Izraela. A ponieważ 7 ksiąg wspomnianych wyżej nie spełniało tego warunku - w pierwszym wieku znane były prawdopodobnie tylko w języku greckim - nie weszły one w skład świętej Księgi żydów. 9

10 Okazuje się jednak, że fakt ten miał znaczenie również dla Biblii Chrześcijańskiej. Kiedy w wieku XVI Marcin Luter wystąpił z swoimi postulatami dotyczącymi reformy Kościoła część z nich odnosiła się również do Pisma Świętego. Zwracając uwagę na rolę Pisma Świętego jako jedynego pewnego źródła Objawienia Marcin Luter przyjął za natchnione jedynie te księgi, które znalazły się w Biblii Hebrajskiej. Siedem ksiąg deuterokanonicznych uznał za księgi apokryficzne (od greckiego słowa: gr. απόκρυφος, ápókryphos ukryty, tajemny). W ten sposób kanon biblijny wspólnot protestanckich mniejszy jest od katolickiego o 7 ksiąg i liczy sobie 66 ksiąg (73-7 równa się 66). A skąd wzięła się liczba 81 podana jako jedna z możliwych odpowiedzi na pytanie o ilość ksiąg biblijnych? Okazuje się, że tyle właśnie ksiąg liczy sobie kanon biblijny Kościoła Koptyjskiego (Egipt). Chrześcijanie tego Kościoła (a jest to jeden z najstarszych Kościołów chrześcijańskich) do swego zbioru ksiąg natchnionych dołączyli również m.in. Księgę Henocha. J Pytanie o Psalmy w Biblii znowu nie jest pytaniem jednoznacznym. Jeśli sięgniemy do Księgi Psalmów to znajdziemy w niej zbiór utworów ponumerowanych od 1 do 150. Jeśli jednak porównamy różne tłumaczenia Biblii okaże się, że podział Księgi na 150 psalmów wcale nie jest oczywisty. Okaże się, że podział w Biblii Hebrajskiej różni się od tego w greckim przekładzie zwanym Septuagintą i oznaczanym rzymską cyfrą LXX. Spojrzenie w Biblię Tysiąclecia pozwoli odkryć podwójną niekiedy numerację Psalmów (np. Ps 11(10)). Jeśli przyjrzymy się uważnie Psalmom 42 i 43 bez trudu odnajdziemy refren, który zdaje się sugerować, że Psalmy 42 i 43 tworzyły kiedyś jedną całość. Wszystkie te drobiazgi, które bardzo często umykają naszej uwadze nasuwają myśl o niezwykle skomplikowanym procesie redakcji Księgi Psalmów aż do jej dzisiejszej postaci. A przecież to dopiero początek całego szeregu pytań, które rodzą się z niewinnego pytania o liczbę psalmów w Biblii. Czy Księga ta stanowi pewną jedność? Czy też jest zbiorem niezwiązanych ze sobą utworów poetyckich? Kto ją napisał, kiedy i dlaczego to uczynił? Czy zbiera ona wszystkie Psalmy? Czy może poza Księgą Psalmów są jeszcze w Biblii fragmenty, które można by tą nazwą określić? Czym tak naprawdę jest Psalm...? Modlitwą? Skargą? Hymnem pochwalnym? Lementem? Pytanie o liczbę Ewangelii wywołuje uśmiech oczywiście, że istnieje jedna Ewangelia czyli Dobra Nowina bo tak należy przetłumaczyć to greckie słowa, które na stałe zadomowiło się już w naszym języku. Ale ta Dobra Nowina o zbawieniu człowieka dokonanym przez Jezusa Chrystusa zmaterializowała się również w postaci pisanej a dokładniej w postaci czterech Ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Ale czy to już wszystko? A co z Ewangelią Piotra? Tomasza? Judasza? Oczywiście wiemy, że utwory te nazywane są apokryfami. Pytanie o Ewangelie będzie dla nas okazją by przypatrzeć się zagadnieniu kanonu Pisma Świętego. Kiedy, kto i dlaczego decydował, że pewne księgi wejdą inne zaś nie wejdą w skład zbioru ksiąg świętych i natchnionych. Pytanie o to, jak długo trwał biblijny potop odsyła nas do początku Biblii, do tzw. Prehistorii biblijnej zawartej w pierwszych jedenastu rozdziałach Księgi Rodzaju. Znajdziemy tam tak precyzyjne jak i sprzeczne ze sobą informacje na temat trwania potopu. Z jednej strony przeczytamy, że potop trwał 40 dni i 40 nocy. Nieco dalej przeczytamy, że 150 dni podnosiły się wody i 150 dni opadały, że Noe oczekiwał pewien czas zanim zdecydował się zejść na ląd. Znajdziemy wreszcie dokładną datację: początek potopu 17 dzień drugiego miesiąca 600 roku życia Noego; zakończenie potopu 27 dzień drugiego miesiąca 601 roku życia Noego. Potop trwał zatem 1 rok i 11 dni. Ile zatem dni trwał biblijny potop? Odpowiedź, która nasuwa się jako pierwsza to 376 dni ( ). Kto jednak powiedział, że rok dla autora biblijnego trwał 365 dni, że używał on kalendarza słonecznego? Biorąc pod uwagę sposób liczenia miesięcy w Biblii nasuwa się myśl, że posługiwał się on raczej kalendarzem księżycowym, który liczy 354 dni. Jeśli dodamy do tego 11 otrzymamy... no tak! 365 dni a więc rok słoneczny. To na pozór banalne pytanie pozwala nam uświadomić sobie, że powstanie Biblii w jej dzisiejszej postaci to proces bardzo długotrwały i złożony. Ale pomimo sprzeczności, które czasami zdają się głośno wołać z kart tej Księgi czasem warto zadać sobie odrobinę trudu, by pod pozorną sprzecznością 10

11 odkryć autora biblijnego, który mruga okiem do czytelnika i daje świadectwo niezwykłej wiedzy, erudycji, a przede wszystkim tego, że wie o czym pisze! W którym dniu zakończył Bóg dzieło stworzenia? Jeśli sięgniemy do tekstu Biblii Tysiąclecia przeczytamy, że w dniu szóstym ukończył Bóg dzieło stworzenia. Jeśli sięgniemy do oryginalnego tekstu hebrajskiego przeczytamy, że Bóg ukończył swe dzieło w dniu... siódmym. Cóż zatem? Czy polski tłumacz nie potrafił rozróżnić między hebrajskim sziszi (szósty) a szevii (siódmy)? Niekoniecznie. Najprawdopodobniej oparł się w tym momencie na świadectwie starożytnego greckiego tłumaczenia zwanego Septuagintą (LXX), która w tym miejscu różni się od hebrajskiego oryginału. Pytanie to uświadomić nam powinno rolę języków oryginalnych w których powstała Biblia. Były to języki hebrajski, aramejski i grecki. Tak różne od naszego języka polskiego. W przypadku języków semickich tak różne od naszych języków indoeuropejskich. Warto poświęcić chwilę by wejść w świat starożytnych języków, wersji i tłumaczeń, ich wzajemnych relacji i odniesień. Ile stron liczy Twoja Biblia a któż by to liczył. A jednak... Patrząc na tekst hebrajski odnaleźć możemy wskazówkę mówiącą, że nie tylko stronice ale również wersety poszczególnych ksiąg były skrupulatnie liczone. Oto jak w wydaniu Biblii hebrajskiej wygląda z zakończenie Księgi Rodzaju: Informacja jaka jest tutaj zawarta dotyczy liczby wersetów tej księgi. Wynosi ona 1534 wersety. Co więcej wskazano również, gdzie dokładnie znajduje się połowa Księgi co do liczby wersetów (Rdz 27,40). Po co ta matematyka? Po co ktoś zadał sobie trud liczenia wersetów? Dane te są świadectwem z jaką pieczołowitością przekazywano tekst biblijny. Bo nie jest to byle jaki tekst, podobny innym tekstom Starożytnego Bliskiego Wschodu. Teks ten uważano za święty i natchniony. I o tym również spróbujemy sobie powiedzieć. Ostatnie dwa pytania uświadamiają mi tylko, że wciąż za mało czytamy tę Księgę, wciąż za mało ją znamy. Może przyszedł właśnie czas by to zmienić... 11

12 Biblia niejedno ma imię... Słowo Biblia być może najczęściej dzisiaj używane na określenie zbioru świętych ksiąg żydów i chrześcijan nie jest jedyną nazwą jaką zbiór ten bywa nazywany. Pismo, Pismo Święte, Stary i Nowy Testament, czy też Stare i Nowe Przymierze, święte litery, słowo Boże, Tanak, Mikra to nazwy, które funkcjonują w odniesieniu do zbioru ksiąg świętych. Pomimo, iż każda z nich bywa używana w odniesieniu do Biblii nie zawsze są one synonimami. Pismo, Pisma, Pisma Święte jest to wyrażenie występujące w samej Biblii. Nowy Testament ok. 50 razy określa tym terminem księgi Starego Testamentu: Jak rzekło Pismo (ἡ γραφή): «Strumienie wody żywej popłyną z jego wnętrza» (J 7,38); Lecz stało się to wszystko, żeby się wypełniły Pisma (αἱ γραφαὶ) proroków (Mt 26,56). Określenia te Ojcowie Kościoła rozciągnęli również na księgi Nowego Testamentu. Dla podkreślenia natchnionego charakteru pism zaczęto używać przymiotnika święte. Jak przedstawia się św. Paweł w swym Liście do Rzymian: Paweł, sługa Chrystusa Jezusa, z powołania apostoł, przeznaczony do głoszenia Ewangelii Bożej, którą Bóg przedtem zapowiedział przez swoich proroków w Pismach świętych (ἐν γραφαῖς ἁγίαις) (Rz 1,1-2). Bardzo podobne znaczenie ma również wyrażenie τὰ ἱερὰ γράμματα Pisma święte lub święte litery, którego używa autor 2 listu do Tymoteusza: Ty natomiast trwaj w tym, czego się nauczyłeś i co ci powierzono, bo wiesz, od kogo się nauczyłeś. Od lat bowiem niemowlęcych znasz Pisma święte (3,14). Biblia. Nazwa wywodzi się z języka greckiego. Rzeczownik τὰ βιβλία księgi jest formą liczby mnogiej rzeczownika τὸ βιβλίον zwój papirusowy, pismo, będącego zdrobnieniem od rzeczownika ἡ βίβλος łodyga papirusowa, książka 3. Słów tych użyto by przetłumaczyć na język grecki hebrajskie wyrażenia ס פ ר (sefer) użyte w Biblii Hebrajskiej na określenie księgi. Również w tym przypadku rzeczownik księgi uzupełniano o przymiotnik święte (τὰ βιβλία τὰ ἅγια) dla podkreślenia wyjątkowego charakteru owych ksiąg płynącego z przyjmowanego przez wierzących ich Bożego autorstwa. Grecki rzeczownik τὰ βιβλία został przeniesiony na grunt języka łacińskiego początkowo w formie liczby mnogiej: biblia, -orum, a później zmieniony na rzeczownik liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego: biblia, -ae. Forma ta została przyjęta w większości języków współczesnych jako termin techniczny na oznaczenie tych starożytnych natchnionych pism, które wchodzą w skład ksiąg świętych judaizmu i chrześcijaństwa (ang. Bible, fr. la Bible, niem. die Bibel, wł. la Bibbia, esperanto la Biblio, ros. Библия). Stary i Nowy Testament (Stare i Nowe Przymierze) nazwa ta ma swoje źródło w głównej idei zawartej w świętych księgach jaką jest zbawcza wola Boga w stosunku do ludzi wyrażająca się w przymierzu jakie Bóg zawierał z ludźmi. Biblia kilkakrotnie opisuje fakt zawarcia przymierza Boga z człowiekiem (Noe, Abraham). Momentem kulminacyjnym Biblii Hebrajskiej jest bez wątpienia przymierze jakie za pośrednictwem Mojżesza Bóg zawiera ze swoim ludem na Górze Synaj (Wj 19-). Przymierze to zawarte z narodem wybranym znalazło swoje wypełnienie w przymierze jakie przez swoją śmierć i zmartwychwstanie zawarł Jezus Chrystus z całą ludzkością. W języku hebrajskim przymierze określane jest rzeczownikiem ב ר ית (berit), który w greckim tłumaczeniu Septuaginty oddany został przy pomocy rzeczownika διαθήκη, a na język łaciński testamentum. Wyrażenia Stare Przymierze używa św. Paweł w 2. Liście do Koryntian, kiedy pisze: I tak aż do dnia dzisiejszego, gdy czytają Stare Przymierze (τῆς παλαιᾶς διαθήκης), pozostaje nad nimi ta sama zasłona, bo odsłania się ona w Chrystusie (3,14). Co ciekawe, wyrażenie Nowe Przymierze pojawia się już w Biblii Hebrajskiej jako zapowiedź jakościowo nowej relacji między Bogiem a człowiekiem: Oto nadchodzą dni - wyrocznia Pana - kiedy zawrę z domem Izraela i z domem judzkim nowe przymierze ב ר ית ח ד ש ה) - berit hadasha; διαθήκην καινήν) (Jr 31,31). 3 Nazwa Byblos została nadana również miastu, które było wielkim fenickim miastem portowym. Nazwę tę nadali prawdopodobnie greccy kupcy, którzy przybywali do Byblos, by zaopatrzyć się w papirus, którym handlowano tu w zamian za wapień i drewno cedrowe. 12

13 Nazwa i podział na Stary i Nowy Testament na określenie całego zbioru Ksiąg świętych przyjęła sią począwszy od II wieku po Chr. Termin testament w języku polskim jest nieco mylący, kojarzy się go bowiem z ostatnią wolą, która wchodzi w życiu po śmierci osoby sporządzającej testament 4. Choć aspekt śmierci osoby sporządzającej testament również pojawia się w kontekście zbawczej śmierci Jezusa Chrystusa (Gal 3,15; Hbr 9,16), wydaje się, że nazwa Stary i Nowy Testament znacznie mocniej akcentuje rzeczywistość przymierza Boga z ludźmi. Biblia hebrajska terminem tym określa się niekiedy księgi Starego Testamentu. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że z punktu widzenia Kościoła Katolickiego terminów Biblia hebrajska i Stary Testament nie można uznać za synonimiczne. Katolicki Stary Testament obejmuje bowiem również księgi, które napisane zostały lub przetrwały do naszych czasów w języku greckim. Tanak nazwa ta nawiązuje do tradycyjnego żydowskiego podziału Biblii hebrajskiej, na którą składają się Prawo (Tora), Prorocy (Nebiim) oraz Pisma (Ketubim). Słowo Tanak jest akronimem powstałym z pierwszych liter hebrajskich nazw poszczególnych części Biblii Hebrajskiej. T ora N ebiim K etubim Mikra (lub Miqra) słowo to pochodzi od czasownika hebrajskiego qra czytać. Oznacza to, co jest czytane. Używane bywa jako synonim wyrażeń Tanak i Biblia hebrajska. Podział ksiąg biblijnych Pierwszy podział, który został już wyżej wspomniany to ten, który wyróżnia w Biblii Stary i Nowy Testament. Podział ten występuje oczywiście jedynie w Biblii chrześcijańskiej. Wyznawcy judaizmu nie uznają żadnej z ksiąg Nowego Testamentu za księgę natchnioną, stanowiącą część Pisma Świętego 5. W ramach Biblii hebrajskiej żydzi wyróżniali zazwyczaj trzy części: Prawo, Proroków i Pisma. Na Prawo (hbr. Tora) składa się pięć pierwszych ksiąg biblijnych: Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb oraz Powtórzonego Prawa. Nazwy te pochodzą z greckiego tłumaczenia Septuaginty i za pośrednictwem łacińskiego tłumaczenia Vulgaty przyjęły się w językach współczesnych. Żydzi dla określenia pierwszych pięciu ksiąg biblijnych używali nazw zaczerpniętych z początku każdej z ksiąg. Pierwsza księga (Księga Rodzaju) nazywana bywa Bereshit ponieważ rozpoczyna się od wyrażenia Na początku (Bereshit) Bóg stworzył niebo i ziemię. Księga Wyjścia nosi nazwę Shemot ponieważ rozpoczyna się od słów: Oto imiona (Weelle Shemot) synów Izraela.... Księga Kapłańska rozpoczyna się od słów: Pan wezwał (Wayyiqra) Mojżesza i przemówił do niego... stąd jej hebrajska nazwa brzmi Wayyiqra. Księga Liczba nazywana jest Bemidbar ponieważ jej początek stanowią słowa: Dnia pierwszego drugiego miesiąca, w drugim roku po wyjściu z Egiptu, tymi słowami przemówił Pan do Mojżesza na pustyni (bemidbar) Synaj w Namiocie Spotkania Wreszcie Księga Powtórzonego Prawa nosi nazwę Debarim, ponieważ jej początek brzmi: Tymi (Elle haddebarim) słowami przemawiał Mojżesz do całego Izraela za Jordanem na pustyni. Ze względu na fakt, że autorstwo tych ksiąg przypisywano tradycyjnie Mojżeszowi, Księgi te bywają określane mianem Ksiąg Mojżeszowych. W starszych wydaniach Pisma Świętego lub w wydaniach protestanckich znaleźć można niekiedy określenia Pierwsza Księga Mojżeszowa, Druga Księga Mojżeszowa etc. Prorocy (hbr. Nebiim) obejmują w Biblii hebrajskiej trzy grupy ksiąg. Mianem Proroków wcześniejszych (lub pierwszych Nebiim rishonim) określa się księgi Jozuego, Sędziów, Zarówno greckie διαθήκη jak i łacińskie testamentum zawierają w sobie pewną dwuznaczność. W zależności od kontekstu oznaczać mogą zarówno przymierze jak i ostatnią wolę. 5 We współczesnych naukach biblijnych niejednokrotnie widać tendencję do unikania określeń Stary czy też Nowy Testament. Nie brak uczonych, którzy twierdzą, iż podział ten kryje w sobie elementy wartościowania uznające Stary Testament za mniej wartościowy, nieaktualny, niepełny etc. 13

14 Samuela oraz 1-2 Królewska. Do proroków późniejszych zalicza się księgi Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela. Trzecią wreszcie część stanowi zbiór 12 proroków (zwanych niekiedy przede wszystkim ze względu na rozmiary ich ksiąg mniejszymi). Do Pism (hbr. Ketubim) zaliczano 3 księgi poetyckie (Psalmów, Przysłów i Hioba), 5 tzw. zwojów (hbr. Megilot Pieśn nad Pieśniami, Rut, Lamentacje, Kohelet, Estera) oraz księgi Daniela, Ezdrasza i Nehemiasza (które w starożytności stanowiły jedną księgę) oraz 1 i 2 Księgę Kronik. Sobór Trydencki, który w sposób dogmatyczny określił kanon obowiązujący w Kościele Katolickim ujął księgi biblijne w trzy grupy: księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie. Do ksiąg historycznych zaliczono Pięcioksiąg Mojżesza (Pentateuch), dzieło deuteronomistyczne (Księgi Jozuego, Sędziów, 1-2 Samuela oraz 1-2 Królewska), dzieło kronikarskie (1-2 Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza) oraz księgi historyczno-dydaktyczne (Rut, Tobiasza, Judyty, Estery i 1-2 Machabejska). Do ksiąg dydaktycznych nazywanych również mądrościowymi zaliczone zostały ksęgi Hioba, Psalmów, Przysłów, Koheleta, Pieśni nad pieśniami, Mądrości oraz Syracha. Grupa ksiąg prorockich podzielona została na proroków większych (Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel). Analogiczny jak wyżej schemat podziału na księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie zastosowany został również do ksiąg Nowego Testamentu. Jako księgi historyczne Nowego Testamentu wymienia się cztery Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) oraz Dzieje Apostolskie. Do ksiąg dydaktycznych zalicza się wszystkie listy (św. Pawła, do Hebrajczyków, Piotra, Jakuba, Judy, Jana). Jedyną księgą prorocką Nowego Testamentu jest Apokalipsa. Podział Biblii na rozdziały i wersety Kiedy oglądamy starożytne manuskrypty w języku hebrajskim czy greckim tak Starego jak i Nowego Testamentu dostrzegamy, że teksty zapisywane były na nich ciągiem, bez podziału na wersety i wyrazy, niejednokrotnie bez żadnych znaków interpunkcyjnych. Stwarzało to oczywiście określone trudności w lekturze i stwarzało niebezpieczeństwo wieloznaczności tekstu biblijnego. Ten sposób zapisu wymuszał na lektorze wcześniejszą znajomość tekstu czytanego. Tekst pisany służył niejednokrotnie jedynie jako rodzaj ściągawki dla lektora, który czytane fragmenty znał niemal na pamięć. Publiczna lektura Pisma Świętego, zwłaszcza zaś zastosowanie czytań w liturgii synagogalnej czy kościelnej wymusiły podział tekstu ciągłego na mniejsze jednostki, mające sens perykopy. Podział ten w przypadku ksiąg Starego Testamentu obecny już w pewnym stopniu w manuskryptach znad Morza Martwego datowanych na okres między III wiekiem przed Chr. a I w. po Chrystusie został szerzej zastosowany po zamknięciu kanonu żydowskiego (ok. 100 po Chr.). Tekst dzielono na sekcje dłuższe, oznaczane literą pe oraz krótsze oznaczane literą samek. Podział Biblii hebrajskiej na wersety poświadczony jest już przez Misznę 6, która stanowi, że ten, kto czyta Torę winien czytać nie mniej niż trzy wersety (Megillah 4,4). Tradycja zapisana w Talmudzie podaje liczbę ogólną wersetów Tory 5888 oraz wskazuje środek Tory na podstawie liczby wersetów w Kpł 13,33 (Kiddushim 30a) 7. Podobne obserwacje statystyczne znaleźć na końcu poszczególnych ksiąg biblijnych. I tak, komentarz masoretów umieszczony na końcu Księgi Rodzaju informuje, że ogólna liczba wersetów księgi wynosi 1534 a jej połowa znajduje się w Rdz 27,40 8. W przypadku Pięcioksięgu mamy również do czynienia z podziałem związanym z liturgią synagogalną. Cały tekst Tory podzielony był na perykopy przeznaczone do odczytania w czasie nabożeństw szabatowych. W zależności od tradycji całą Torę czytano w cyklu 6 Miszna to pochodzący z przełomu II i III wieku po Chr. pierwszy spisany zbiór żydowskiego prawa zawierający tradycję ustną (tzw. ustna Tora ). 7 Nieco inaczej wskazuje tradycja Tyberiadzka. Według masory tyberiadzkiej ogólna liczba wersetów Tory wynosi 5845, a środek Tory znajduje się w Kpł 8,8. Zob. Jordan S. Penkower, Verse Divisions in the Hebrew Bible, Vetus Testamentum 50 (2000): Wydaje się, że celem tych informacji była troska o wierność w przekazie tekstu biblijnego. 14

15 rocznym (tradycja babilońska) albo trzyletnim (tradycja palestyńska). W pierwszym przypadku Torę dzielono na 167 części zwanych sedarmi, w drugim na 54 sekcje zwane parashijjot 9. Bardzo wcześnie zaczęto dzielić na perykopy również tekst Nowego Testamentu. Najwcześniejsze świadectwa tego procesu pochodzą z II (Tacjan) i III wieku (Amoniusz Sakkas 10 ). Z IV wieku pochodzi świadectwo podziału Listów na rozdziały i lekcje, a z wieku V informacja o podziale Apokalipsy na 72 rozdziały. Publiczną lekturę tekstu biblijnego miał ułatwiać również podziała na stychy, czyli fragmenty, które należało czytać na jednym oddechu 11. Obecny podział Pisma Świętego na rozdziały został wprowadzony w roku 1214 przez Stefana Langtona ( ) kanclerza Uniwersytetu w Paryżu, późniejszego arcybiskupa w Canterbury. Jego prace kontynuował Hugon z Saint-Cher, który do rozdziałów w Nowym Testamencie wprowadził podział na 7 części oznaczonych literami od a do g. Współczesny podział na wersety został wprowadzony do Biblii w XVI wieku przez Santes Pagnino ( ) oraz Roberta Estienne ( ). Choć jest on niezwykle pomocny w lekturze i badaniach na tekstem biblijny to jednak należy pamiętać, że jest on systemem umownym, nie należącym do pierwotnej tradycji tekstu biblijnego. Podział ma znaczenie użytkowe, tworząc wygodny system odsyłania nie może być jednak traktowany jako niezawodny wskaźnik jednostek znaczeniowych. Widać to doskonale choćby na przykładzie pierwszego opisu stworzenia, który z trudnych do wyjaśnienia powodów, rozciąga się od Rdz 1,1 do Rdz 2,4a. Innym przykładem może być podwójna numeracja niektórych psalmów. Warto również pamiętać, że podział na wersety różni się niekiedy nieznacznie w zależności od wydania, czy tłumaczenia Biblii. Dlatego cytując teksty biblijne w opracowaniach naukowych warto zawsze podać informacje dotyczące wydania Biblii, z której się korzysta. 9 Zob. Józef Homerski (red), Wstęp ogólny do Pisma świętego, Wstęp do Pisma Świętego 1 (Warszawa - Poznań: Pallottinum, 1973), Podzielił on Ewangelie na części większe, które nazwał titoloi oraz mniejsze zwane kefalaia. 11 Zob. Jan Szlaga, Biblia. Pojęcie i podział, in EK 2 (1995),

16 Biblia Księga natchniona Dlaczego Biblia a nie Mały Książe? Chciałbym być dobrze zrozumiany. Uwielbiam książeczkę Antoina a de Saint Exupery ego pt. Mały Książe. Uwielbiam i znam ją niemal na pamięć. Naukę każdego języka nowożytnego (z wyjątkiem rosyjskiego) rozpoczynałem od tej niepozornej książeczki. Nie przestaję zachwycać się historią małego chłopca o złotych jak falujący łan zboża włosach i niebieskich oczach, którego śmiech był jak dźwięk dzwoneczka. Nie przestaje wzruszać mnie jego miłość do róży i wytrwałość w budowaniu przyjaźni z lisem. Wciąż podziwiam jego odwagę szukania i przenikliwości patrzenia: to przecież sztuka zobaczyć baranka w skrzyneczce. Uwierzyć w Baranka w skrzyneczce Dlaczego więc upieram się, że to Biblię a nie Małego Księcia wybrałbym gdybym mógł ocalić tylko jedną książkę z pożogi świata? Czy z kart Małego Księcia Bóg nie uśmiecha się do człowieka swoim najpiękniejszym dziecięcym uśmiechem? Przecież są kraje (Niemcy!), gdzie fragment z Małego Księcia pojawia się w miejsce pierwszego czytania w liturgii Mszy świętej. Ponoć przynosi to szczęście młodej parze - jak tłumaczył mi młody ksiądz, równie mocno zachwycony Małym Księciem, co własnym genialnym pomysłem na reformę liturgiczną... Wybieram Biblię nie dlatego, że jest książką piękniejszą bo pewnie można by znaleźć wiele takich, które urodą stylu, bogactwem słownictwa, czy oryginalnością poszczególnych wątków mogłyby przebić biblijne opowiadania. Wybieram Biblię nie dlatego, że jej lektura jest łatwa i przyjemna Biblia może nużyć niekiedy swoim rozwlekłym stylem, pełnym powtórzeń i schematów, jej semicki koloryt niejednokrotnie z trudem przebija się przez naszą europejską wrażliwość, jej surowość, dosadność budzi we mnie niekiedy opór, który sprawia, że odkładam ją na półkę do książek przeznaczonych do przeczytania jutro. Nie mogę też powiedzieć, że wybieram Biblię ze względu na niezrównaną mądrość ukrytą na jej kartach choć prawdą jest, że owa mądrość przebija z wielu jej kart. Ale czy brak jest mądrych książek na świecie? Wybieram Biblię, bo w jej prostych słowach jak w namiocie, o którym wspomina prolog Ewangelii św. Jana (zob. J 1,14) zamieszkało Słowo odwieczne. To samo Słowo, którym Bóg stwarzał niebo i ziemię napełniło w przedziwny sposób karty tej księgi. W jaki sposób? W jakim stopniu? Ludzie od wieków próbują wniknąć w tajemnicę Bożego natchnienia tej Księgi, próbują odczytać tajemnicę Boga objawiającego siebie na jej białych kartach. Fakt natchnienia biblijnego Choć na stronach Starego Testamentu nie ma żadnej wyraźnej wzmianki o natchnieniu, istnieje wiele fragmentów, które nawiązują w pewien sposób do rzeczywistości natchniania. W ten sposób dowiadujemy się na przykład, że to na rozkaz Boga napisał Mojżesz Księgę Przymierza (Wj 24,4; 34,27), i że Jeremiasz wyłożył w księdze wyrocznie Pana (Jr 30,2; 36,2). Żydzi przyjmowali potrójny podział swych świętych ksiąg i wierzyli, że wszystkie one pochodzą od Boga. Tak więc Tora uchodziła za słowo Boże, również Prorocy głosili słowo Boże; części te, wraz z Pismami, stanowią księgi święte (1 Mch 12,9). Kościół chrześcijański odziedziczył te święte pisma i uznał ich natchniony charakter. W swoim nauczaniu Jezus przytaczał je jako słowo Boże (Mt 22,31; Mk 7,13; J 10,34). Podobnie też czynili apostołowie (Dz 1,16; 4,25; 28,25). Argumenty można było opierać na Piśmie Świętym jako Boskim autorytecie (Rz 3,2; l Kor 14,21; Hbr 3,7; 10,15). Istnieją dwa teksty klasyczne, które powołując się na Stary Testament rozważają kolejno zakres i naturę natchnienia. W 2 Tm 3,16 czytamy: Wszelkie Pismo od Boga natchnione jest i pożyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do kształcenia w sprawiedliwości. Z kolei 2 P 1,21 podkreśla kierownictwo Ducha świętego wobec tych, którym została powierzona misja słowa: Nie z woli bowiem ludzkiej zostało kiedyś przyniesione proroctwo, ale kierowani Duchem Świętym mówili od Boga święci ludzie. Wiara Kościoła w Boskie natchnienie Pisma Świętego uwidacznia się także jasno od najwcześniejszych czasów w tradycji Ojców oraz nauce teologów wszystkich wieków. Najwcześniejsi Ojcowie żyjący w II w. nazywali Pismo Święte wyroczniami Bożymi 16

17 spisanymi pod dyktando Ducha Świętego, który używał natchnionych pisarzy jako narzędzi. Późniejsi pisarze mówili o Duchu Świętym jako autorze Pisma Świętego i utrzymywali, że oba Testamenty są natchnione przez Ducha. Jak pisał św. Augustyn, tak jak jeden i ten sam Bóg jest stwórcą dóbr doczesnych oraz dóbr wiecznych, tak samo On jest autorem obydwóch Testamentów, ponieważ Nowy zapowiedziany jest w Starym, a Stary zaś wypełniony w Nowym (PL 42,623). Naukę Ojców o natchnieniu można streścić w dwu zdaniach: a) autorem Pisma Świętego jest Bóg (Duch Święty); b) autor ludzki jest narzędziem Boga. Ilustracją takich poglądów są liczne przedstawienia autorów biblijnych piszących pod dyktando anioła, szepczącego na ucho autorowi biblijnemu słowa Boże lub prowadzącego rękę pisarza. Stwierdzenie, że autor biblijny jest narzędziem w ręku Boga uwypukla aspekt wierności w procesie przekazywania Bożego objawienia. Autor zapisuje dokładnie to i tylko to, co Bóg chciał przekazać prawdę dla naszego zbawienia. Z drugiej jednak strony wyrażenie to może rodzić pewne niejasności. Uznanie bowiem człowieka jedynie za narzędzie w ręku Pana Boga, ogranicza twórczy wkład hagiografa (autora biblijnego) i redukuje go jedynie do roli bezwolnego instrumentu (pióra wyrwanego z mniej szlachetnej części gęsiego ciała!). Święty Tomasz w swoim nauczaniu przedstawił Boga jako Autora nadrzędnego Pisma Świętego, człowieka zaś jako autora narzędnego (tzn. będącego narzędziem). Choć stwierdzenie to wydaje się być tylko powtórzeniem nauczania Ojców Kościoła to jednak Tomasz modyfikuje rozumienie tej formuły. Uważa bowiem, że o ile przyczyna nadrzędna to taka, która działa własną mocą, w przypadku przyczyny narzędnej działanie dokonuje się mocą przyczyny nadrzędnej. Co ważne, w myśl nauczania Tomasza, rezultat współpracy pomiędzy obiema przyczynami, należy przypisać jednej i drugiej przyczynie, choć w odmienny sposób. W ujęciu tomistycznym, natchnienie polega na tym, że Bóg jako przyczyna nadrzędna porusza w sposób nadprzyrodzony człowieka, przyczynę narzędną, do pomyślenia księgi, do jej chcenia, i do jej napisania 12. Nauka o natchnieniu z całą mocą podkreśla fakt, że działanie Ducha Świętego towarzyszyła całemu procesowi otrzymywania, przekazywania i utrwalania na piśmie słowa Pana 13. Słowo Pana nie przestając być słowem Boga staje się równocześnie prawdziwym słowem ludzkim. Ale prawdziwe jest również to, że słowo ludzkie nie przestając być słowem człowieka staje się prawdziwie słowem Bożym. W ten sposób bezpośrednie działanie Ducha Świętego decyduje o teandrycznym (czyli Bożo-ludzkim) charakterze Pisma Świętego. Biblia jest jednocześnie i w całości prawdziwym słowem Bożym i prawdziwym słowem ludzkim, albo inaczej mówiąc, słowem Bożym wypowiedzianym i spisanym przez człowieka. W czasie Soboru Trydenckiego zostało również podkreślone z całą mocą, że natchnienie dotyczy wszystkich ksiąg świętych i poszczególnych ich części. Było to właściwie tylko powtórzenie przekonania, które towarzyszyło chrześcijanom od początku. Jak pisał św. Jan Chryzostom, nie 12 Antoni Paciorek, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Pomoce naukowe Instytutu Teologicznego w Tarnowie 17 (Tarnów: Biblos 1994), Ibid.,

18 wolno pominąć nawet najkrótszego wyrażenia ani nawet sylaby Pisma Świętego; nie są to bowiem słowa kogokolwiek, ale słowa Ducha Świętego (PG 53,119). Na temat natchnienia biblijnego wypowiedział się również Sobór Watykański II. Nie sformułował on nowej definicji natchnienia raczej przedstawił jego opis. W Konstytucji Dogmatycznej o Objawieniu Bożym Dei Verbum ojcowie soborowi napisali: Prawdy 14 przez Boga objawione, które są zawarte i wyrażone w Piśmie Świętym, spisane zostały pod natchnieniem Ducha Świętego. Albowiem święta Matka-Kościół uważa na podstawie wiary apostolskiej księgi tak Starego, jak i Nowego Testamentu w całości, ze wszystkimi ich częściami, za święte i kanoniczne dlatego, że, spisane pod natchnieniem Ducha Świętego (zob. J 20,31; 2 Tm 3,16; 2 P 1,19-21; 3,15-16), Boga mają za autora i jako takie zostały Kościołowi przekazane. Do sporządzenia Ksiąg świętych wybrał Bóg ludzi, którymi jako używającymi własnych zdolności i sił posłużył się, aby przy Jego działaniu w nich i przez nich, jako prawdziwi autorzy, przekazali na piśmie to wszystko i tylko to, co On chciał. (DV 11) Jak widać orzeczenie Soboru nawiązuje do tradycyjnej nauki tomistycznej. Mówi o Bogu jako autorze, który oświeca, porusza i towarzyszy hagiografom. Jednocześnie jednak podkreśla, że ludzie, których Bóg obdarza charyzmatem natchnienia posługują się własnymi zdolnościami i siłami, a przez to są również prawdziwymi autorami Pisma Świętego. Warto w tym miejscu wspomnieć również o różnicy pomiędzy natchnieniem a objawieniem, pojęcia te nie są bowiem synonimiczne. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej o natchnieniu i prawdzie Pisma Świętego tak mówi na temat objawienia: Konstytucja O Objawieniu Bożym mówi na temat objawienia: Spodobało się Bogu w swej dobroci i mądrości objawić siebie samego i ujawnić nam tajemnicę woli swojej (por. Ef 1,9), dzięki której przez Chrystusa, Słowo Wcielone, ludzie mają dostęp do Ojca w Duchu Świętym i stają się uczestnikami boskiej natury (por. Ef 2,18; 2 P 1,4) (KO, n.2). Bóg objawia się wewnątrz ekonomii objawienia (por. KO, n.2). W pierwszym rzędzie Bóg objawia się w stworzeniu: Bóg, przez Słowo stwarzając wszystko i zachowując (por. J 1,3), daje ludziom poprzez rzeczy stworzone trwałe świadectwo o sobie (por. Rz 1,19-20) (KO, n.3; por. VD, n.8). W szczególny sposób Bóg objawia się w człowieku, stworzonym na jego obraz (Rdz 1,27; por. VD, n.9). Następnie objawienie urzeczywistnia się przez czyny i słowa wewnętrznie z sobą powiązane (KO, n.2), w historii zbawienia ludu Izraela (KO, nn ), i osiąga swój szczyt w osobie Chrystusa, który jest zarazem pośrednikiem i pełnią całego objawienia (KO, n.2; por. VD, nn ). Mówiąc natomiast o trynitarnym wymiarze objawienia Verbum Domini, stwierdza: Szczytem objawienia Boga Ojca jest ofiarowany przez Syna dar Parakleta (por. J 14,16), Ducha Ojca i Syna, który nas doprowadzi do całej prawdy (J 16,13) (n.20) (Natchnienie i prawda 5). Z kolei o natchnieniu w ten sposób piszą członkowie Papieskiej Komisji Biblijnej: Natchnienie dotyczy rzeczywiście ksiąg Pisma Świętego. Konstytucja O Objawieniu Bożym, która nazywa Boga sprawcą natchnienia i autorem ksiąg obydwu Testamentów (n.16), stwierdza w sposób bardziej szczegółowy: Do sporządzenia Ksiąg świętych wybrał Bóg ludzi, którymi jako używającymi własnych zdolności i sił posłużył się, aby przy jego działaniu w nich i przez nich, jako prawdziwi autorzy przekazali na piśmie to wszystko i tylko to, co On chciał (n.11). Natchnienie jako działanie Boga dotyczy 14 Oficjalny tekst polskiego tłumaczenia nie oddaje tutaj wiernie tekstu oryginału, który w tym miejscu zawiera wyrażenie Divinitus rivelata tzn. sprawy lub rzeczy, które zostały objawione w boski sposób. Dokument konsekwentnie używa słowa prawda w liczbie pojedynczej. Bóg nie objawia bowiem abstrakcyjnych prawd, ale siebie samego jako Prawdę. Zob. Paweł Leks, Słowo Twoje jest prawdą.... Charyzmat natchnienia biblijnego (Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1997). 18

19 zatem bezpośrednio ludzi jako autorów: to oni są osobiście natchnieni. Ale także pisma przez nich sporządzone są następnie nazywane natchnionymi (KO, nn.11.14). (Natchnienie i prawda 5) Jak zauważa Paciorek, objawienie i natchnienie będąc pojęciami bliskoznacznymi nie są identyczne. Pod względem zakresu natchnienie jest pojęciem szerszym aniżeli natchnienie. Wszystko bowiem, co zawarte jest w Piśmie Świętym jest natchnione, ale nie wszystko jest objawione 15. Prawda Pisma Świętego Prawda Pisma Świętego jest jedną z konsekwencji jego natchnienia. We wspomnianym powyżej punkcie 11. konstytucji o Bożym Objawieniu Dei Verbum Sobór wyraził się na temat prawdy Pisma Świętego w następujący sposób: Ponieważ więc wszystko, co twierdzą autorzy natchnieni, czyli hagiografowie, winno być uważane za stwierdzone przez Ducha Świętego, należy zatem uznawać, że księgi biblijne w sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Bożej miała być przez Pismo Święte utrwalona dla naszego zbawienia. (DV 11) To co uderza w przytoczonym fragmencie, to przede wszystkim odejście od wcześniejszego, apologetycznego ujęcia prawdy biblijnej. Sobór nie wikła się w dyskusję na temat bezbłędności Biblii i poszczególnych zawartych w niej tekstów. Koncentruje swoją uwagę na Prawdzie, jaka jest przekazana przez Boga i autorów biblijnych. Po wtóre Sobór określa również o jaką prawdę chodzi, jaką prawdę w sposób pewny, wiernie i bez błędu przekazują księgi biblijne. Chodzi o prawdę zbawczą prawdę dla naszego zbawienia. Nie chodzi zatem o to, by wykazać, że Pismo Święte nie jest w sprzeczności z wynikami nauk przyrodniczych, historycznych, socjologicznych czy psychologicznych. Chodzi o stwierdzenie, że w tym co dotyczy Boże planu zbawienia człowieka księgi biblijne przekazują prawdę: w sposób pewny, wiernie i bez błędu (firmiter, fideliter et sine errore). W ostatnim dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej na temat natchnienia i prawdy Pisma Świętego 16 podkreślono no nowo, że aby interpretować Pismo Święte, istotne jest ustalenie jasnych zasad, które pomogłyby zrozumieć, że sens tego, co zostało przekazane, nie identyfikuje się bezpośrednio z literą tekstu (150). Na podstawie tego, co powiedzieliśmy wyżej można sformułować podstawowe zasady interpretacji Biblii: zasady literackie i zasady teologiczne. 1. Zasady literackie. Zasady literackie są to reguły stosowane powszechnie przez filologów przy interpretacji tekstów literackich. Wśród głównych zasad literackich J. Kudasiewicz wymienia 17 : a) Konieczność uwzględnienia tekstu oryginalnego, krytycznie pewnego. Zasada ta podkreśla wagę tekstu oryginalnego w poszukiwaniach w poszukiwaniach prawdziwego sensu biblijnego. Nakłada również dużą odpowiedzialność na tłumaczy, którzy dokonują przekładu na języki współczesne. Zasada ta powinna skłaniać nas do poszukiwania i korzystania z tłumaczeń, które jak najwierniej przekazują sens tekstu oryginalnego. 15 Paciorek, Wstęp, Papieska Komisja Biblijna, Natchnienie i Prawda Pisma Świętego. Słowo, które od Boga pochodzi i mówi o Bogu, aby zbawić świat (Kielce: Verbum, 2014). 17 Zob.Józef Kudasiewicz, Biblia, historia, nauka (Kraków: Znak, 1978),

20 b) Tekst biblijny należy wyjaśnić w świetle kontekstu gramatycznego i psychologicznego, bliższego i dalszego; rzadko bowiem myśl autora wyczerpuje, czy też jasno wyraża, jedno krótkie zdanie wyrwane z kontekstu. c) W odszukiwaniu prawdziwego sensu Pisma, trzeba uwzględnić tak zwane miejsca paralelne, czyli miejsca w których powtarzają się te same wyrazy (paralelizm leksykalny) lub te same treści (paralelizm rzeczowy) d) W poszukiwaniu sensu Pisma Świętego należy uwzględnić rodzaj literacki, czyli formy pisania używanego przez ludzi w danym kontekście geograficznym i historycznym, dla wyrażenia tego, co zamierzali przekazać. e) Dla ustalenia sensu duże znaczenie ma znajomość okoliczności kompozycji dzieła: wykształcenie, kultura, psychika autora, epoka w jakiej żył, jego problemy, cele dzieła, adresaci, ich potrzeby i środowisko życia. 2. Zasady teologiczne 18. Ponieważ Biblia jest księgą natchnioną, która ma za autora nie tylko człowieka, ale również Boga, koniecznym jest zastosowanie obok zasad literacki również zasad teologicznych w procesie interpretacji Pisma Świętego. Zasady te streszcza dokument soborowy Dei Verbum w punkcie 11 i 12: Ponieważ więc wszystko, co twierdzą autorzy natchnieni, czyli hagiografowie, winno być uważane za stwierdzone przez Ducha Świętego, należy zatem uznawać, że księgi biblijne w sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Bożej miała być przez Pismo Święte utrwalona dla naszego zbawienia. (DV 11) Pismo Święte powinno być czytane i interpretowane w tym samym duchu, w jakim zostało napisane; należy więc celem wydobycia właściwego sensu świętych tekstów, nie mniej uważnie także uwzględnić treść i jedność całej Biblii, mając na oku żywą Tradycję całego Kościoła oraz analogię wiary. (DV 12) a) Egzegeza katolicka przy interpretacji Pisma Świętego musi uwzględnić Tradycję interpretacyjną Kościoła, który ma od Boga polecenie i posłannictwo strzeżenia i wyjaśnienia Słowa Bożego (DV 12). Zasada ta wskazuje na konieczność posłuszeństwa Urzędowi Nauczycielskiemu Kościoła. Skłaniać powinna również do uwzględnienia w egzegezie interpretacji Ojców Kościoła. b) Egzegeta winien uwzględniać analogię wiary. Regułę tę już św. Augustyn pisząc: W zawiłych miejscach Pisma należy odwołać się do reguły wiary, którą się wyprowadza z miejsc jaśniejszych tegoż Pisma lub z autorytetu Kościoła. c) Przy wyjaśnianiu Pisma Świętego należy uwzględnić jedność całej Biblii. d) Najważniejszą jak się wydaje jest zasada by szukać w Piśmie Świętym prawdy zbawczej. Zadaniem egzegety jest wyjaśnienie przede wszystkim prawdy dotyczącej zbawienia człowieka oraz komentowanie poszczególnych tekstów w kontekście świętej historii zbawienia. Powyższe zasady warto uzupełnić o kilka myśli na temat relacji pomiędzy Biblią a naukami przyrodniczymi oraz historycznymi. W odniesieniu do nauk przyrodniczych podstawowe zasady wyłożył już Leon XIII w encyklice Providentissimus Deus z roku Pisze w niej: Żadna sprzeczność nie występuj pomiędzy teologiem a przyrodnikiem, byleby tylko każdy z nich zdawał sobie sprawę z waloru swoich twierdzeń i pamiętał o upomnieniu św. Augustyna, by rzeczy niepewnej nigdy za pewną nie przyjmować. Gdyby jednak sprzeczność taka wystąpiła, należy wziąć pod uwagę przede wszystkim to, iż pisarze święci albo Duch Święty, który przez nich przemówił, nie zamierzali pouczać o czymś 18 Zob. Ibid.,

21 (wewnętrznej strukturze zjawisk), co jest dla zbawienia nieużyteczne, lecz tym się tylko zajmowali, co prowadzi do zbawienia. Tamte zaś sprawy i zjawiska przedstawiali tak, jak podsuwał język potoczny, co zresztą zauważyć można i dzisiaj wśród najbardziej uczonych dzisiaj ludzi (EB 121) Należy pamiętać o właściwej autonomii poszczególnych nauk. Biblia nie jest podręcznikiem do biologii, geografii, czy botaniki. Nigdy również takim podręcznikiem nie była. Stąd poszukiwanie w niej prawd dotyczących tych dziedzin jest z góry skazane na niepowodzenie. Owszem, z kart biblijnych można zaczerpnąć wiedzy na temat poglądów przyrodniczych panujących w czasach, kiedy powstawały poszczególne księgi. Pamiętać należy, że hagiografowie bardzo często należeli do elity intelektualnej swojego narodu, niejednokrotnie odbierali staranne wykształcenie. Stąd utwory przez nich pisane, obrazy użyte dla zilustrowania Bożego orędzia przekazanego za ich pośrednictwem stanowić cenne źródło informacji na temat poziomu ówczesnej wiedzy. To jednak nie wiedza przyrodnicza ówczesnych elit stanowi główne przesłanie tekstu biblijnego, ale prawda dotycząca zbawienia człowieka. Warto o tym pamiętać czytając choćby kapłański opis stworzenia świata zawarty w Rdz 1. Celem tego opisu z całą pewnością nie było przekazanie prawdy na temat sekwencji czy chronologii poszczególnych aktów stwórczych. Autor starał się najlepiej jak tylko mógł przekazać podstawą prawdę o Bogu Stwórcy wszystkich rzeczy. Podobnie rzecz ma się z naukami historycznymi. Biblia nie jest podręcznikiem historii w naszym dzisiejszym rozumieniu. O ile dzisiaj głównym zadaniem historyków jest przedstawienie wydarzeń historycznych z jak największym obiektywizmem o tyle ten sposób historiografii nie był praktykowany w starożytności. Autor przedstawia historię o charakterze religijnym 19. Stawia sobie za cel ukazanie działania Boga w historii narodu. Ponadto historia, którą opowiada ma cel praktyczny, budujący. Opowiadając wydarzenia z przeszłości pragnie skłonić sobie współczesnych do właściwych wyborów, do wierności Przymierzu z Bogiem. Trudno przypuszczać, by autor biblijny pisząc pierwszych jedenaście rozdziałów Księgi Rodzaju dokładnie w taki sposób wyobrażał sobie początki istnienia świata i rodzaju ludzkiego. Raczej posługując się materiałem, który w wielu punktach okazuje się wspólny dla różnych narodów Starożytnego Bliskiego Wschodu autor konstruuje swego rodzaju tekst paradygmatyczny, który stanowi rodzaj wstępu do historii zbawienia i świętej Księgi. 19 Nie jest to zresztą cecha wyłącznie autora biblijnego. Podobny charakter prace historyków babilońskich, egipskich, greckich czy też rzymskich. 21

22 Kanon biblijny Pytanie o kanon Pisma Świętego jest niewątpliwie pytaniem o formę. Jeśli bowiem zgodzimy się, że treść Pisma Świętego obecna jest w Kościele w formie konkretnych ksiąg, to musimy jednak pamiętać, iż księgi te wchodzą w skład pewnego zbioru; zbioru, który tworzy pewną jedność. Świadczy o tym choćby wyrażenie Biblia, czy Pismo Święte, które przecież są słowami w liczbie pojedynczej, sugerują więc, iż mimo, że złożone z poszczególnych części tworzą pewną organiczną całość. Na temat tej całości, chcemy mówić, mówiąc o kanonie. Omawiając zagadnienia związane z powstawaniem poszczególnych ksiąg biblijnych zwróciliśmy uwagę, iż fakt ich powstania związany jest z pewnym procesem, nie to jest absolutnie wydarzenie punktowe. Oczywiście, kiedy mówimy kanon nasza myśl biegnie gdzieś do finału, do rezultatu tego procesu, który uformował kanon. Jednakże musimy mieć świadomość, że wiele czynników złożyło się na ostateczny kształt tego rezultatu. Mówiąc o kanonie Pisma Świętego mamy oczywiście świadomość, że nie jest to coś w rodzaju kanonu lektur szkolnych, czy kanonu współczesnej muzyki rozrywkowej. Nasze poszukiwania dotyczące kanonu prowadzimy mając świadomość, że u początku tego procesu jest Bóg, który swoim autorytetem gwarantuje, księgi w sposób pewny, wierny i bez błędu uczą prawdy, która została utrwalona dla naszego zbawienia (DV 11). Stąd niewątpliwie waga podjętych poszukiwań. W ten sposób zarysowaliśmy jakby dwa wymiary studiów nad kanonem. Z jednej strony podkreśliliśmy wymiar historyczny podkreślając powstawanie kanonu rozumiane jako proces. Z drugiej strony jest kanon rezultatem wiary i punktem odniesienia o niesłychanym ciężarze gatunkowym w naszej refleksji teologicznej. Jeszcze jednym wymiarem, na który warto zwrócić uwagę, jest element ściśle egzegetyczny, gdzie kanon rozumiemy jako element decydujący w interpretacji Pisma Świętego. Pewne wątpliwości jakie rodzą się w obliczu studiów poświęconych kanonowi nie zasadzają się więc na problemach z określeniem wagi podejmowanego zagadnienia. Rodzi się natomiast pytanie czy warto zajmować się kanonem w obliczu tego co na temat kanonu mówi Sobór Trydencki: Święty ekumeniczny Sobór Trydencki prawnie zebrany w Duchu Świętym pod przewodnictwem trzech Legatów Stolicy Apostolskiej nieustannie zwraca uwagę na to, by usuwać błędy i zachować w Kościele jedynie czystą Ewangelię dawno obiecaną przez Proroków w Piśmie Świętym, którą Pan nasz Jezus Chrystus, Syn Boży, własnymi usty najpierw ogłosił i następnie kazał swoim Apostołom przepowiadać wszelkiemu stworzeniu, jako źródło zbawczej prawdy i zasad postępowania. Sobór zdaje sobie dokładnie sprawę z tego, że prawda i zasady postępowania znajdują się w księgach spisanych i tradycjach napisanych, które Apostołowie otrzymali z ust samego Chrystusa lub sami pod natchnieniem Ducha Świętego przyjęli i tak je przekazali niejako z rąk do rąk aż do naszych czasów. Sobór idąc za przykładem prawowiernych Ojców przyjmuje i czci z jednakową nabożnością i szacunkiem wszystkie księgi tak Starego, jak i Nowego Testamentu, skoro autorem obydwu jest jeden Bóg oraz Tradycje dotyczące wiary i moralności, podane ustnie przez Chrystusa lub natchnione przez Ducha Świętego i zachowane w Kościele katolickim dzięki nieprzerwanej sukcesji. Sobór uznał również, że należy dodać do niniejszego dekretu wykaz świętych ksiąg, by nikomu nie mogły zrodzić się wątpliwości, jakie księgi sam Sobór przyjmuje. Są zaś następujące: Starego Testamentu: Pięć Mojżesza to jest: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa; Jozue, Sędziów, Rut, cztery Królów, dwie Kronik, Ezdrasza pierwsza i druga, zwana Nehemiaszem, Tobiasz, Judyta, Estera, Job, Psałterz Dawidowy sto pięćdziesiąt psalmów, Przysłowia, Eklezjastes, Pieśni nad Pieśniami, Mądrości, Eklezjastyk, Izajasz, Jeremiasz z Baruchem, Ezechiel, Daniel, dwunastu Mniejszych Proroków to jest: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz,Zachariasz, Malachiasz; dwie Machubeuszów pierwsza i druga. 22

23 Nowego Testamentu: cztery Ewangelie, według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana; Dzieje Apostołów, napisane przez Łukasza ewangelistę; czternaście listów Pawła Apostoła: do Rzymian, dwa do Koryntian, do Galatów, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, dwa do Tesaloniczan, dwa do Tymoteusza, do Tytusa, do Filemona, do Hebrajczyków; Piotra Apostoła dwa, Jana Apostoła trzy, Jakuba Apostoła jeden, Judy Apostoła jeden i Apokalipsa Jana Apostoła. Gdyby ktoś wyżej wymienionych ksiąg nie przyjął za święta i kanoniczne w całości i ze wszystkimi ich częściami, tak jak Kościół katolicki zwykł je czytać i jak się zawierają w starym rozpowszechnionym wydaniu łacińskim; albo gdyby ktoś świadomie i z całą rozwagą wzgardził wyżej wspomnianą Tradycją, niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych. (Sesja 4, 8 kwietnia 1546 r., kanony 57-60) Sytuacja wydaje się być wystarczająco jasna: po co studiować zagadnienie, które zostało precyzyjnie określone, zdefiniowane, i którego ewentualne poddawanie w wątpliwość obłożone jest surową sankcją. Musimy sobie jednak uświadomić, że za tą zdecydowaną wypowiedzą Soboru Trydenckiego, kryją się konkretne problemy czy zagrożenia. Niejednokrotnie w historii Kościoła schizma czy herezja rodziły się czy pociągały za sobą jakieś modyfikacje dotyczące kanonu ksiąg biblijnych. Niektórzy heretycy postulowali lub wprost odrzucali część ksiąg biblijnych, np. Marcjon i wielu gnostyków odrzucało Stary Testament. Z kolei Montaniści, podkreślając aktualność daru proroctwa i natchnienia postulowali konieczność rozszerzenia kanonu biblijnego. Musimy pamiętać, iż postanowienia Soboru Trydenckiego rodzą się w bardzo konkretnej sytuacji kryzysu kościoła w obliczu Reformacji. To właśnie reformacja opowiadała się za skróceniem listy ksiąg kanonicznych opierając się między innymi na kanonie żydowskim. Dekret Soboru wydaje się być bezpośrednią reakcję na takie właśnie pomysły. Oczywiście, bez trudu można skonstatować, iż w obliczu nauki o Objawienie, większe powody do zainteresowania się zagadnieniem kanonu leżą po stronie protestanckiej. To właśnie protestanci przyjmując, iż Pismo Święte jest jedynym źródłem objawienia, odrzucają Tradycję. Wobec takiego ograniczenia problem, które z ksiąg należą do Pisma Świętego, którym przysługuje przywilej nauczania w sposób pewny, wierny i bez błędu prawdy zbawczej, okazuje się być zagadnieniem o kapitalnym znaczeniu. Argumenty za studiowaniem zagadnień związanych z kanonem nie płyną jednak jedynie z polemiki ze wspólnotami protestanckimi. Jak zauważa A. Sanecki, źródłem najpoważniejszych kontrowersji wokół kanonu okazały się jednak nie historia jego formacji czy spory interkonfesyjne, lecz same nauki biblijne. Rozwój metody historyczno-krytycznej wiązał się niekiedy z zanegowaniem kanonu w jego unitarnej wizji zbioru Pism świętych oraz odrzuceniem Tradycji Kościoła jako gwaranta kształtu tego zbioru. Badania biblijne, jak twierdził Semler, miały być wyzwolone z ograniczającej je kościelnej zasady kanonu a także wolne od wszelkich założeń teologicznych w swym historyczno-literackim pochylaniu się nad tekstem. Jak pisze Webster: W konsekwencji badawczych sukcesów aplikacji metod historyczno-krytycznych i porównawczych, kanon chrześcijański został trwale zepchnięty do sfery historii religijnej. Tak jak w przypadku teologii biblijnej w ogólności, tak samo w przypadku kanonu: gdy zaczyna się w nim widzieć część historii religii termin święty wydaje się coraz mniej odpowiednim Co zatem sprawiło, iż kanon powrócił do kanonu zagadnień związanych ze studium biblijnym? Wydaje się, iż pierwszym impulsem był ten sam czynnik, który wcześniej sprawił kryzys studiów nad kanonem, a mianowicie pogłębione studia biblijne. Zainteresowanie się tekstem jako takim, który w swej finalnej formie charakteryzuje się pewną polisemią, zamiast 23

24 wcześniejszego skoncentrowania się na osobie autora, doprowadziło z konieczności do pytań dotyczących tej właśnie finalnej formy tekstu. Odkrycia dotyczące procesu redakcji Pisma Świętego, zwłaszcza odkrycia qumrańskie również okazały się bodźcem, powodującym, iż zagadnienie kanonu stało się na nowo aktualnej. Wreszcie ponowne odkrycie Biblii jako duszy świętej teologii i centrum życia Kościoła postawiło przed teologami konieczność zmierzenia sią na nowo z zagadnieniem kanonu. Etymologii greckiego słowa ὁ κανών, od którego pochodzi nasz czysto polski wyraz kanon, należy szukać w językach środkowego i Bliskiego Wchodu. W języku Sumerów istniało słowo gi lub gi-na. W języku ugaryckim mamy słowo qn, a w asyryjskim qanû. W języku hebrajskim wreszcie słowo נ ה,ק oznaczające trzcinę. Język grecki dokonał prawdopodobnie zwykłej transliteracji w wyniku czego powstało słowo κανών, ta sama forma weszła również do języka łacińskiego. Języki semickie związały termin ten z ideą miary. W Księdze Ezechiela czytamy: Zaprowadził mnie tam i oto ukazał się wtedy mąż, który miał wygląd, jakby był z brązu; miał on lniany sznur w ręce oraz mierniczy pręt. Stał on przy bramie (Ez 40,3). Ów mierniczy pręt to nic innego jak właśnie נ ה ה מ ד ה.ק Ezechiel poda nam również wartość metryczną tej miary, kiedy napisze: I widziałem wokół świątyni wzniesione podwyższenie. Podwaliny bocznych budynków wynosiły pełny pręt: sześć łokci 20 (Ez 41,8). U Izajasza z kolei słowo to pojawi się w nazwie innego narzędzia również złączonego z ideą miary i mierzenia, a mianowicie belkę używaną do ה ז ל ים ז ה ב מ כ יס ו כ ס ף ;46,6 (Iz. ważenia: Wyrzucają złoto z sakiewki i ważą srebro na wadze Jak pisze Sanecki, w języku greckim słowa tego używano pierwotnie na oznaczenie.(ב ק נ ה prostego pręta, bez konotacji miary 21. Wszystkie te cytaty uświadamiają nam, iż słowo pierwotnie używane było w dziedzinach daleko nie-humanistycznych, takich jak budownictwo, czy też złotnictwo. Ale to właśnie tam zrodził się również odcień znaczeniowy, które będzie decydujący dla naszych rozważań, a mianowicie pojęcie miary i adekwatności. W czasach przedchrześcijańskich możemy mówić o trzech zastosowaniach tego terminu odpowiadającym trzem obszarom kulturowymi i religijnym. Chodzi najpierw o generalne użycie w grecko-rzymskiej kulturze antycznej, następnie o rzymskie zastosowanie prawne, wreszcie o zastosowanie w obszarze helleńskiego judaizmu 22. W pierwszym spośród tych obszarów, nasze słowo było używane w znaczeniu: dążenia do dokładności i doskonałości. W tym sensie słowo to jest związane z innym pojęciem, charakterystycznym dla V IV w. p. Ch. akribeia, doskonałej zgodności idei z jej zastosowaniem. Mamy tu więc wyraźne nawiązanie do wspomnianej już wcześniej zasady adekwatności. Adekwatność owa miała zastosowanie w różnych przejawach działalności człowieka: sztuce, muzyce, filozofii, etyce czy teorii poznania. Słowo mogło być używane w znaczeniu przykładu, wzorca, i ideału. Jeśli chodzi o rzymski system prawny, użycie słowa canon napotykało na pewne trudności ze względu na istniejące dwa inne zbliżone terminy, a mianowicie reguła i norma. Ostatecznie, mniej więcej od VI w. naszej ery słowo to znalazło swoje miejsce w języku prawniczym. Wreszcie ostatni ze wspomnianych obszarów a mianowicie judaizm wyrastający w środowisku kultury greckiej. Jednym z najważniejszych źródeł naszej wiedzy na ten temat jest bez קנה wątpienia LXX. Co ciekawe grecki tekst nie używa słowa κανών w tłumaczeniu hebrajskiego (użyte jest tu zazwyczaj wyrażanie κάλαμος μέτρου lub po prostu κάλαμος). Słowo κανών znajdziemy jednak w LXX trzykrotnie (Jdt 13,6; Mi 7,4; 4 Mch 7,21) na określenie miary lub reguły. Widać tu wyraźne przesunięcie w stronę pewnej abstrakcji w stosunku do pierwotnego, bardzo konkretnego użycia tego słowa. Z upływem czasu, jak pisze Sanecki, słowo kanon związało się więc na stałe ze znaczeniem reguły, normy czy zasady. Mogło odnosić się zarówno do norm 20 Na terenie Palestyny spotykamy dwie miary łokcia: łokieć egipski 52 cm i palestyński 45 cm. 21 Artur Sanecki, Kanon Biblijny w perspektywie historycznej, teologicznej i egzegetycznej (Kraków: Dehon, 2008), Zob. Ibid.,

25 prawnych i moralnych, jak i do zasad sztuki czy gramatyki. W znaczeniu reguła termin kanon zaczął też być wykorzystywany w chrześcijaństwie. Termin κανών pojawia się w NT. W liście do Galatów św. Paweł pisze: Na wszystkich tych, którzy się tej zasady trzymać będą, i na Izraela Bożego niech zstąpi pokój i miłosierdzie! (Gal 6.16). Z kolei w 2 liście do Koryntian słowo to pojawi się aż trzykrotnie w rozdziale 10: Nie będziemy się wynosili ponad miarę, lecz będziemy się oceniali według granic (kanon) wyznaczonych nam przez Boga, a sięgających aż do was. 14 Nie przekraczamy bowiem zenzsułs miary jak ci, którzy do was jeszcze nie dotarli; przecież doszliśmy do was z Ewangelią Chrystusa. 15 Nie przechwalamy się ponad miarę kosztem cudzych trudów. Mamy jednak nadzieję, że w miarę rosnącej w was wiary, my również wzrastać będziemy według naszej miary (κανόνα ἡμῶν), 16 niosąc Ewangelię poza wasze granice, a nie chlubiąc się tym, co już było dokonane przez innych (sfera działania) (2 Kor 10,13-16). Widać tu wyraźnie pewną niejednoznaczność. Pomimo tego skrypturystycznego odniesienia, pierwsze wyraźne osadzenie słowa kanon w kontekście reguły wiary znajdziemy u Klemensa Rzymskiego na przełomie I i II wieku. To za nim słowo to podejmują kolejno ojcowie kościoła, sobory i synody w odniesieniu do spisów i katalogów kościelnych, liturgii a nawet bardzo praktyczne spisy członków prezbiterium danego kościoła lokalnego. W drugiej połowie IV wieku, św. Atanazy używa wreszcie słowa kanon w celu wyraźnego wyróżnienia ksiąg kanonicznych. Pod koniec IV wieku rozumienie znaczenia słowa kanon jako listy ksiąg autorytatywnych we wspólnocie wiary jest powszechnie potwierdzone. Trzeba pamiętać, że słowo kanon jest od pory używane w dwóch podstawowych znaczenia: 1. Jako norma normans: kanon ukonstytuowany przez Pisma, a więc zawierająca się w tych pismach reguła wiary, z której wynikają zasady wiary i postępowania dla wierzących. 2. Jako norma normata: kanon, który konstytuuje Pisma, a więc określona lista ksiąg akceptowanych jako natchnione i autorytatywne we wspólnocie wiary 23. Kanon to zamknięta lista natchnionych, autorytatywnych ksiąg, które stanowią rozpoznany i uznany zbiór pism świętych większej grupy religijnej, a która to lista jest rezultatem decyzji podejmowanych po dłuższej refleksji dotyczących przyjmowania oraz odrzucania ksiąg. Chrześcijańska Biblia katolicka zawiera 73 księgi. Zgodnie z wydaniem Wulgaty, tzw. Biblii sykstyńsko-klementyńskiej opublikowanej w 1592 roku, a więc po orzeczeniach Soboru Trydenckiego na temat kanonu, zawiera ona 46 Ksiąg Starego Testamentu i 27 Ksiąg Nowego Testamentu. Kanon protestancki jest mniejszy od katolickiego ponieważ nie zawiera on 7 ksiąg Starego Testamentu określanych jako deuterokanoniczne. Nawiązuje tym samym do kanonu żydowskiego Pisma Świętego, który zawiera 39 ksiąg. Podziały Ksiąg Starego Testamentu. Jak zauważyliśmy już wcześniej żydzi wyróżniali trzy części Biblii: Torę, Proroków, i Pisma. Wewnątrz tego trzystopniowego podziału, Pisma proroków dzielono na tzw. proroków wcześniejszych i późniejszych. Z kolei Pisma dzielono na tzw. Wielkie Pisma (Ps, Job, Prz.), Megilot (Rut, Pnp, Koh. Lam. Est.) oraz pozostałe Księgi (Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza, 1-2 Kronik). Podział chrześcijański wyróżnia tradycyjnie trzy rodzaje ksiąg: historyczne (21), dydaktyczne (7) i prorockie (16+2). Podział ten widać jest tyleż ogólny jak i nieprecyzyjny. Podział naukowy wyróżnia więc obok wspomnianego wyżej podziału: Pięcioksiąg, dzieło deuteronomistyczne, kronikarskie, historyczno-dydaktyczne, prorockie (4 grupy w zależności od datacji ksiąg), księgi dydaktyczne, psalmy. 23 Zob. Ibid.,

26 Nowy Testament dzieli się niekiedy podobnie, na księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie. Badania egzegetyczne sugerują jednak inny podział: pisma synoptyków, pisma Janowe, listy św. Pawła, List do Hebrajczyków, pozostałe listy. Mówiąc o historii formowania się kanonu biblijnego, mamy na myśli proces powstawania kolejnych zbiorów ksiąg biblijnych i łączenia ich w sposób pozwalający na ostateczne sformowanie jednego dużego zbioru obejmującego wszystkie te księgi. Oczywiście, trzeba mieć świadomość, że jest to proces długotrwały, skomplikowany i nie zawsze jesteśmy w stanie odtworzyć poszczególne jego etapy. Trzeba też pamiętać, iż proces ten przebiegał inaczej w przypadku ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Uważa się, iż okres, w którym następuje intensywny proces formacji kanonicznej to czas niewoli babilońskiej. Proces kanonizacji można w tej perspektywie zobaczyć na tle wszystkich przemian, które dokonują się w myśli, w społeczeństwie, w religii Izraelskiej w tamtym okresie. Na tej podstawie przyjmuje się, iż czas wstępnego określenia pięcioksięgu wyznaczyć trzeba około V wieku, zbioru proroków na wiek III, podczas gdy określenie ostatniego zbioru Pism dokonać się miało około I wieku naszej ery. Jeśli chodzi o naród izraelski to w zależności od przyjętych zasad spotkać w nim można trzy poglądy dotyczące zakresu kanonu ksiąg świętych. Według najbardziej restrykcyjnej opcji, kanon ksiąg świętych ograniczał się jedynie do ksiąg Pięcioksięgu. Było to stanowisko Samarytan i Saduceuszy. Dla Samarytan pogląd ten jest zresztą obowiązujący do dziś. Według drugiej opinii, zakres kanonu obejmował trzy wspomniane wcześniej grupy: Torę, Proroków i Pisma. Pierwsze aluzje do takiego właśnie podziału znaleźć można w Księdze Syracha, tak w jej części zasadniczej napisanej około 180 roku przed Chrystusem jak i w prologu napisanym przez wnuka samego autora Księgi, pochodzącym z roku 130 przed Chrystusem. Inaczej rzecz się ma z tym, co duszę swoją przykłada do rozważania Prawa Boga Najwyższego. Badać on będzie mądrość wszystkich starożytnych, a czas wolny poświęci proroctwom. 2 Zachowa opowiadania ludzi znakomitych i wnikać będzie w tajniki przypowieści - 3 wyszukiwać będzie ukryte znaczenie przysłów i zajmować się będzie zagadkami przypowieści. (Sir ) Aluzje do takiego podziału ksiąg świętych znaleźć można w pismach Qumrańskich (4QMMT), a także w pismach Filona Aleksandryjskiego (20 przed Ch. 45 po Ch.) oraz w Ewangelii: I zaczynając od Mojżesza poprzez wszystkich proroków wykładał im, co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego. (Luk 24.27). Taki podział pism świętych nie oznaczał jednak istnienia jednoznacznych kryteriów przynależności poszczególnych ksiąg. Wydaje się, że dyskusja w tym względzie trwała dalej aż do II-III wieku po Chrystusie, kiedy to dojdzie do ostatecznego zamknięcia kanonu żydowskiego. Niejasności dotyczyły oczywiście w największym stopniu trzeciej części Biblii Hebrajskiej, a więc Pism. Trzecia wreszcie opinia była otwarta na najszerszy zakres ksiąg. Wydaje się, że była ona charakterystyczna zwłaszcza dla środowiska diaspory aleksandryjskiej, choć nie sposób wykluczyć ją również w Qumran. W odróżnieniu od środowiska faryzejskiego, które działanie Bożego Ducha w Izraelu limitowało do czasów działalności proroków, środowisko aleksandryjskie rozciągało kanon ksiąg świętych również na księgi uznane później jako deuterokanoniczne lub nawet apokryficzne. Wydaje się, że tę różnorodność poglądów odnaleźć można jeszcze w łonie judaizmu I wieku po Chrystusie. Wydaje się, że czynnikiem, który przyśpieszył ostateczną definicję kanonu żydowskiego było pojawienie się pewnej sekty żydowskiej, która nie wiedzieć czemu z chęcią czerpała z bogactwa LXX dla uwiarygodnienia postaci swego charyzmatycznego założyciela chodzi oczywiście o Chrześcijan. Na pytanie kiedy kanon ten został ostatecznie zamknięty próżno by szukać jednoznacznej odpowiedzi. W tradycji judaistycznej, powinniśmy być już do tego przyzwyczajeni, odpowiedź zależy od stopnia ortodoksyjności. Według pierwszego poglądu, kanon miał zostać zamknięty w V wieku przed Chrystusem, jeszcze przed erą Ezdrasza. 26

27 świadectwo tej teorii znaleźć można w apokryficznej księdze Ezdrasza pochodzącej z przełomu I i II wieku naszej ery. Druga, równie mało prawdopodobna teoria określa ten czas na okres tzw. Wielkiej Synagogi, działającej po okresie Ezdrasza i Nehemiasza (IV w przed Chr.). Według trzeciej teorii, kanon żydowski został ostatecznie zamknięty pod koniec I wieku na tzw. Synodzie w Jamni. Dziś kwestionuje się historyczność takiego synodu. Jednak wiadomo, że w Jamni po zniszczeniu Jerozolimy zgromadziła się elita intelektualna narodu żydowskiego, tworząc środowisko, w którym kontynuowano refleksję teologiczną. Owocem tej refleksji była prawdopodobnie kwestia zamknięcia kanonu żydowskiego. Podsumowując, musimy stwierdzić, iż najbardziej prawdopodobne jest iż, żydowski kanon ksiąg świętych formował się aż do II III wieku po Chrystusie, że Chrześcijanie nie wynieśli z Judaizmu gotowego kanonu. W związku z tym, z jego dookreśleniem sami musieli się borykać. Choćby tym można wyjaśnić różnice w kanonach ksiąg świętych Judaizmu i Chrześcijaństwa. Aby powiedzieć coś na temat kanonu ST w chrześcijaństwie należy najpierw przyjrzeć się użyciu ksiąg świętych przez Chrześcijan. Zdaniem Saneckiego, w NT znajdziemy cytaty z wszystkich ksiąg Prawa i Proroków, a także Psalmów, ksiąg Samuela, Królewskiej, Przysłów, Hioba i Kronik lub też aluzje do nich. Co ciekawe znajdziemy również aluzje do ksiąg, które nie weszły do kanonu żydowskiego (Tobiasza, Mądrości, Mądrości Syracha, 2 Księga Machabejska). Sam Jezus w Ewangeliach synoptycznych odnosi się do 23 ksiąg zaliczanych do Biblii Hebrajskiej. Widać wyraźnie, że chrześcijańskie podejście do kanonu zmienia się wraz ze sposobem korzystania z ksiąg Biblijnych. Kiedy chrześcijanie używają tekstów starotestamentalnych głównie w dyskusjach z żydami, którym udowadniają, iż Jezus jest zapowiadanym przez proroków Mesjaszem koncentrują się na cytatach z ksiąg cieszących się najwyższym pośród żydów autorytetem. Stąd świadectwa Justyna czy Melitona nie zawierając aluzji do ksiąg deuterokanonicznych. Co nie znaczy, że księgi te nie były znane, czytane i szanowane jak o tym świadczyć może świadectwo Didache czy listy Klemensa Rzymskiego. Pod koniec II wieku podkreślony zostaje z kolei aspekt Pisma jako boskiego medium, które komunikuje człowiekowi wszelką mądrość i prawdę. To z kolei sprawia iż chętniej sięga się do ksiąg mądrościowych czy deuterokanonicznych. Kolejne wieki (III i IV) przynoszą świadectwo trwającej refleksji na temat kanonu. świadectwo Atanazego, Cyryla Jerozolimskiego czy Grzegorza z Nazjanzu mówią nam o tzw. kanonie krótkim. Z kolei świadectwa użycia liturgicznego katechetycznego informują o księgach deuterokonanicznych a nawet apokryficznych. Właściwie od końca IV wieku widać wyraźną tendencję do przyjęcia kanonu dłuższego bez wyraźnego i jednoznacznego określenia tej prawdy w dokumentach kościelnych. Takie jednoznaczne stwierdzenie dokonało się dopiero w roku 1546 na Soborze Trydenckim, a potwierdzone zostało przez Sobory Watykańskie I i II. Z zagadnieniem kanonu wiążą się również następujące pojęcia: Księga protokanoniczna księga, której przynależność do zbioru ksiąg świętych była od początku uznana przez gminy chrześcijańskie i nie była poddawana w wątpliwość. Księga deuterokanoniczna (wtórnokanoniczna) pismo, co do którego w niektórych gminach chrześcijańskich przez pewien czas były wątpliwości co do jego charakteru natchnionego. Do ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu zaliczamy Księgi Tobiasza, Judyty, 1 i 2 Machabejska, Syracha, Barucha i Mądrości. Spośród pism Nowego Testamentu do grupy tej należą: List Jakuba, 2 List Piotra, 2 i 3 List Jana, List Judy oraz Apokalipsa. Apokryf Słowo to pochodzi od greckiego czasownika apokrypto ukrywam. Termin apokryphos oznacza ukryty. Słowo to, według M. Starowieyskiego, za dzisiaj zasadniczo dwa znaczenia: biblijne i ogólne. Pierwsze, techniczno-kościelne lub też biblijne, jest przeciwstawiane pojęciu kanonu ksiąg świętych. Według tego znaczenia apokryf oznacza utwór o tematyce biblijnej nie zawarty w zbiorze ksiąg świętych. W znaczeniu bardziej ogólnym, apokryf oznacza utwór nieautentyczny, fałszywy, nieprawdziwy a upozorowany na autentyczny; często idzie tu o utwór literacki o tematyce zbliżonej do Biblii 24. Być może termin apokryfos pochodzi od gnostyków, którzy przyjmowali księgi ezoteryczne, w których treść adepci byli stopniowo 24 W. Starowieyski,

28 wprowadzani. Księgi były niekiedy strzeżone i nie udostępniane szerszej liczbie czytelników. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że mianem apokryfów wspólnoty protestanckie określają księgi deuterokanoniczne, tzn. księgi znajdujące się w Septuagincie i Wulgacie, których brak w kanonie żydowskim (Księgi Tobiasza, Judyty, 1 i 2 Machabejska, Syracha, Barucha i Mądrości). Księgi te stanowią integralną część kanonu katolickiego i nie mogą być w żaden sposób uważane za mniej-święte, czy nie-do-końca-natchnione. Przykładem ksiąg uznanych za apokryficzne przez Kościół Katolicki są m.in. 3 i 4 Księga Machabejska, Modlitwa Manassesa, Ewangelia Tomasza, Piotra czy Judasza. Według nomenklatury kościołów protestanckich księgi te noszą miano pseudoepigrafów. Ogólnie, termin ten oznacza dzieło literackie przypisane określonej osobie choć w rzeczywistości napisane przez kogoś innego. W tym ogólnym znaczeniu pseudoepigraf może być zaliczony do ksiąg natchnionych kanonu katolickiego. Spośród ksiąg natchniony za pseudoepigrafy uznaje się m.in. Księgę Daniela, 2. List Piotra, List Jakuba i List Judy. 28

29 Tekst Pisma Świętego Początki istnienia pisma datuje się na czwarte tysiąclecie przed Chrystusem. Za wynalazców pisma uważa się Sumerów zamieszkujących południową Mezopotamię 25. Posługiwali się oni glinianymi tabliczkami materiałem, który doskonale wpisuje się w kontekst wyznaczony przez warunki naturalne kraju pomiędzy rzekami. W materiale tym przy pomocy rysika wykonanego z odpowiednio przyciętej łodygi trzciny mający przekrój trójkątny wyciskano poszczególne znaki. Pierwszym pismem piktograficznym było egipskie pismo hieroglificzny a pierwszym pismem opartym na dźwiękowej strukturze języka sylabiczne pismo linearne B (kultura mykeńska). Wynalazek alfabetu przypisuje się Semitom (ok przed Chr.). Z prasemickiego pisma literowego wyłoniły się alfabety: arabski, aramejski, fenicki, hebrajski, nabatejski oraz syryjski. Z alfabetu semickiego zapożyczyli kształt swoich liter Grecy, a na bazie ich alfabetu powstał alfabet łaciński, głagolica i cyrylica 26. W starożytności stosowane cały szereg różnych materiałów jako powierzchni pisarskich. Jednym z najstarszych, stosowanym zwłaszcza w przypadku inskrypcji mających cechować się trwałością był kamień. Posługiwano się w tym celu odpowiednio przygotowanym piaskowcem, wapieniem, niekiedy również granitem czy bazaltem. W kamieniu wykonywano inskrypcje o bardzo różnym charakterze: inskrypcje monumentalne, epitafia, kroniki, zbiory praw etc. Na starożytnym Bliskim Wschodzie bardzo spotkać można było kamienne płyty ustawiano jako stele dla upamiętnienia jakichś ważnych wydarzeń. W Biblii materiał ten najczęściej wspominany jest w kontekście tablic zawierających przykazania, jakie Mojżesz otrzymał od Boga na górze Synaj. Pismo Święte wspomina, że zostały one napisane przez samego Boga: Gdy [Bóg] skończył rozmawiać z Mojżeszem na górze Synaj, dał mu dwie tablice Świadectwa, tablice kamienne, napisane palcem Bożym (Wj 31,18). Księga Wyjścia wspomina, że tablice te były zapisane na obu stronach (Wj 32,15). Zostały one jednak zniszczone przez Mojżesza, gdy okazało się, że lud zgromadzony pod Synajem, nie mogąc doczekać się powrotu swojego duchowego przywódcy, sporządził cielca ze złota i zaczął oddawać mu hołd: Mojżesz zbliżył się do obozu i ujrzał cielca i tańce. Rozpalił się wówczas gniew Mojżesza i rzucił z rąk swoich tablice i potłukł je u podnóża góry (Wj 32,19). Litując się nad swoim ludem Bóg nakazał Mojżeszowi sporządzenie nowych tablic, na których tym razem sam Mojżesz zapisać miał słowa przymierza z Panem dziesięć słów (Wj 34,28). Niestety, również i te tablice nie przetrwały do naszych czasów. Według późnej tradycji zapisanej w Biblii, prorok Jeremiasz ukrył je w pieczarze na Górze Nebo, by uchronić je w ten sposób przed zniszczeniem w czasie oblężenia Jerozolimy przez wojska babilońskie. 25 Dziś pogląd ten bywa podważany przez część naukowców ze względu na znaleziska najstarszych zabytków pisma nie tylko na ternie miast sumeryjskich (np. Uruk), ale również na terenie Niniwy, Syrii, zachodniego i wschodniego Iranu. 26 Zob. A. Salamucha, Pismo, EK XV,

30 Z innych inskrypcji zapisanych na kamieniu, które mają znaczenie dla badań biblijnych warto wymienić: Kodeks Hammurabiego jedna z najbardziej znanych kopii tego zbioru praw przechowywana w Luwrze ma kształt wysokiego na 2,25 m. obelisku na którym w 44 kolumnach, 28 paragrafach zapisano 282 prawa, które królowi Hammurabiemu przekazał naczelny bóg Babilonu Marduk. Stela pochodzi z XVIII stulecia przed Chr. Kodeks Hammurabiego jest istotnym punktem odniesienia dla badań nad biblijnymi zbiorami praw. Stela Merenptaha 27 obelisk z czarnego marmuru sporządzony pod koniec XIII wieku przed Chr. mający wysokość ok. 2,3 m. Odnaleziony w 1896 r. w czasie wykopalisk w Tebach w świątyni grobowej Merenptaha. Stela opiewa zwycięstwo tego władcy nad koalicją zawiązaną przez Libijczyków, którzy próbowali podbić Egipt. Wśród nazw miast i państw obszaru Syro-Palestyńskiego, które Merenptah podbił i zmusił do uległości pojawia się wzmianka o Izraelu: Książęta leżą na twarzach mówiąc: Litości! Nikt spośród Dziewięciu Łuków nie podnosi swej głowy. Spustoszenie dla Tehenu, Hatti jest uspokojony. Splądrowany jest Kanaan z wszelkim złem, uprowadzony Aszkelon, pochwycone Gezer, Janoam uczynione jak nieistniejące. Izrael jest zrujnowany, nie ma jego nasienia. Hurru stała się wdową dla Egiptu! Wszystkie ziemie razem, są one uspokojone. Każdy kto był niespokojny został związany 28. Jest to pierwsza historyczna, pozabiblijna wzmianka o Izraelu. Jak zauważa Pikor, determinatyw występujący przy nazwie oznaczającej Izrael wskazuje, że chodzi o naród, który nie jest związany z żadnym terytorium lub też nie posiada własnego państwa 29. Wiek powstania dokumentu pokrywa się mniej więcej okresem wyjścia Izraela z Egiptu. Stela Meszy 30 stela z czarnego bazaltu, o wysokości 124 cm, szerokości 79 cm. i grubości 36 cm., datowana na IX wiek przed Chr., odnaleziona w Joradnii przez Fryderyka Augusta Kleina w 1869 r. Do dziś zachowało się około 65 procent oryginalnej steli. Stela ma charakter memoriału królewskiego, opisującego wojenne zdobycze króla Moabu Meszy Więcej na temat Steli Merenptaha zob. Frank J. Yurco, Merenptah s Canaanite Campaign and Israel s Origins, in Exodus: The Egyptian Evidence, ed. Ernest S. Frerichs and Leonard H. Lesko (Winona Lake: Eisenbrauns, 1997), 27-55; Alessandra Nibbi, Some Remarks on the Merenptah Stela and the So-Called Name of Israel, Discussions in Egyptology 36 (1996): J. B. Pritchard, ANET W. Pikor, Więcej informacji na temat Steli Meszy znaleźć można w: Klaas A. D. Smelik, King Mesha s Inscription: Between History and Fiction, in Converting the Past, ed. Klaas A. D. Smelik, Oudtestamentische Studiën 28 (Leiden: Brill, 1992), 59-92; Gerald L. Mattingly, Moabite Religion and the Mesha Inscription, in Studies in the Mesha Inscription and Moab, ed. John Andrew Dearman, Archaeology and Biblical Studies (American Schools of Oriental Research / Society of Biblical Literature) 2 (Atlanta, Georgia: Scholars Press, 1989), ; John Andrew Dearman, Studies in the Mesha Inscription and Moab, Archaeology and Biblical Studies (American Schools of Oriental Research / Society of Biblical Literature) 2 (Atlanta, Georgia: Scholars Press, 1989). 31 Króle Mesza jest postacią wzmiankowaną w Biblii: Mesza, król Moabu, był hodowcą trzód i dostarczał królowi izraelskiemu sto tysięcy owiec i wełnę ze stu tysięcy baranów. 5 Lecz po śmierci Achaba król Moabu zbuntował się przeciwko królowi izraelskiemu (2 Krl 3,4-5). 30

31 Zawiera również inskrypcję dedykacyjną poświęconą Kemoszowi, głównemu bóstwu Moabu. Oprócz ogromnego znaczenia dla badań nad językiem i pismem starożytnym Stela Meszy dostarcza niezwykle interesujących danych na temat pojęć teologicznych ludów zamieszkujących tereny starożytnego Bliskiego Wschodu. Badacze podkreślają podobieństwo tekstu zapisanego na tym obelisku z narracją Ksiąg Królewskich. Dokument ten rzuca również niezwykle ciekawe światło na starożytną praktykę cheremu (por. Pwt 7,26; Joz 6,17) klątwy, na mocy której zarówno pokonany wróg jak i cały jego dobytek stawał się żertwą, którą składano bóstwu na ofiarę. Tekst zapisany na steli mówi: Zdobyłem miasto [Nebo] i zgładziłem wszystkich siedem tysięcy mężczyzn, chłopców, kobiet, dziewcząt i niewolnic ponieważ poświęciłem je [miasto] Asztar-Kemoszowi. I zabrałem stamtąd sprzęty Jahwe, i zaniosłem je Kemoszowi. Insrypcja z tunelu Siloam (Insrypcja z Silwan) 32 jedna z najbardziej niezwykłych inskrypcji pochodząca z Jerozolimy. Odkryta w roku w roku 1880 przez Jakuba Spafford a około 6 m. od wylotu tunelu Siloam prowadzącego wodę ze źródła Gichon do sadzawki Siloam. Tunel ten powstał pod koniec VIII wieku przed Chr. za panowania króla Ezechiasza: A czyż pozostałe dzieje Ezechiasza, cała jego działalność i to, jak zbudował sadzawkę i wodociąg i sprowadził wodę do miasta - nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? (2 Krl 20,20). Tunel powstał w ramach reorganizacji systemu wodnego w Jerozolimie za czasów Ezechiasza ( przed Chr.). Król ten podjął prace mające na celu wzmocnienie obronności stolicy Królestwa Judy w obliczu nieuchronnie zbliżającej się inwazji wojsk asyryjskich. Oprócz rozbudowy miasta i otoczeniu go nowymi murami, jednym z najistotniejszych przedsięwzięć była przebudowa istniejącego od ponad 1000 lat systemu wodnego. W ramach tych prac podjęto wysiłek przekopania tunelu o długości ok. 533 m. by skierować wodę z jedynego źródła wody pitnej do basenu znajdującego się wewnątrz murów miejskich w południowej, dolnej części miasta (Sadzawka Siloam). Tunel jest pomnikiem myśli inżynierskiej. Kopany był z dwóch stron jednocześnie. Jego wysokość sięga niekiedy 6 m. w innych miejscach zniża się do około 1,5 m. Różnica poziomów pomiędzy początkiem tunelu a jego wylotem wynosi ok. 35 cm. co pozwala na spokojny przepływ wody. 32 Więcej na ten temat znaleźć można w: Gary A. Rendsburg William M. Schniedewind The Siloam tunnel inscription: historical and linguistic perspectives, Israel Exploration Journal 60.2 (2010) ; Stig I. L. Norin, The Age of the Siloam Inscription and Hezekiah's Tunnel, Vetus Testamentum 48 (1998): 37-48; K. Lawson Younger, The Siloam Tunnel Inscription - an Integrated Reading, Ugarit-Forschungen 26 (1994):

32 Inskrypcja składa się z 6 wierszy i opisuje kluczowy moment budowy tunelu, kiedy ekipy kopiących z obu stron znalazły się w odległości około trzech łokci od siebie. Dzięki szczelinie znajdującej się w skale mogli już słyszeć swoje głosy i w ten sposób bezbłędnie wykonać ostatni etap swej pracy. Z przebiciem [tunelu] rzecz miała się tak: gdy [kopiący unieśli] kilofy, jeden naprzeciw drugiego [z obu stron ściany], i pozostało do przebicia tylko trzy łokcie [dał się słyszeć] głos jednego [z nich], który wołał [coś] do drugiego, [stało się tak] ponieważ z prawej i [lewej] była w skale szczelina. W dniu przebicia [tunelu] kuli więc kopacze [ścianę], kilof naprzeciw kilofa, aby zbliżyć się jeden do drugiego. I [wreszcie] popłynęły wody ze źródła, aż do basenu odległego o 1200 łokci. A sto łokci wynosiła grubość skały ponad głowami kopaczy. Tunel odkryty na nowo pod koniec XIX w. otwarty jest dziś dla zwiedzających. Przechodzi się go z własnymi latarkami, brodząc w wodzie, która niekiedy sięga powyżej kolan. W odróżnieniu od trudnego i wymagającego dużej zręczności materiału jakim był kamień, papirus był pierwszym, lekkim i niedrogim materiałem piśmienniczym, którego znaczenie dla rozwoju cywilizacji trudno przecenić. Trzcina papirusowa (Cyperus papyrus) była rośliną rosnącą w starożytności na całym obszarze śródziemnomorskim Głównym jednak eksporterem papirusu jako materiału pisarskiego był Egipt, który posiadał ogromne zasoby tej rośliny zwłaszcza w Delcie Nilu. Osiągała ona wysokość do 4,5 m. i grubość około 5 cm. Pliniusz Starszy, żyjący w latach po Chrystusie tak opisuje proces produkcji papirusu w swojej Historii Naturalnej: Papier z papirusu wyrabia się w ten sposób, że dzieli się igłą łodygę na cieniutki, ale jak najszersze paski włókna. Najlepsze są te, które pochodzą z samego środka łodygi, a następnie w kolejności cięcia.... Każdy gatunek bywa sklejany na desce zwilżonej wodą nilową; woda ta, pełna mułu, służy za spoiwo. Najpierw przykłada się do deski wyprostowane paski o długości łodygi papirusowej, jaką tylko dało się osiągnąć po odcięciu z obu stron wystających końców, następnie prowadzi sią na krzyż paski poprzeczne. Potem ściskam się arkusze w prasach, suszy na słońcu i łączy jeden z drugim, poczynając od najlepszych a kończąc na najgorszych. W jednym zwoju nie ma nigdy więcej jak dwadzieścia arkuszy. Szorstką powierzchnię papirusu wygładza się kłem albo muszlą... Według klasyfikacji stosowanej w Rzymie Pliniusz wymienia siedem gatunków papirusu. Przy ocenie jego jakości brano pod uwagę grubość materiału, jego gęstość, barwę i gładkość. Nie bez znaczenia była również wielkość karty im lepszy gatunek papirusu, tym szersze były arkusze. Jednostką używaną w handlu był arkusz o rozmiarach cm długości i 22 cm szerokości, noszący grecką nazwę chartes (łac. charta). Długość standardowego zwoju zależała od wielkości kart - zwykle 20 sklejonych kart nie 32

33 przekraczało długości 4,5 metra 33. Papirus mógł być zapisywany dwustronnie. Strona wewnętrzna, zwana recto miała włókna biegnące poziomo równolegle do długości karty czy zwoju. Strona zewnętrzna, z włóknami pionowymi zwana verso, zapisywana była w drugiej kolejności. Na papirusach zachowały się jedne z najstarszych fragmentów biblijnych. Jeśli chodzi o papirusy zawierające księgi Starego Testamentu ich liczba jest stosunkowo niewielka. Do momentu odkrycia manuskryptów z Qumran za najstarszy papirus zawierający tekst Starego Testamentu uważany był tzw. Papirus Nash a. Składają się na niego cztery fragmenty papirusu składające się na jedną kartę, która nie była częścią zwoju. Dokument ma 24 linie i zawiera tekst łączący w sobie wersje Dekalogu z Księgi Wyjścia oraz Powtórzonego Prawa oraz początkowy fragment tekstu Shema Israel ( Słuchaj Izraelu... ). Pochodzi prawdopodobnie z II wieku przed Chrystusem i najprawdopodobniej napisany został w Egipcie. Tam też został nabyty przez Waltera L. Nash a w roku Przechowywany jest w Bibliotece Uniwersyteckiej w Cambridge 34. Odkrycia w Qumran w latach dostarczyły kilku papirusów, które można datować jako nieznacznie starsze od Papirusau Nash a. Pochodzą Prawdopodobnie z przełomu III i II wieku przed Chr. Zawierają fragmenty Ksiąg Królewskich, Izajasza, Daniela i Tobiasza. Jeśli chodzi o papirusy nowotestamentalne do chwili obecnej znanych jest 124 papirusy. Katalogowane są zgodnie z systemem zaproponowanym przez Caspra Gregory ego w roku Oznacza się je dużą literą P pisaną krojem gotyckim oraz kolejną liczbą porządkową. Najstarszym papirusem zawierającym tekst Nowego Testamentu jest tzw. Papirus Rylandsa, oznaczony symbolem P 52. Jest to fragment papirusu o wymiarach 9x6,4 cm. zapisany dwustronnie. Zawiera fragment Ewangelii św. Jana, rozdział 18: na stronie recto znajdują się wersety J 18,31-33 a na stronie verso J 18,37-38 (fragment rozmowy z Piłatem). Na podstawie kroju pisma paleografowie szacują czas jego powstania na pierwszą połowę II wieku po Chrystusie. Oznacza to, że mamy w ręku fragment księgi odległy zaledwie kilkadziesiąt lat od momentu powstania oryginału! 35 Został zakupiony w Egipcie w roku 1920 i przekazany do Biblioteki Johna Rylandsa w Manchesterze. W związku z odkryciami w Qumran pojawiła się również próba identyfikacji jednego z papirusów odkrytych w grocie 7 jako fragmentu Ewangelii wg św. Marka (6,52-53). Autorem tej teorii był hiszpański papirolog José O Callaghan 36. Ten niewielki fragment 33 Najdłuższym znanym zwojem jest przechowywany w British Museum w Londynie Wieki Papirus Harris pochodzący z ok roku przed Chrystusem. Mierzy on 42,5 m długości. 34 Dokument można obejrzeć na stronie: 35 Jeśli weźmie się pod uwagę, że większość dzieł starożytnych znanych jest z kopii odległych od oryginału o setki a nawet tysiące lat taka bliskość w przypadku księgi nowotestamentalnej jest naprawdę wyjątkowa. 36 Zob. José O Callaghan, Papiro neotestamentarios en la cueva 7 de Qumrán? Biblica 53 (1972)

34 papirusu o wymiarach 3,9x2,7 cm. jest fragmentem zwoju, który powstał przed rokiem 68. Można na nim odczytać 20 liter z czego 10 jest uszkodzonych. Gdyby hipoteza O Callaghana potwierdziła się mielibyśmy do czynienia z papirusem niemal współczesnym oryginałowi a dodatkowo przesuwającym tradycyjnie przyjmowaną datę powstania Ewangelii św. Marka o co najmniej kilkanaście lat. Wydaje się jednak, że materiał ten jest zbyt mały i niepewny by można go uznać za ostateczny i przekonujący dowód w tym względzie. Papirus jest materiałem stosunkowo nietrwałym i tylko dzięki suchemu i ciepłemu klimatowi Egiptu czy Palestyny możliwe jest odnajdowanie fragmentów papirusów pochodzących ze starożytności. Ostraka (l.p. ostrakon) skorupy naczynia ceramicznego, odłamki kamienne, niekiedy również fragmenty tynku służące jako materiał pisarski w Grecji, Egipcie, a także w starożytnym Izraelu. Pisano na nich przy pomocy ostro zakończonych narzędzi (noża lub rylca) lub przy pomocy kawałka trzciny z rozstrzępioną końcówką. W tym ostatnim wypadku pisano tuszem wyrabianym z sadzy zmieszanej z gumą organiczną. Zazwyczaj były one niewielkich rozmiarów. Największy znaleziony do naszych czasów jest tzw. ostrakon z Kadesz Barnea pochodzący z VII- VI wieku przed Chr. mający rozmiary 22x30 cm. Na dokumencie tym zostały zestawione pismem hebrajskim różne miary objętości i wagi. Innym ciekawym przykładem tekstu zapisanego na kawałku wapienia jest tzw. Kalendarz z Gezer. Tekst ten, datowany na ok. X wiek przed Chr. wymienia kolejne miesiące przypisując do nich poszczególne prace polowe. Uważa się, że ostrakon ten mógł stanowić coś w rodzaju kalendarza rolniczego 37 lub (co bardziej prawdopodobne) ćwiczenia wykorzystanego w nauce pisania. Tekst Kalendarza z Gezer [Dwa] miesiące zbiorów (oliwki) [od połowy września do połowy listopada] [Dwa] miesiące zasiewów (zboża) [od połowy listopada do połowy stycznia] [Dwa] miesiące późnych zasiewów (warzywa) [od połowy stycznia do połowy marca] Miesiąc ścinania lnu [od połowy marca do połowy kwietnia] Miesiąc żęcia jęczmienia [od połowy kwietnia do połowy maja] Miesiąc żęcia i odmierzania (pszenicy) [od połowy maja do połowy czerwca miesiące obliczania rocznych podatków na podstawie zbiorów] [Dwa] miesiące winobrania [od połowy czerwca do połowy sierpnia] Miesiąc owoców letnich (winogrona, figi) [od połowy sierpnia do połowy września] 37 Podobne dokumenty pochodzą również z Mezopotamii a najbliższą analogię stanowi tzw. Sumeryjski Kalendarz Rolniczy pochodzący z XVII-XV wieku przed Chrystusem. 34

35 Kalendarz z Gezer uważany jest za jedną z najstarszych inskrypcji hebrajskich. Zazwyczaj datuje się go na przełom X-IX wieku przed Chrystusem 38. Ogromną wartość dla badań biblijnych przedstawiają tzw. ostraka z Lakisz. Podobnie jak w innych przypadkach ich nazwa pochodzi od miejsca znalezienia dokumentów. Lakisz było miastem położonym około 40 km. na południowy zachód od Jerozolimy, w którym stacjonował silny garnizon wojskowy, którego zadaniem było strzeżenie południowej granicy Królestwa Judy. Odnaleziono 21 ostraków, które stanowią część korespondencji wysłanej przez Ozjasza stacjonującego pomiędzy Lakisz a Jerozolimą. W swoich listach Ozjasz informuje o ruchach wojsk babilońskich penetrujących coraz bardziej w głąb Królestwa Judy. Listy są cennym źródłem informacji na temat sytuacji w Judzie na krótko przed upadkiem Jerozolimy. Skóra zwierzęca pergamin Skóra, jako materiał piśmienniczy była używana stosunkowo wcześnie na Starożytnym Bliskim Wschodzie. Świadectwa z Egiptu potwierdzają jej użycie do tego celu już na początku III tysiąclecia przed Chr. W okresie Drugiej świątyni (po roku 539) większość tekstów biblijnych spisywana była właśnie na skórze. Do tego celu używano głównie skór młodych zwierząt rytualnie czystych: owiec lub kóz. Technika w czasach perskich pozwalała na takie przygotowanie skór, by można było wykonać z nich zwój. Z pewnością nie był to tani materiał. Paradoksalnie, nie był on również specjalnie trwały. Zbyt wysuszone skóry kruszyły się, przechowywane zaś w warunkach zbyt dużej wilgoci butwiały. Prawdziwym przełomem okazał moment, w którym obawiając się dominacji biblioteki pergamońskiej nad aleksandryjską król Egiptu Ptolomeusz V w II wieku przed Chr. zakazał eksportu papirusu z Egiptu do Pergamonu. Takie okoliczności przyczyniły się do niezwykłego rozwoju technik wyprawiania skóry zwierzęcej. Efektem było wyprodukowanie materiału noszącego od miejsca jego wynalezienia nazwę pergaminu. Stopniowo stał się on podstawowym materiałem piśmienniczym. Choć początkowo używano go w formie zwojów to jednak począwszy od I wieku po Chr. zaczęto również produkować księgi w formie kodeksów. Dopiero rozpowszechnienie papieru w wieku IX rozpoczęło powolny odwrót od używania pergaminu do produkcji ksiąg. Srebrne zwoje. W 1979 roku wykopaliska archeologiczne prowadzone pod kierunkiem G. Barkay a w pobliżu szkockiego kościoła pw. św. Andrzeja w Jerozolimie odsłoniły zespół grobowców datowanych na okres Pierwszej świątyni. W jednej z komór grobowych odnaleziono dwa małe amulety w formie zwojów wykonanych ze srebra. Po trwającym trzy lata procesie rozwijania srebrnych zwojów oczom uczonych ukazały się powierzchnie o wymiarach ok. 10x2,5 cm z tekstem zapisanym alfabetem paleohebrajskim. Tekst ten zidentyfikowano jako Błogosławieństwo kapłańskie z Księgi Liczb (Lb 6). Datowane na VI wieku przed Chr. srebrne zwoje są prawdopodobnie jednymi z najstarszych znanych nam świadectw materialnych tekstu biblijnego. Są również dowodem, że tekst Księgi Liczb znany był w VI wieku przed Chrystusem. Zwój miedziany (3Q15). Jednym ciekawszych artefaktów znalezionych w Qumran był tzw. zwój miedziany (Coper scroll). Jak można odczytać z jego oficjalnej nazwy został odnaleziony w trzeciej grocie odkrytej w okolicach Qumran. Jest jedynym zwojem nie zapisanym na papirusie czy też skórze, spośród tych, które tam odnaleziono. Wykonano go z miedzianej blachy z domieszką cyny, na której wytłoczono tekst, który nie znajduj bez analogii w zbiorze manuskryptów qumrańskich. Tekst zapisany na zwoju miedziany stanowi wykaz stanowi wykaz 64 skrytek, w których ulokowano ponad cztery i pół tysiąca talentów złota. Ilość wspomnianego kruszcu szacowana jest przez uczonych na 70 do 200 ton. Niestety informacje zawarte w zwoju 38 Konkurentem Kalendarza z Gezer do miana najstarszego dokumentu w języku hebrajskim jest tzw. Ostrakon z Qeiyafa, który datowany jest na podstawie badań C14 na okres przed Chr. Odkryty został w roku 2008 a badania nad wciąż jeszcze trwają, co powstrzymuje badaczy od kategorycznych sądów na jego temat. 35

36 miedzianym nie pozwoliły jak dotąd odnaleźć choćby jednej ze wspomnianych tam skrytek. Być może istniał dokument, który uzupełniał i konkretyzował dane zawarte w zwoju miedzianym, ale do tej pory nie natrafiono na ślad podobnego dokumentu. Najważniejsze kodeksy Oczywiście nie zachowały się do naszych czasów oryginalny rękopis żadnej z ksiąg biblijnych. Należy jednak podkreślić, że w przypadku Pisma Świętego świadectwa tekstualne, które posiadamy są chronologicznie niekiedy znacznie bliższe oryginałom niż w przypadku wielu innych dzieł starożytnych. Pisma Homera, Platona czy Arystotelesa znamy z kopii, które powstały niekiedy blisko 1000 lat po śmierci tych twórców. W przypadku tekstu biblijnego ta odległość czasowa w przypadku Nowego Testamentu sięga niekiedy kilkudziesięciu lat! Z IV wieku pochodzą najstarsze kodeksy greckie, które zawierają znaczną część tekstu biblijnego. Do najsłynniejszych kodeksów tej grupy zaliczamy: 1. Kodeks Synajski. Jest to pochodzący z IV wieku kodeks zawierający tekst Septuaginty (LXX) oraz Nowego Testamentu. Odkryty został w roku 1844 w bibliotece klasztoru św. Katarzyny na Synaju (skąd pochodzi nazwa kodeksu) przez K. von Tischendorfa. Uznawany z jedno z najlepszych świadectw Nowego Testamentu. Pisany był w czterech kolumnach, otwarty liczył osiem kolumn co być może imitować miało zwój. Kodeks przez pewien czas znajdował się w Rosji, skąd w roku 1933 został sprzedany do British Museum za rekordową sumę funtów. Przez długi czas była to najwyższa cena jaką zapłacono za książkę i to niekompletną. Kodeks Synajski oznaczany jest symbolami א oraz 01. Obecnie ponad ⅔ zachowanego kodeksu, tj. 346,5 jego kart, przechowywanych jest w British Library, 43 karty w Lipsku, 12 kart na Synaju i 3 fragmenty w Sankt Petersburgu. Kodeks Synajski można oglądać i badać na stronie 36