Pamięci mojej Mamy Józefy ze Skrzątków, z myślą o mojej córce Agatce

Transkrypt

1 Jerzy Mazurek

2 KRAJ A EMIGRACJA

3 Pamięci mojej Mamy Józefy ze Skrzątków, z myślą o mojej córce Agatce

4 Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie Jerzy Mazurek KRAJ A EMIGRACJA Ruch ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej (do 1939 roku) Warszawa 2006

5 Copyright by Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Copyright by Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Paweł Wolski First Group pawel@firstgroup.net.pl Druk i oprawa: First Group info@firstgroup.net.pl Redakcja i pierwsza korekta: Zuzanna Jakubowska Korekta: Barbara Akszak-Okińczyc Zdjęcia na okładkach: I strona: Ferdynand Ruszczyc, Wychodźcy, 1901 (olej, płótno), Muzeum Sztuki w Wilnie IV strona: Araukarie w miejscowośći Santana (Paraná, Brazylia). Fot. Jerzy Mazurek Wydawcy: Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich ul. Oboźna 8, Warszawa tel. (022) ; (022) ; tel./fax (022) iber@uw.edu.pl; www. iberystyka.uw.edu.pl ISBN Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Al. Wilanowska 204, Warszawa tel./fax (022) , mhprl@mhprl.pl; j.mazurek@mhprl.pl ISBN Wydawnictwo zrealizowano przy pomocy finansowej Samorządu Województwa Mazowieckiego.

6 Spis treści Wstęp...7 Rozdział I. Polskie osadnictwo chłopskie w krajach Ameryki Łacińskiej w latach Geneza wychodźstwa masowego Przyczyny polskiej emigracji masowej Droga chłopa polskiego do krajów Ameryki Łacińskiej Chłop polski w Brazylii Początki emigracji polskiej do Brazylii Historia osadnictwa chłopskiego w Brazylii Gospodarowanie chłopa polskiego w Brazylii Organizacje społeczne, oświatowe i kulturalne Kościół katolicki w życiu skupisk polonijnych Chłop polski w Argentynie Historia emigracji polskiej do Argentyny do 1939 roku Osadnictwo chłopskie w Misiones Chłop polski w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej Rozdział II. Kraj a emigracja w latach Opinia społeczna wobec emigracji chłopskiej do krajów Ameryki Łacińskiej przed 1914 rokiem Ameryka Łacińska w polskiej polityce emigracyjnej w latach

7 6 Kraj a emigracja Rozdział III. Ruch ludowy wobec wychodźstwa przed odzyskaniem niepodległości Ludowcy galicyjscy wobec wychodźstwa do krajów Ameryki Łacińskiej Ruch ludowy Królestwa Polskiego wobec emigracji chłopskiej Organizacje chłopskie zaboru pruskiego a ruch emigracyjny Rozdział IV. Stosunek stronnictw ludowych wobec emigracji chłopskiej do krajów Ameryki Łacińskiej w latach Uwarunkowania społeczno-gospodarcze wychodźstwa chłopskiego w latach Geografia polityczna ruchu ludowego w Polsce w okresie międzywojennym Stosunek stronnictw ludowych do emigracji chłopskiej do roku PSL Lewica PSL Wyzwolenie PSL Piast Stronnictwo Chłopskie Inne stronnictwa ludowe Ludowcy a emigracja chłopska w krajach Ameryki Łacińskiej w latach trzydziestych XX wieku Stronnictwo Ludowe Ruch młodowiejski Zakończenie Źródła i literatura Indeks nazwisk Wykaz tabel

8 Wstęp Reformy uwłaszczeniowe, przeprowadzone na ziemiach polskich w XIX wieku, zapoczątkowały głębokie zmiany w strukturze agrarnej wsi. Najogólniej mówiąc, polegały one na stopniowym przebiegającym z różnym nasileniem w poszczególnych dzielnicach rozbiorowych procesie kurczenia się wielkiej własności ziemskiej i powiększaniu areału ziemi chłopskiej. Procesowi temu towarzyszyło zjawisko postępującego rozwarstwienia materialnego, które przyczyniło się do powstania ogromnej ilości gospodarstw małorolnych, od jednego do trzech hektarów. Działy rodzinne i parcelacja indywidualna jeszcze bardziej tę niekorzystną sytuację pogłębiały. Konsekwencją tego stanu rzeczy była ogromna rzesza ludzi bezrolnych i małorolnych, których przyrost w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku wynosił 44 procent. 1 Ludności bezrolnej i małorolnej, szacowanej w końcu XIX wieku na około dwie trzecie zaborów austriackiego i pruskiego oraz jedną trzecią zaboru rosyjskiego, nie był w stanie wchłonąć rozwijający się przemysł. Próbą obrony przed nędzą i społeczną marginalizacją stała się emigracja, zarówno sezonowa, jak i stała. Początkowo wychodźcy udawali się do krajów zachodniej Europy, głównie Niemiec i Francji, a następnie przeważnie do Stanów Zjednoczonych. Według szacunków, w tym ostatnim kraju, tuż przed I wojną światową mieszkało około 3 milionów Polaków. 2 Ta czwarta dzielnica Polski jak bywa niekiedy określana stała się jednym z głównych centrów polskiej diaspory. To właśnie polscy chłopi, którzy przybyli z Europy do Ameryki, zainspirowali amerykańskiego socjologa Williama I. Thomasa oraz Floriana Znanieckiego do opracowania monumentalnego dzieła Chłop polski w Europie i Ameryce, które stało się klasycznym dziełem światowej humanistyki i na wiele dziesięcioleci niedościgłym wzorem pisania o społecznościach imigranckich. 3 1 S. Kieniewicz, Historia Polski , Warszawa 1980, s F. Stasik, Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki , Warszawa 1985, s. 44 i nast. 3 W. I. Thomas, F. Znaniecki, The Polish Peasant in Europe and America, t. 1-5, Boston Edycja polska: Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1-5, Warszawa 1976.

9 8 Kraj a emigracja Wychodźstwo z ziem polskich do krajów Ameryki Łacińskiej na skalę masową rozpoczęło się w II połowie XIX wieku, choć już wcześniej Polacy przenikali na drugą półkulę. Pewna ich liczba trafiła tam po epopei napoleońskiej. 4 Niewielkie zbiorowiska powstawały po klęskach polskich powstań narodowych. Nie sposób wymienić wszystkich wojskowych, inżynierów, techników, lekarzy i przedstawicieli wolnych zawodów, którzy, przy ówczesnym niedoborze kadr w Ameryce Łacińskiej, odegrali pionierską rolę w różnych dziedzinach życia tamtejszych społeczeństw. 5 Jednakże indywidualni emigranci rzadko tworzyli skupiska zwarte, które miałyby późniejszą kontynuację. Początek zbiorowości, która okazała się trwała, dała dopiero chłopska emigracja osadnicza. W warunkach głodu ziemi i trudności ze znalezieniem zatrudnienia w krajowym przemyśle, oddziaływała na wyobraźnię ludności wiejskiej nadzieja otrzymania ziemi za darmo, powodując powstawanie słynnych gorączek. Mit Polski plebejskiej za oceanem nie tylko odegrał jak zauważył Krzysztof Groniowski istotną rolę w kształtowaniu świadomości emigrantów, ale również zajął poważne miejsce w działalności i myśli politycznej stronnictw ludowych, które reprezentowały interesy wsi i chłopów do 1939 roku. 6 Równolegle z emigracją osadniczą, zarówno przed I wojną światową, jak i w okresie międzywojennym, rozwijała się emigracja zarobkowa do krajów Ameryki Łacińskiej, głównie do Argentyny, ale także do Brazylii, Ekwadoru, Chile, Peru, Wenezueli, Meksyku. Trzonem wychodźstwa, podobnie jak w przypadku emigracji osadniczej, była również ludność wiejska: małorolni i bezrolni chłopi, robotnicy rolni, wiejscy rzemieślnicy itp. Skuszeni perspektywą wzbogacenia się, pozostawiali w kraju swoje rodziny, by wyruszyć w daleki i nieznany sobie 4 Polacy walczący na Haiti u boku Francuzów pozostawili także wspomnienia: K. Lux, Opisanie wyspy Saint-Domingo, [w:] Biblioteka Warszawska, t. 4, 1854 [przedruk: Ameryka Łacińska w relacjach Polaków. Antologia. Wybór, wstęp, komentarze i przypisy M. Kula, Warszawa 1982, s ]; A. Oppman, Na San Domingo. Obrazy i wspomnienia, Warszawa Z lit. naukowej na ten temat zob.: A. Skałkowski, Polacy na San Domingo, , Poznań 1921; T. Łepkowski, Haiti. Początki państwa i narodu, Warszawa 1964; J. Drohojowski, Polacy w Meksyku, Ameryce Środkowej i krajach andyjskich z XIX i XX w., [w:] Dzieje Najnowsze, nr 2, 1972; J. Pachoński, Polacy na Antylach i Morzu Karaibskim, Kraków Najbardziej znanym wychodźcą polskim po powstaniu listopadowym, który osiadł w Ameryce Łacińskiej, był Ignacy Domeyko. Zob. bibliografię w pracy: J. Z. Ryn, Rok Ignacego Domeyki, Kraków 2003, s ; Z emigracji postyczniowej wywodzą się polscy inżynierowie, którzy pracowali w Peru, a także badacze Ameryki Łacińskiej. Zob.: M. Paradowska, Polscy badacze Ameryki Łacińskiej, [w:] Lud, t. 52, 1968; M. Rudowska, Polscy inżynierowie w Peru w drugiej połowie XIX w., [w:] Problemy Polonii Zagranicznej, t. 9, 1974; tejże, Udział polskich inżynierów w rozwoju gospodarczym i kulturalnym Peru w drugiej połowie XIX w., Kultura i Społeczeństwo, nr 1, 1974; Osobnym tematem są Polacy, w tym polscy chłopi, którzy walczyli w Meksyku po stronie interwentów francuskich i cesarza Maksymiliana. Zob. K. Niklewicz, Wspomnienia z Meksyku. Meksyk za panowania Maksymiliana I, Warszawa 1901; S. Wodzicki, Z ułanami cesarza Maksymiliana w Meksyku. Wspomnienia oficera, Kraków 1931; T. Łepkowski, Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich w XIX i XX w., [w:] Etnografia Polska, t. 14, 1970; M. Penette, J. Castaingt, La Legión Extranjera en la Intervención Francesa (historia militar) , México 1962; Emigracji postyczniowej poświęcona jest książka J. Borejszy, Emigracja polska po powstaniu styczniowym, Warszawa K. Groniowski, Polska emigracja zarobkowa w Brazylii , s. 276.

10 Wstęp 9 świat. Zazwyczaj po kilku latach ciężkiej pracy na obczyźnie wracali oni do ojczystego kraju. Jedynie Żydzi, niemający nic do stracenia, pozostawali za oceanem na stałe. 7 Emigracja zarobkowa nie jest przedmiotem zainteresowania autora w niniejszych rozważaniach, będzie stanowić jedynie tło dla zjawiska, jakim było chłopskie osadnictwo w krajach Ameryki Łacińskiej. W latach do Ameryki Łacińskiej przybyło w ramach emigracji osadniczej nie więcej niż 150 tysięcy polskich chłopów. Jest to orientacyjny rząd wielkości, który wobec braku wystarczająco precyzyjnych danych przyjmujemy w niniejszej pracy. Jest rzeczą charakterystyczną, iż zdecydowana większość wychodźców około 110 tysięcy dotarła na drugą półkulę, głównie do Brazylii i Argentyny, w latach W okresie międzywojennym wychodźstwo chłopskie uległo zahamowaniu; rząd Brazylii głównego kraju imigracyjnego zaniechał finansowania kosztów przejazdu emigrantów z Europy. Dla chłopów, zazwyczaj bezrolnych lub małorolnych, była to zapora nie do pokonania, mimo ułatwień i zachęt ze strony rządu polskiego, który oficjalnie wspierał osadnictwo chłopskie w krajach Ameryki Łacińskiej. W tym okresie zmieniły się także warunki emigrowania. Odbywało się z Polski niepodległej, uczestniczyło w nim państwo, zapewniające emigrantom opieką dyplomatycznokonsularną. Wychodźstwo tego okresu mimo zdecydowanie mniejszych rozmiarów miało nadal w większości charakter spontaniczny. Pojawiły się, co prawda, instytucje, które zajmowały się zarobkowo organizowaniem wychodźstwa, ale w większości efekty tej działalności były znikome, czego przykładem stało się Warszawskie Towarzystwo Emigracyjne. Konsekwencją przemian społeczno-ekonomicznych II połowy XIX wieku było także uformowanie się na ziemiach polskich nowoczesnych partii i ruchów politycznych. Proces ten nie ominął również ludności chłopskiej, akcentującej coraz wyraźniej swój podmiotowy udział w życiu społecznym i narodowym. Wyrazem tego było tworzenie samodzielnych ugrupowań ludowych. Proces ten zapoczątkowała Galicja, gdzie powstały pierwsze stronnictwa chłopskie: Związek Stronnictwa Chłopskiego (1893 r.), a następnie Stronnictwo Ludowe (1895 r. od 1903 Polskie Stronnictwo Ludowe). Ludowcy galicyjscy działali w warunkach legalnych, brali udział w kampaniach wyborczych do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie i wiedeńskiej Rady Państwa. Tu wolności obywatelskie osiągnęły najwyższy poziom i dlatego już w 1887 roku mógł Bolesław Wysłouch opublikować swoje Szkice programowe na łamach lwowskiego Przeglądu Społecznego, które były pierwszą próbą założeń 7 O emigracji żydowskiej z ziem polskich pisali m.in.: J. Ziemiński, Problem emigracji żydowskiej, Warszawa 1937; A. Tatarkower, Emigracja żydowska z Polski, Warszawa 1939; J. Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach , Warszawa 1939.

11 10 Kraj a emigracja ideowo-programowych rodzącego się ruchu ludowego. To w Galicji właśnie było możliwe zorganizowanie 4 kwietnia 1904 roku w 110 rocznicę bitwy racławickiej pierwszych obchodów Święta Ludowego. W takiej atmosferze w 1903 roku zrodził się rzeszowski program PSL, jeden z najważniejszych dokumentów programowych ruchu ludowego w okresie zaborów. W Królestwie Polskim organizacje i partie chłopskie powstały o wiele później niż w Galicji, bo dopiero na początku XX wieku. Były to Polski Związek Ludowy ( ), Związek Młodej Polski Ludowej ( ), ruch zaraniarski ( ), Związek Chłopski ( ) i Narodowy Związek Polski ( ) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe ( ). Ludowcy pod zaborem rosyjskim działali w warunkach ostrych represji politycznych aresztowań działaczy i przywódców, zsyłek na Sybir stąd wielość ugrupowań, krótkie okresy aktywności politycznej poszczególnych organizacji, wreszcie radykalne, nierzadko utopijne hasła, które wystarczały za całe programy polityczne, np. zaraniarzy ziemia, władza, oświata dla ludu czy siewbiarzy (ZMPL) sami sobie. Całkowicie odmiennie kształtowała się sytuacja na ziemiach zaboru pruskiego. Polityka Prus w stosunku do ziem polskich, szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku, zmierzała do zespolenia tych terenów z resztą państwa. Ziemie polskie, z wyjątkiem Górnego Śląska, miały się stać rolniczym zapleczem Prus. Wielkim rzecznikiem wynarodowienia Polaków, przekształcenia ich w Prusaków, był premier Prus i kanclerz Rzeszy, Otto von Bismarck. Trudno zatem w analizowanym okresie, przy takiej polityce władz zaborczych wobec polskości, mówić o funkcjonowaniu na ziemiach zaboru pruskiego samodzielnego ruchu ludowego w tym sensie, w jakim możemy mówić o jego istnieniu w Galicji czy Królestwie Polskim. Organizacje, które powstały w zaborze pruskim, takie jak Mazurska Partia Ludowa (1896) oraz Polsko Katolicka Partia Ludowa (1912), skupiały się na obronie polskiego stanu posiadania, na sprawach samorządowych i lokalnych. W okresie międzywojennym przedstawiciele chłopscy odegrali istotną, aczkolwiek nie decydującą, rolę w życiu politycznym Polski. Ruch ludowy, obok ruchu socjalistycznego i partii prawicowych, był najbardziej rozpoznawalnym elementem sceny politycznej II Rzeczpospolitej. Działalność społeczna i polityczna ruchu ludowego ugruntowała świadomość narodową i polityczną chłopów. Z ruchu tego wyszło liczne grono wybitnych działaczy politycznych. W tym miejscu warto przypomnieć, że Maciej Rataj był drugą osobą w państwie, pełniąc godność marszałka sejmu I kadencji ( ). Od listopada 1918 do maja 1926 roku, czyli w okresie funkcjonowania zasad pełnej demokracji,

12 Wstęp 11 na 15 gabinetów rządowych ludowcy delegowali swoich przedstawicieli do 10, przy czym czterokrotnie widzimy ich na czele gabinetów. Wincenty Witos był trzy razy szefem rządu najpierw stanął w lipcu 1920 r. na czele Rządu Obrony Narodowej, a później pełnił ten urząd w latach 1923 i Także inny prominentny działacz PSL Piast profesor Julian Nowak był premierem od lipca do grudnia 1922 roku. Przewrót wojskowy dokonany w 1926 roku przez Józefa Piłsudskiego stanowił cezurę przełomową w dziejach II Rzeczpospolitej. Wydarzenie to było bardzo ważne dla ruchu ludowego, zamach Piłsudskiego obalił trzeci gabinet Wincentego Witosa. Poparcie przewrotu przez PSL Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie jeszcze bardziej zaostrzyło antagonizmy istniejące już pomiędzy poszczególnymi stronnictwami ludowymi. Rychło jednak przyszło rozczarowanie. Piłsudski nie miał zamiaru uzdrawiać demokracji, dbać o rządy prawa i sprawiedliwość społeczną, a więc realizować postulatów, które głosił. Wręcz przeciwnie, dążył do zaprowadzenia w kraju rządów silnej ręki, nie licząc się z parlamentem. Wszystkie te działania, w tym aresztowanie 10 września 1930 roku na osobisty rozkaz Marszałka czołowych przywódców ludowych, przyspieszyło połączenie stronnictw chłopskich. 15 marca 1931 roku powstało Stronnictwo Ludowe. Było ono najliczniejszą polską partią polityczną w latach trzydziestych. Według danych z roku 1932 SL liczyło członków, podczas gdy Stronnictwo Narodowe (dane z 1 lipca 1936 r.), a sanacyjny BBWR około tysięcy (w 1932 r.). 8 Siła ludowców w latach trzydziestych, podobnie jak w latach wcześniejszych, wynikała z faktu, że chłopi stanowili ponad dwie trzecie społeczeństwa polskiego, byli najliczniejszą jego klasą, a rolnictwo w warunkach niedorozwoju przemysłu i dużego, chronicznego niemal bezrobocia największą gałęzią wytwórczości w gospodarce kraju. Wprawdzie ludowcy nigdy nie oddziaływali na wszystkich chłopów, ale też nikt nie wyprzedził ich w politycznym organizowaniu tej klasy. Oni byli miarodajnymi jej przedstawicielami, zwłaszcza najbardziej świadomych i najaktywniejszych jej odłamów. Chłopi przemawiali głosem działaczy ludowych, którzy byli ich rzecznikami i obrońcami. W nich odnajdujemy cechy osobowe mieszkańców wsi, znamiona ich siły i słabości. Problematyka chłopskiego wychodźstwa, stosunek do niego partii politycznych jest tematem frapującym, ale i niezwykle obszernym. Niestety, o stosunku głównych partii politycznych do wychodźstwa chłopskiego niewiele wiemy. Temat ten był jak dotąd traktowany raczej marginalnie w badaniach nad 8 J. Jachymek, Ludowcy w pierwszym półwieczu zorganizowanej działalności politycznej, [w:] Dzieje i przyszłość polskiego ruchu ludowego, t. 1, Od zaborów do okupacji ( ), red. naukowa A. Kołodziejczyk i W. Paruch, Warszawa 2002, s. 34.

13 12 Kraj a emigracja najnowszą historią Polski. 9 Uwaga ta odnosi się również do ruchu ludowego. Dlatego w niniejszej pracy postawiono sobie za zadanie ukazanie stanowiska zorganizowanego ruchu ludowego, a więc partii, stronnictw i organizacji, wobec chłopskiej emigracji osadniczej do Ameryki Łacińskiej. Starano się także ukazać relacje ludowców z tą zbiorowością zlokalizowaną przede wszystkim w Brazylii i Argentynie po wrośnięciu w nowe, miejscowe społeczeństwo. Dzieje chłopów polskich na emigracji to także część polskiej historii. Opracowując temat niniejszej rozprawy oparto się na materiałach archiwalnych, wnikliwej kwerendzie źródłowej i prasowej, rozlicznych lekturach, dyskusjach w gronie specjalistów oraz obserwacjach własnych, przeprowadzonych w trakcie pobytu wśród Polonii latynoamerykańskiej. Duże trudności przy pisaniu niniejszej pracy wynikały z nierównej, czasami bardzo wąskiej bazy źródłowej, ewidentnych luk w historiografii ruchu ludowego i badaniach nad chłopskim wychodźstwem zamorskim. Wykaz przestudiowanych materiałów archiwalnych, źródeł drukowanych, wspomnień i pamiętników, prasy i podstawowej literatury przedstawiono na końcu pracy. Pomniejsze artykuły i inne, mniej znaczące opracowania zostały odnotowane tylko w przypisach. Do problematyki chłopskiego wychodźstwa z ziem polskich do krajów Ameryki Łacińskiej dysponujemy sporym zasobem archiwalnym, przechowywanym w centralnych i terenowych archiwach państwowych w Polsce. 10 Podstawowe dokumenty, niezbędne przy badaniu tych zagadnień, to akta przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. 11 Najważniejszym zespołem są akta wytworzone przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych (centralę i placówki zagraniczne), które odcisnęło bardzo silne piętno na polityce emigracyjnej. 12 Przeanalizowano również akta Prezydium Rady Ministrów, Światowego Związku Polaków z Zagranicy ( Światpol ), akta polskich ambasad w Berlinie, Londynie, 9 Wyjątkiem potwierdzającym regułę jest znakomita, ale już nieco przestarzała praca B. P. Murdzka, Emigration in Polish Social-Political Thought , Nowy Jork E. Kołodziej, Emigracja z ziem polskich i Polonia Informator o źródłach przechowywanych w centralnych archiwach państwowych w Polsce, Kraków 1988; tegoż, Emigracja z ziem polskich i Polonia Informator o źródłach przechowywanych w terenowych archiwach państwowych w Polsce, Warszawa R. Stemplowski, J. Szemiński, Polskie źródła archiwalne dla dziejów Ameryki Łacińskiej w XIX i XX wieku, [w:] Dzieje Najnowsze, nr 2, 1972; R. Stemplowski, Fuentes sobre la historia de la Argentina en los archivos de Polonia, [w:] Estudios Latinoamericanos, nr 2, 1972; J. Szemiński, Fuentes relativas a la historia del Ecuador, Perú, Bolivia y Paraguay en los archivos de Polonia, [w:] tamże, nr 2, 1974; M. Kula, Fuentes relativas a Cuba en los archivos de Polonia, [w:] tamże, nr 3, 1976; K. Groniowski, As fontes da história da emigração para o Brasil situadas nos arquivos de Polônia, [w:] tamże, nr 4, 1978; Polonia zagraniczna: informator o materiałach źródłowych do 1939 roku przechowywanych w Archiwum Akt Nowych, oprac. E. Kołodziej, Warszawa 1981; E. Kołodziej, R. Mrowiec, Ameryka Łacińska, Hiszpania i Portugalia w źródłach Archiwum Akt Nowych do roku 1945, Warszawa Inwentarz akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie z lat , oprac. E. Kołodziej, Warszawa 2000; zob. ponadto: Inwentarz akt ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Berlinie z lat (do 1934 roku poselstwa), oprac. E. Kołodziej, Warszawa 1990; Zjazdy i konferencje konsulów polskich w USA i Kanadzie: protokoły i referaty , oprac. E. Kołodziej, T. Radzik, Lublin 2004.

14 Wstęp 13 Waszyngtonie oraz spuścizny prywatne: Kazimierza i Janiny Warchałowskich, Pawła Nikodema, Ignacego Jana Paderewskiego. Przy omawianiu polskiej polityki emigracyjnej w okresie międzywojennym przydatne okazały się wspomnienia dwóch czołowych działaczy, którzy ją współtworzyli, Wiktora T. Drymmera, 13 wysokiego urzędnika MSZ, i Michała Pankiewicza, 14 redaktora Wychodźcy, członka zarządu Ligi Morskiej i Kolonialnej. Ponieważ nie zachowały się akta Urzędu Emigracyjnego i większość akt Ministerstwa Opieki Społecznej, które uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej, tym cenniejsze są materiały przechowywane w Centralnym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. Znajduje się tam, mało znany szerszemu gronu historyków, ogromny zespół akt (3367 jednostek) Ekspozytury Urzędu Emigracyjnego we Lwowie, działającego w latach , a obejmujący swym zasięgiem trzy województwa: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie, które przodowały w emigracji w okresie międzywojennym. 15 Ponadto istnieją nieco mniejsze zespoły Państwowego Urzędu Pośrednictwa Pracy i Opieki nad Emigrantami z lat (365 jednostek), Stowarzyszenia Opieka Polska nad Rodakami na Obczyźnie z lat (32 jednostki), Syndykatu Emigracyjnego z lat (116 jednostek) oraz Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego z lat (237 jednostek). Cenne archiwalia, dotyczące polskiego osadnictwa w Brazylii, przechowywane są w Archiwum Państwowym w Rio de Janeiro 16 i archiwach trzech południowych stanów Brazylii: Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul. 17 Podobne materiały znajdują się w Muzeum Imigranta w São Paulo. 18 Również w stolicy Argentyny Buenos Aires w Państwowym Archiwum Narodowym 19 i Narodowym Muzeum Imigracji (CEMLA), 20 jak również w archiwach parafialnych stanu Misiones, przechowywane są interesujące materiały odnoszące się do polskiego osadnictwa chłopskiego w tym kraju. Archiwa te autor miał możliwość osobiście badać, choć w niniejszej pracy ich ogromne bogactwo nie mogło być w pełni zaprezentowane ze względu na ograniczenia wynikające z zakresu tematu niniejszej rozprawy. 13 W. T. Drymmer, Wspomnienia, [w:] Zeszyty Historyczne, Paryż, z. 30, M. Pankiewicz, Biebrza Amazonka Wisła. Wspomnienia z lat , maszynopis w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu, sygn S. Kaczaraba, Ekspozitura Emigracijnogo urjiadu u Lvovi, [w:] Lwów. Miasto-społeczeństwo-kultura. Studia z dziejów Lwowa pod red. K. Karolczaka, Kraków 2002, s www. mj.gov.br/an/home.html 17 J. Pitoń, Polonia brazylijska w Archiwum Państwowym w Rio de Janeiro i archiwach innych stanów, [w:] Inwentarz zbioru archiwalnego ks. Jana Pitonia CM, red. M. Kubas-Paradowska, W. Krawczuk, Warszawa 1989; o ks. Janie Pitoniu zob. H. Żaliński, Ksiądz Jan Pitoń CM żywot człowieka pracowitego, [w:] Podhalanie w świecie, Kraków 2005, s

15 14 Kraj a emigracja Problematyka chłopskiego wychodźstwa z ziem polskich do krajów Ameryki Łacińskiej została zauważona w wielu ogólnych opracowaniach poświęconych emigracji, które powstały przed 1939 rokiem. 21 Historycy po II wojnie światowej problematyce tej poświęcili wiele wartościowych rozpraw, wypełniając tym samym wiele luk w historiografii, nie likwidując ich jednak zupełnie. 22 Nadal brakuje gruntownego opracowania poświęconego wychodźstwu do krajów Ameryki Łacińskiej w okresie II Rzeczpospolitej. Braki te rekompensują w pewnym sensie opracowania, które powstały poza granicami naszego kraju. 23 Publikacje poświęcone obecności chłopów polskich w Ameryce Łacińskiej zaczęły ukazywać się jeszcze przed I wojną światową. Obejmowały one bardzo szeroki wachlarz wypowiedzi, od publicystyki poprzez piśmiennictwo dokumentalne (autentyczne listy, relacje specjalnych delegatów z odbytych podróży, poradników dla wychodźców), literaturę podróżniczą, po literaturę piękną. Wśród osób, które zabierały głos w kwestii chłopskiej emigracji do Ameryki Łacińskiej, były jednostki wybitne, m.in. tej miary uczeni co Józef Siemiradzki, 24 Ludwik Krzywicki, 25 Zygmunt Gloger L. Caro, Emigracya i polityka emigracyjna ze szczególnym uwzględnieniem stosunków polskich, przetłumaczył z niemieckiego wydania książki autora, uzupełnił i znacznie rozszerzył K. Englisch, Poznań 1914; J. Okołowicz, Wychodźstwo i osadnictwo przed wojną światową, Warszawa 1920; G. Załęcki, Polska polityka kolonialna i kolonizacyjna. Zarys teoretyczny opracowany w świetle problemu zamorskiej ekspansji narodowej, Warszawa 1925; M. Szawleski, Kwestia emigracji w Polsce, Warszawa 1927; A. Zarychta, Emigracja polska i jej znaczenie dla państwa, Warszawa 1933; A. Jarzyna, Polityka emigracyjna, Warszawa 1933; H. Gliwic, Materiał ludzki w gospodarce światowej, t. 1-2, Warszawa M. Lepecki, Gorączka brazylijska wśród chłopów Królestwa Polskiego i Galicji , [w:] RDRL, nr 7, 1965; K. Groniowski, Gorączka brazylijska, [w:] Kwartalnik Historyczny, t. 74, z. 2, 1967; tegoż, Polska emigracja zarobkowa...; I. Klarner, Emigracja z Królestwa Polskiego do Brazylii w latach , Warszawa 1975; H. Janowska, Studia nad dziejami polskiej emigracji zarobkowej, [w:] RDRL, nr 17, 1975; tejże, Emigracja zarobkowa z Polski , Warszawa 1981; E. Kołodziej, Wychodźstwo zarobkowe z Polski Studia nad polityką emigracyjną II Rzeczypospolitej, Warszawa 1982; Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX w.), pod red. Andrzeja Pilcha, Warszawa 1984; G. M. Kowalski, Przestępstwa emigracyjne w Galicji Z badań nad dziejami polskiego wychodźstwa, Kraków M. M. Krawec, Selanstwo Schidnoji Hałyczyny i Piwnicznoji Bukowyny w druhoji połowyni XIX st., Lwiw 1964; W. D. Boris, Z istorii ukrajinskoji trudowoji emigracji z Hałyczyny w Braziliu w 90-ch rokach XIX st., [w:] Ukrajinśkyj Istorycznyj Żurnał, nr 8, 1970; S. Kaczaraba, M. Rożik, Ukrajinska emigracija. Emigracijnij ruch z Schidnoji Galicini i Piwnicznoji Bukowiny u r., Lwiw 1995; S. Kaczaraba, Emigracija z Zachidnoji Ukrajiny ( ), Lwiw J. Siemiradzki, Listy z Ameryki, [w:] Przewodnik Naukowy i Literacki, 1892; tegoż, Z Brazylii, [w:] Przegląd Emigracyjny, nr 8, 1892; tegoż, Polacy w Brazylii, [w:] tamże, nr 3-4, 9, 11-12, 1892; tegoż, Przyszłość żywiołu polskiego w Brazylii, [w:] tamże, nr 23, 1893; tegoż, Stosunki osadnicze w Brazylii, [w:] Biblioteka Warszawska, t. 1, 1892; tegoż, Za morze! Szkice z wycieczki do Brazylii, Lwów 1894; tegoż, Szkice z kolonii polskich w Paranie, [w:] Gazeta Handlowo-Geograficzna, nr 7, 10, 13, 1897; tegoż, Szlakiem wychodźców. Wspomnienia z podróży po Brazylii, odbytej z polecenia Galicyjskiego Wydziału Krajowego z przedmową J. Ochorowicza, t. 1-2, Warszawa 1900; tegoż, Polacy za morzem, Lwów 1900; tegoż, W sprawie emigracji włościańskiej w Brazylii, [w:] Biblioteka Warszawska, t. 1, 1900, s ; tegoż, Sprawozdanie z podróży delegatów Wydziału Krajowego do Brazylii, przedłożone Wys. Sejmowi na sesji w r. 1897, [w:] Gazeta Handlowo-Geograficzna, 1900, s , 50, 74, 79 (odbitka z GHG ukazała się pod tytułem: Sprawozdanie dra Józefa Siemiradzkiego i ks. Jana Wolańskiego z podróży do południowej Brazylii, Lwów 1902). 25 Ż [L. Krzywicki], W sejmie pruskim, [w:] Tygodnik Powszechny, nr 5 z 31 I 1891; tegoż, Emigracja do Brazylii, [w:] tamże, nr 6 z 7 II 1891 [przedruk w: L. Krzywicki, Dzieła, t. 5, Warszawa 1960, s ]. 26 Z. Gloger, Przeciw wychodźstwu, [w:] Słowo, nr 247 z 4 XI 1890; tegoż, Za oceany, [w:] Kurier Codzienny, nr 284 z 14 X 1890.

16 Wstęp 15 czy Florian Znaniecki 27 ; pisarze Adolf Dygasiński, 28 Bolesław Prus, 29 Maria Konopnicka, 30 Stanisław W. Reymont; 31 politycy Zygmunt Miłkowski, 32 Jan Ludwik Popławski, 33 Roman Dmowski. 34 W okresie międzywojennym zainteresowanie to wcale nie zmalało. Kraje chłopskiego osadnictwa w Ameryce Łacińskiej odwiedzili m.in. Antoni Słonimski, 35 Zbigniew Uniłowski, 36 Konrad Wrzos, 37 choć to tylko kilka najbardziej znanych nazwisk ze środowiska literackiego. Ukazało się w tym czasie także wiele dzieł wybitnych, które wyróżniały się na tle ogromnej masy wspomnień, pamiętników, literatury faktu, poradników. 38 Po II wojnie światowej dorobek ten został pomnożony zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Powstało wiele prac popularnonaukowych, sporo prac monograficznych oraz pierwsze 27 F. Znaniecki, Wstrzymanie kolonizacji brazylijskiej, [w:] Wychodźca Polski, z. 3 (grudzień) z 1911; tegoż, Wychodźstwo a położenie ludności wiejskiej zarobkującej, [w:] tamże, z. 3 (grudzień) z Listy z Brazylii Adolfa Dygasińskiego, specjalnego delegata Kuriera Warszawskiego, Warszawa 1891; tegoż, Czy jechać do Brazylii, Warszawa 1891; Na złamanie karku. Powieść, Warszawa 1893; tegoż, Opowiadanie Kuby Cieluchowskiego o emigracji do Brazylii, Warszawa B. Prus, Kronika tygodniowa, [w:] Kurier Codzienny nr 289 z 19 X 1890, nr 338 z 7 XII 1890, nr 43 z 12 II M. Konopnicka Pana Balcera w Brazylii drukowała najpierw w odcinkach na łamach prasy w latach , w formie książkowej wyszedł w Warszawie w 1910 r. 31 S. W. Reymont, Sprawiedliwie, Warszawa Z. Miłkowski, Spółczesne wychodźstwo polskie w oświetleniu przydatności politycznej, [w:] Przegląd Wszechpolski, nr 2 (luty) z 1900, s J. L. Popławski, W sprawie emigracji, [w:] Głos nr 32 z 29 VII/10 VIII 1889; tegoż, Emigracja polska, [w:] tamże nr 4 z 13/25 I 1890, nr 5 z 20 II/1 I 1890, nr 6 z 27 I/8 II 1890; tegoż, Błędne wnioski, [w:] tamże, nr 38 z 8/20 IX 1890, nr 39 z 15/27 IX 1890; tegoż, Jeszcze o emigracji, [w:] tamże, nr 44 z 20 X/1 XI 1890; tegoż, Brazylia i emigracja, [w:] tamże, nr 2 z 1891; tegoż, Biadania szlacheckie, [w:] tamże nr 3 z 1891; tegoż, Ułatwienie parcelacji, [w:] tamże, nr 16 z 6/18 IV 1891; tegoż, Kolonizacja żydowska, [w:] tamże, nr 22 z 18/30 V 1891; tegoż, Dane o parcelacji, [w:] tamże nr 36 z 24 VII/5 IX R. Dmowski, Z Parany, [w:] Przegląd Wszechpolski, nr 2 (luty), 3 (marzec) 6 (czerwiec) z 1900; tegoż, Praca polska w Paranie, [w:] tamże, nr 8 (sierpień) z A. Słonimski, Pod zwrotnikami. Dziennik okrętowy, Warszawa 1925 [fragmenty ukazały się wcześniej w Wiadomościach Literackich jako Listy do przyjaciół, nr 6, 14, 16, 18, 1925]; tegoż, Z dalekiej podróży. Poezje, Warszawa 1926; tegoż, Oko za oko. Poemat, [Warszawa] Z. Uniłowski, Żyto w dżungli, Warszawa Oprócz Żyta w dżungli Uniłowski napisał jeszcze Pamiętnik morski, Warszawa 1937 oraz trzy reportaże: Ludzie na morzu, [w:] Kurier Literacko-Naukowy, nr 25, 1934, Narkotyk Ameryki Południowej, [w:] Wiadomości Literackie, nr 32, 1935; Asuncion, [w:] Wiadomości Literackie, nr 34, K. Wrzos, Yerba mate, Warszawa J. Włodek, Argentyna i emigracja ze szczególnym uwzględnieniem emigracji polskiej, Warszawa 1923; K. Głuchowski, Wśród pionierów polskich na antypodach. Materiały do problemu osadnictwa polskiego w Brazylii, Warszawa 1927; tegoż, Polacy w Brazylii. Dzieje polskiego osadnictwa i jego stan obecny, [w:] Kwartalnik Instytutu Naukowego do Badań Emigracji i Kolonizacji, t. 2, 1927, s ; F. Łyp, Brazylijska polityka emigracyjna, [w:] tamże, s ; M. Fularski, Polskie kolonie rolnicze w Argentynie, Warszawa 1927; M. B. Lepecki, Opis stanu Parana, Warszawa 1928; tegoż, Opis stanu Espirito Santo, ze specjalnym uwzględnieniem terenów, na których odbywa się kolonizacja polska, Warszawa 1931; K. Stołyhwo, Sprawozdanie z podróży do Brazylii w sprawie badań antropologicznych nad ludnością polską w Paranie, Warszawa 1931; tegoż, Wzrost, jego dziedziczenie i zależność od nowego środowiska u emigrantów polskich w Paranie (Brazylia), Warszawa 1932; B. Żabko-Potopowicz, Osadnictwo polskie w Brazylii, Warszawa 1936; Z. Kiersnowski, Polskie gospodarstwo osadnicze w Misiones. Opisy i materiały rachunkowe, Warszawa 1939; H. Sukiennicki, Problem osadnictwa w południowej Ameryce w rozważaniach międzynarodowych, Warszawa 1939; E. S. Woś-Saporski, Pamiętnik, Warszawa 1939; Polska i Polacy w cywilizacjach świata, słownik encyklopedyczny pod red. W. Poboga- Malinowskiego, t. 1, z. 1-2, Warszawa 1939.

17 16 Kraj a emigracja jeszcze niepełne próby syntetyczne. 39 Z bogatego dorobku edytorskiego na szczególną uwagę zasługują Pamiętniki Emigrantów. Ameryka Południowa, 40 wydane przed II wojną światową przez Instytut Gospodarstwa Społecznego oraz Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych Publikacji powstałych poza krajem, tak obcych, jak i polonijnych, tj. pisanych przez samych emigrantów bądź ich potomków, w odniesieniu do chłopskiego osadnictwa w krajach Ameryki Łacińskiej jest również wiele. Publikowane były one zarówno na emigracji, jak i w Polsce. Ich wartość jest bardzo różna od skromnych prób opracowania dziejów jakiegoś kościoła czy stowarzyszenia do specjalistycznych monografii na wysokim poziomie naukowym. 42 Badania nad chłopami polskimi w krajach Ameryki Łacińskiej były prowadzone także przez badaczy niezwiązanych ani z Polską, ani środowiskami polonijnymi. Tym ciekawsze, jak się wydaje, jest to spojrzenie, gdyż pozbawione jest czynników emocjonalnych K. Groniowski, Główne etapy rozwoju Polonii południowoamerykańskiej, [w:] Dzieje Polonii w XIX i XX w., X Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Toruniu, Toruń 1974; tegoż, A emigração polonesa a América Latina nas séculos XIX e XX. As fontes historicas e o estado dos estudos, [w:] La emigración europea a la América Latina Fuentes y estado de investigación, Berlin [1979]; W. Wójcik, Polacy w Brazylii, Argentynie i Urugwaju w XIX i XX w., [w:] Dzieje Najnowsze, nr 2, 1972; M. Paradowska, Polacy w Ameryce Południowej, Wrocław 1977; tejże, Podróżnicy i emigranci. Szkice z dziejów polskiego wychodźstwa w Ameryce Południowej, Warszawa 1984; tejże, Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Wrocław 1985; tejże, Wkład Polaków w rozwój cywilizacyjno-kulturowy Ameryki Łacińskiej, Warszawa 1992; M. Krasicki, Polska «akcja kolonialna» w Ameryce Łacińskiej w latach , [w:] Dzieje Najnowsze, nr 4, 1977; Polonia w Ameryce Łacińskiej, red. Z. Dobosiewicz, W. Rómmel, Lublin 1977; M. Kula, Polonia brazylijska, Warszawa 1981; Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, zbiór studiów pod red. M. Kuli, Kraków, 1983; Słowianie w argentyńskim Misiones, zbiór studiów pod redakcją R. Stemplowskiego, Warszawa 1991; Z. Malczewski, Obecność Polaków i Polonii w Rio de Janeiro, Lublin 1995; A. Mocyk, Piekło czy raj? Obraz Brazylii w piśmiennictwie polskim w latach , Kraków Pamiętniki emigrantów. Ameryka Południowa, z przedmową L. Krzywickiego, Warszawa Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych , do druku podali W. Kula, N. Assorodobraj-Kula, M. Kula, Warszawa S. Pyzik, Los Polacos en la República Argentina , Buenos Aires 1944; tegoż, Wspomnienie o Adamie Dąbrowskim, współpracowniku Ludwika Waryńskiego oraz działaczu Polonii zagranicznej, [w:] Problemy Polonii Zagranicznej, t. 1, 1960; tegoż, Zarys dziejów szkolnictwa polskiego w Argentynie, [w:] tamże, t. 2, 1961; tegoż, Los Polacos en la República Argentina y América del Sul desde el año 1812, Buenos Aires 1966; L. M. Wendling, O Imigrante Polonês no Rio Grande do Sul, [w:] Estudos Leopoldenses, nr 17, 1971; P. Filipiak, J. Krawczyk, Fastos da Sociedade União Juventus, t. 1: , t. 2: , Kurytyba 1978; S. Turbański, Kościół polski w Kurytybie, Kurytyba 1978; tegoż, Murici terra nossa, Curitiba 1978; tegoż, Tudo para todos. Breve biografia do Padre Carlos Dworaczek SVD, Curitiba 1993; A. V. Stawinski, Primórdios da imigração polonesa no Rio Grande do Sul ( ), Caxias do Sul 1976; J. L. Wonsowski, Nos Peraus do Rio das Antas, Caxias do Sul 1976; E. Gardoliński, Imigração e Colonização Polonesa, [w:] Enciclopédia Rio-Grandense, t. 5, Canoas 1958; tegoż, Pionierzy polscy w stanie Rio Grande do Sul (Brazylia), [w:] Problemy Polonii Zagranicznej, t. 1, 1960; tegoż, Z dziejów kolonizacji polskiej w Brazylii, [w:] tamże, t. 2, 1961; tegoż, Szkolnictwo polskie w stanie Rio Grande do Sul ( ), [w:] tamże, t. 5, 1966/1967; tegoż, Escolas da Colonização Polonesa no Rio Grande do Sul, Caxias do Sul 1976; R. C. Wachowicz, Orleans. Um século de subsistência, Curitiba 1976; tegoż, Abranches. Um estudo de história demográfica, Curitiba 1976; tegoż, Tomás Coelho uma comunidade camponesa, Curitiba 1980; tegoż, O camponês polonês no Brasil, Curitiba 1981; tegoż, Jeszcze Polska. Exposição comemorativa 125 anos da imigração polonesa no Paraná, Curitiba I. Tworkowski, Z. Rakowski, Dom Feliciano, Porto Alegre [1984]. W latach ukazywało się w Kurytybie czasopismo Anais da Comunidade Brasileiro-Polonesa, a od 1999 redagowany jest, także w Kurytybie, półrocznik Projeções. Revista de estudos polono-brasileiros. 43 L. J. Bartolomé, Colonias y colonizadores en Misiones, Posadas 1982; tegoż, Los colonos de Apóstoles, Posadas 2000; O. Ianni, A situação social de Polonês em Curitiba, [w:] Separata da Revista Sociologia, nr 4, 1961; tegoż, Raças

18 Wstęp 17 Reasumując, należy podkreślić, że literatura poświęcona chłopskiemu wychodźstwu oraz osadnictwu w Ameryce Łacińskiej, zarówno ta powstała w kraju, jak i poza nim, jest bardzo obfita, choć jak trafnie zauważył przed laty Marcin Kula ilość nie zawsze przechodzi w jakość. 44 Jest ona nie tylko bardzo rozproszona, ale w znacznej części szczególnie ta starsza przyczynkarska, bardzo powierzchowna w treści, pełna zachwytów nad tężyzną chłopów polskich w zmaganiach z puszczą podzwrotnikową, w dużej części będących wyrazem osobistych doświadczeń i przeżyć ich autorów. Dysponujemy kilkoma opracowaniami bibliograficznymi oraz esejami źródłoznawczymi, które próbują tę niełatwą materię usystematyzować. Są one nie tylko spisem książek, czasopism, artykułów i innych materiałów służących dziś badaczom, ale także świadectwem mimo wszystkich powyższych zastrzeżeń polskiej obecności na kontynencie latynoamerykańskim. 45 Godzi się także odnotować, że w ostatnich latach ukazało się kilka wydawnictw książkowych, które dokumentują życie i działalność wybitnych Polaków na kontynencie latynoamerykańskim. 46 Jest to odpowiedź jak e classes no Brasil, Rio de Janeiro 1966; J. Staliszewski, Polish Frontier Settlement in Misiones, Argentine. Formation of the Slavonic Cultural Landscape, praca doktorska, Columbia University, 1975; A. Striłko, Sławianskoje nasilenie w stranach Łatinskoj Ameriki. Istoriczeskij Oczerk, Kijów 1980; U. Prutsch, C. Stefanetti-Kojrowicz, Apóstoles y Azara: dos colonias polaco-rutenas en Argentina visto por las autoridades argentinas y austro-húngaras, [w:] Emigración centroeuropea a América Latina, ed, J. Opatrny, Praga 2003, s M. Kula, Polska literatura dotycząca Ameryki Łacińskiej XIX i XX w., [w:] Dzieje Najnowsze, z. 2, 1972, s Zob.: W. Chojnacki, Stan i potrzeby bibliografii Polonii zagranicznej (szkic biograficzny), [w:] Problemy Polonii Zagranicznej, t. 2, 1961, s. 7-37; tegoż, Dokumentacja bibliograficzna Polonii zagranicznej w latach (szkic biograficzny), [w:] Przegląd Zachodni, nr 5/6, 1975, s ; M. Kula, Ameryka bliska i daleka, [w:] Ameryka Łacińska w relacjach Polaków. Antologia. Wybór, wstęp, komentarze i przypisy M. Kula, Warszawa 1982, s. 5-48; E. Walawander, Duszpasterstwo polskie w Ameryce Łacińskiej. Przyczynek do bibliografii, [w:] Rola duszpasterstwa polskiego w organizacji społeczności lokalnych w Ameryce Łacińskiej, materiały z Konferencji, Warszawa 4-5 grudnia 1998, red. M. Malinowski, Warszawa Zestawienia literatury dotyczącej obecności polskiej w Ameryce Łacińskiej podają następujące bibliografie: Z. i T. Uhmowie, Materiały do polskiej bibliografii migracyjnej, [w:] Kwartalnik Naukowego Instytutu Emigracyjnego i Kolonialnego oraz Przegląd Emigracyjny, t. 1, 1930, s ; Bibliografia piśmiennictwa polskiego o tematyce polsko-brazylijskiej, [w:] Emigracja polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa, Warszawa 1971, s ; Polonica Zagraniczne. Bibliografia, t. 1, Warszawa 1975 [i tomy następne]; A. Bukiet, Materiały do bibliografii. Polonica Ameryki Łacińskiej, Buenos Aires 1975; W. Chojnacki, Bibliografia wydawnictw polskich w Brazylii , [w:] Przegląd Zachodni, nr 2, 1974; Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Północnej i Południowej w XIX i XX wieku, pod red. I. Paczyńskiej i A. Pilcha, Warszawa-Kraków 1979; R. Schnepf, K. Smolana, Bibliografia polskiej literatury latynoamerykańskiej , Warszawa 1979; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1980 wraz z uzupełnieniami za rok 1979, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1982 [i tomy następne za lata ; tom 10 za rok 1989 wraz z uzupełnieniami za rok 1988 opracowali: W. Chojnacki, A. Kraszewska, P. Kraszewski, Poznań 1991]; T. Paleczny, Ameryka bliższa czy dalsza? Polonia latynoamerykańska w piśmiennictwie polskim po 1980 roku. Szkic bibliograficzny, [w:] Emigracja, Polonia, Ameryka Łacińska. Procesy emigracji i osadnictwa Polaków w Ameryce Łacińskiej w świadomości społecznej, red. T. Paleczny, Warszawa 1996, s Publikacja ta zawiera również, na stronach , obszerne zestawienie bibliograficzne odnoszące się do problematyki latynoamerykańskiej. 46 R. C. Wachowicz, Z. Malczewski, Perf ìs Polônicos no Brasil, Curitiba, 2000; Z. Malczewski, Słownik biograficzny Polonii brazylijskiej, Warszawa 2000; wydawnictwa te w sposób udany pomnażają dorobek biografistyki wcześniejszej. Zob.: S. Zieliński, Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich, Warszawa 1932; Sylwetki polskie w Ameryce Łacińskiej w XIX i XX wieku. Pod red. E. S. Urbańskiego, t. 1-2, Stevens Point 1991; W. i T. Słabczyńscy, Słownik podróżników polskich, Warszawa 1992.

19 18 Kraj a emigracja się wydaje na postulaty badawcze, zachęcające do prac nad biografistyką polonijną. 47 Spodziewano się, że znaczącym impulsem w badaniach nad polską diasporą na świecie będzie Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii, 48 wydana pod patronatem m.in. marszałka Senatu. Niestety, przynajmniej w odniesieniu do chłopskiego osadnictwa w krajach Ameryki Łacińskiej wydawnictwo to nie spełnia pokładanych w nim nadziei, zarówno w warstwie faktograficznej, jak i bibliograficznej. Hasła poświęcone tej problematyce pisane w większości przez polskich księży pracujących wśród tamtejszej Polonii dokumentują przede wszystkim wkład ludzi związanych z Kościołem katolickim. W Encyklopedii nie znalazło się miejsce dla tak ważnych dla osadnictwa chłopskiego w Ameryce Łacińskiej działaczy społecznych i kulturalnych, jak Józef Anusz, Roman Paul, Janina Kraków, Józef Okołowicz, Leon Bielecki, Michał Pankiewicz, Jadwiga Jahołkowska, Juliusz Bagniewski, Romuald Krzesimowski, Władysław Federowicz, Paweł Nikodem, Michał Sekuła, Mieczysław Fularski, Apoloniusz Zarychta, Władysław Wójcik, działających głównie w Brazylii, czy też osób mieszkających w Argentynie, takich jak: Michał Szelągowski, Adela Tarnowska, Jan Białostocki, Juliusz Jurkowski, Jan Czajkowski, Florian Czarnyszewicz, Stanisław Pyzik, Antoni Skupień. Podstawowe źródła do zrekonstruowania stosunku ruchu ludowego do chłopskiego wychodźstwa do Ameryki Łacińskiej przechowywane są w Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy NKW PSL w Warszawie, 49 w tym przede wszystkim zbiory Karola Lewakowskiego, Ireny Kosmowskiej, Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast oraz Stronnictwa Ludowego. Wiele interesujących informacji dostarczyła lektura przechowywanych w AZHRL wspomnień Jana Stapińskiego, Aleksandra Bogusławskiego, Stefana J. Brzezińskiego, Franciszka Kusia, Maksymiliana Malinowskiego, Tomasza Nocznickiego, Jana i Zofii Dąbskich. Kwerenda w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dział rękopisów) 50 koncentrowała się na materiałach Karola Lewakowskiego oraz Bolesława i Marii Wysłouchów. Przechowywany jest tu także wspomniany już bardzo cenny pamiętnik Michała Pankiewicza, wpływowego działacza emigracyjnego, blisko związanego z ruchem ludowym, oraz Jana Dębskiego, czołowego polityka chłopskiego, wicemarszałka Sejmu w latach , 47 W. Miodunka, O potrzebie biografistyki polonijnej w Brazylii, [w:] Losy Polaków żyjących na obczyźnie i ich wkład w rozwój kultury i nauki krajów osiedlenia na przestrzeni wieków, materiały III Sympozjum Biografistyki Polonijnej, Rzym września 1998, pod red. A. i Z. Judyckich, Lublin 1998, s Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii, pod red. K. Dopierały, t. 1-5, Toruń Przewodnik po zasobie Archiwum ZHRL, opracowanie zbiorowe pod red. S. Kowalczyka, Warszawa Zbiory i prace polonijne Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Informator, cz. 1, opr. J. Albin, Warszawa 1993.

20 Wstęp 19 wiceprzewodniczącego Ligi Morskiej i Kolonialnej oraz redaktora kwartalnika Sprawy Morskie i Kolonialne w latach trzydziestych. 51 W Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Krakowie przechowywana jest bogata spuścizna po Zygmuncie Lasockim, działaczu ruchu ludowego, pośle do parlamentu austriackiego w Wiedniu, dyplomacie i historyku. 52 Byłem referentem Koła Polskiego i przemawiałem w Izbie poselskiej w sprawie ustawy emigracyjnej bardzo ważnej dla ochrony naszej emigracji tak zamorskiej, jak i sezonowej, bardzo licznej przed wojną napisał w swojej autobiografii. 53 Z licznych źródeł drukowanych na uwagę zasługuje przede wszystkim ogromny materiał opracowany przez historyków ruchu ludowego. 54 Podstawowym zasobem do rekonstrukcji stanowiska partii ludowych do wychodźstwa chłopskiego są sprawozdania stenograficzne z posiedzeń galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie, 55 Rady Państwa w Wiedniu, 56 Sejmu Rzeczypospolitej z lat Dla oddania atmosfery postaw, bolączek, pragnień i aspiracji chłopów i młodzieży na wsi w latach trzydziestych niezastąpione były Pamiętniki chłopów 58 i Pamiętniki nowego pokolenia chłopów polskich. 59 Literatura odnosząca się do historii polskiego ruchu ludowego jest niezwykle bogata, choć również niepozbawiona luk. 60 Najlepiej znana jest przeszłość ruchu 51 J. Dębski, Wspomnienia z lat , t. 1-4, maszynopis w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu, sygn II-III/ A. Preissner, Spuścizna rękopiśmienna i działalność naukowa Zygmunta Lasockiego, [w:] Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie, 1967, s Z. Lasocki, Autobiografia, rękopis w Bibliotece PAN w Krakowie, sygn. 4091, s Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 1, , zebrali i opracowali K. Dunin-Wąsowicz, S. Kowalczyk, J. Molenda, W. Stankiewicz, Warszawa 1966, t. 2, , zebrali i opracowali S. Giza, S. Lato, Warszawa 1967, t. 3, , zebrali i opracowali J. Borkowski i J. Kowal, Warszawa 1966; Programy stronnictw ludowych, zbiór dokumentów, oprac. S. Lato, W. Stankiewicz, Warszawa 1969; Programy partii i stronnictw politycznych w Polsce w latach , wybór i opracowanie E. Orlof, A. Pasternak, Rzeszów 1993; Związek Młodzieży Wiejskiej RP Wici w walce o postęp i sprawiedliwość społeczną. Wybór dokumentów , przedmowa D. Gałaj, wstęp i opracowanie E. Gołębiowski i S. Jarecka-Kimlowska, Warszawa 1978; Dokumenty programowe ruch młodzieży wiejskiej , wybór i opracowanie P. Matusak, J. Wypych, Warszawa 1986; J. Borkowski, S. Lato, Protokoły posiedzeń Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego , [w:] RDRL, nr 7, 1965; S. J. Brzeziński, Polski Związek Ludowy. Materiały i dokumenty, Warszawa 1957; Wieś polska w latach wielkiego kryzysu Materiały i dokumenty, oprac. J. Ciepielewski, Warszawa 1965; S. Kowalczyk, Ruch ludowy wobec wyborów do Sejmu w Galicji w 1895 r. (materiały i dokumenty), [w:] RDRL, nr 7, 1965; Klub Parlamentarny PSL Piast Protokoły posiedze, do druku przygotował J. R. Szaflik, Warszawa 1969; Pisma ulotne stronnictw ludowych w Polsce. Zebrali i opracowali A. Łuczak, S. Kowalczyk, Warszawa Sejm Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii. Stenograficzne sprawozdania Sejmu Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten österreichischen Reichsrathes. Wien Sejm Ustawodawczy RP. Sprawozdania stenograficzne z lat ; Sprawozdania stenograficzne Sejmu RP, kad. I ; Sprawozdania stenograficzne Sejmu RP, kad. II ; Sprawozdania stenograficzne Sejmu RP, kad. III Pamiętniki chłopów, seria 1, wstęp L. Krzywicki, Warszawa 1935, seria 2, wstęp L. Krzywicki. Przedmowa M. Dąbrowska, Warszawa J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów, Warszawa O dorobku historiografii polskiego ruchu ludowego ostatnio pisali m.in.: J. Jachymek, Historiografia ruchu lu-