Nr Informacja. Formy pomocy finansowej dla uczniów i studentów w wybranych krajach Unii Europejskiej KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Formy pomocy finansowej dla uczniów i studentów w wybranych krajach Unii Europejskiej Październik 2004 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 1067 W niniejszym opracowaniu omówione zostały zasady korzystania przez uczniów szkół średnich oraz studentów z różnych form pomocy finansowej, udzielanej im w czasie pobierania nauki. Zapoznanie się z rozwiązaniami, funkcjonującymi w wybranych krajach starej Unii może być pomocne przy reformowaniu naszego systemu pomocy dla uczącej się i studiującej młodzieży.

2 BSiE 1 Uwagi wstępne Podstawowymi formami pomocy finansowej dla młodzieży uczącej się w szkołach średnich w omawianych krajach, są: zasiłki rodzinne, przyznawane na dzieci, będące na utrzymaniu rodziców, specjalne zasiłki zwane edukacyjnymi, szkolnymi lub grantami, zasiłki adresowane do uczniów, pobierających naukę poza miejscem zamieszkiwania rodziców, a więc przeznaczone na pokrycie zwiększonych kosztów utrzymania, różnorodne formy dopłat do transportu. Z kolei pomoc dla osób studiujących przybiera najczęściej następujące formy: stypendiów (grantów), będących formą pomocy bezzwrotnej, kredytów nieoprocentowanych lub niskooprocentowanych, zazwyczaj będących uzupełnieniem stypendium albo formą pomocy dla studentów, nieuprawnionych do otrzymywania stypendium, ulgi podatkowe dla rodziców studenta. We wszystkich krajach europejskich wstępnym warunkiem uzyskania stypendium bądź kredytu studenckiego jest bycie studentem w urzędowo uznanej instytucji szkolnictwa wyższego. W większości krajów pomoc finansowa państwa dotyczy wyłącznie studentów studiujących w pełnym wymiarze (studia stacjonarne). W części krajów do korzystania z pomocy uprawnieni są tylko studenci rozpoczynający studia po raz pierwszy przed uzyskaniem dyplomu pierwszego stopnia (magisterium, licencjatura, etc.). Dotyczy to krajów, udzielających pomocy wyłącznie lub głównie w formie stypendiów. Pomoc państwa kierowana jest albo do studentów o niskich dochodach (rodziny lub własnych) albo też do większości studentów przez określenie maksymalnego pułapu dochodów na stosunkowo wysokim poziomie. Najbardziej rozpowszechnione rozwiązanie polega na wyłączeniu z pomocy studentów, osiągających dochód powyżej określonego limitu oraz przyznawanie pomocy w pełnym wymiarze, jeżeli dochód studenta jest równy lub mniejszy od ustalonego minimum. Wiele krajów stosuje metodę pośrednią, a mianowicie wysokość pomocy zmniejsza się w miarę wzrostu dochodu studenta. W Holandii, Finlandii i Szwecji studenci, osiągający dochód większy niż ten uprawniający do stypendium lub kredytu, zobowiązani są do zwrotu pod koniec roku części stypendium, wynikającej z różnicy wysokości osiąganego dochodu a limitu dochodu, uprawniającego do stypendium. W niektórych krajach zakres pomocy zależy od tego czy student mieszka z rodzicami, czy jest samodzielny. Studenci uczący się poza miejscem stałego zamieszkania otrzymują zwiększoną pomoc.

3 2 BSiE Większość krajów uznaje studentów za osoby zależne finansowo od rodziców (na ogół do wieku 25 lat), chyba że są to osoby, które założyły już własną rodzinę. Stąd też pomoc uzależniona jest od poziomu dochodu całej rodziny. Pomoc przyznawana jest do stosunkowo wysokiego limitu dochodów, a zatem duży odsetek studentów jest uprawniony do pomocy stypendialnej (i kredytowej). Jeżeli dochód jest większy niż maksimum, upoważniające do otrzymania stypendium, student może uzyskać całość pomocy w postaci kredytu. Podstawowe stypendium uzależnione jest tylko od dochodów własnych studenta (górny limit jest rzadko przekraczany, ponieważ jest wysoki). Dodatek do stypendium przyznawany jest studentom w zależności od dochodów rodziców. Kwota oprocentowanego kredytu uzupełniającego, którą może uzyskać każdy student jest niezależna od poziomu dochodów rodziców. W większości krajów europejskich system pomocy państwa dla studentów opiera się głównie na stypendiach. Kredyty są traktowane jako uzupełnienie stypendium lub jako forma pomocy dla studentów, którzy nie otrzymują stypendiów. Do krajów o największym odsetku studentów, pobierających stypendia należą kraje skandynawskie: Dania (91%), Szwecja (78%), Finlandia (66%), Norwegia (66%) oraz Holandia (78%) i Irlandia (58%). Najmniej studentów korzysta ze stypendiów we Włoszech i Grecji (3%). W Austrii, Belgii, Niemczech, Francji, Hiszpanii i Portugalii ze stypendiów korzysta od 14 do 21% studiujących. W krajach tych podatnicy, którzy mają na utrzymaniu studiujące dzieci korzystają z ulg i odliczeń od podatków. Szacuje się, że pomoc w postaci ulg i odpisów stanowi 3/4 ogólnej sumy pomocy udzielanej studiującym przez państwo. Austria Rodzice uprawnieni są do otrzymywania zasiłku rodzinnego na dziecko, znajdujące się na ich utrzymaniu. Uczeń od 9 klasy (tj. w wieku ok. 14 lat), uczący się poza miejscem zamieszkania rodziców może otrzymać szkolny dodatek mieszkaniowy. Wynosi on 1200 euro rocznie. Uczeń od 10 klasy uprawniony jest do zasiłku szkolnego w wysokości 982 euro rocznie. Przyznanie obu tych zasiłków uzależnione jest od sytuacji materialnej rodziców, jak i wyników w nauce. Nie są one bowiem przyznawane uczniom powtarzającym klasę. Istnieje także tzw. dopłata do transportu w wysokości 88 euro. Bez spełnienia kryterium dochodowego może być przyznany specjalny zasiłek dla ucznia, który wymaga wsparcia. Specjalna pomoc jest przeznaczana także dla uczestników wspólnych wyjazdów klasowych np. na narty, czy tzw. zielone szkoły oraz wycieczki szkolne. Z form pomocy dla studiującej młodzieży wymienić należy dodatek rodzinny, wypłacany na wszystkie studiujące dzieci, z pominięciem kryteriów socjalnych, pod warunkiem nie przekroczenia przez nie 26 lat. Ponadto możliwe jest odliczenie od podatku 51 euro miesięcznie na każde studiujące dziecko, za które rodzina otrzymuje dodatek rodzinny. W przypadku dzieci, studiujących poza miejscem zamieszkania rodziców można się ubiegać o odliczenie dodatkowej kwoty. Do bezpośredniej pomocy finansowej państwa należą granty, których wysokość zależy od zamożności rodziców, sytuacji życiowej studenta (studia w mieście rodzinnym czy poza domem, jego pozostawanie w związku małżeńskim, posiadanie dzieci, praca przed studiami) oraz wyników w nauce. Wysokość rocznego grantu w roku akademickim 1999/2000 wynosiła średnio euro, a maksymalnego zawierała się w przedziale euro. W całym systemie szkolnictwa wyższego średnio 14% studentów otrzymuje grant. W przypadku studentów uczelni zawodowych, tzw. Fachhochschule odsetek ten jest wyższy i wynosi 30%.

4 BSiE 3 Inną pomoc bezpośrednią stanowią: dodatki za przejazdy, stypendia za dobre wyniki w nauce, granty na ukończenie studiów (wprowadzone w 1999 r., aby umożliwić studentom, którzy pracowali przez dłuższy okres, dokończenia studiów). Francja Zasiłek rodzinny przyznawany jest na uczącą się młodzież do 18 lub 20 (gdy odbywa praktyczna naukę zawodu) roku życia. Przysługuje on także rodzicom studentów, jeśli ich własny dochód nie przekracza 55% płacy minimalnej (SMIC). Młodzież w wieku do 18 lat ma prawo do tzw. grantu na rozpoczęcie roku szkolnego, który wypłacany jest na początku września, o ile dochód ich rodzin nie przekracza wyznaczonej granicy. Grant ten, w wysokości ok. 244 euro, otrzymuje ok. 3,5 mln uczniów. Uczniowie szkół, kształcących na poziomie średnim, tj. liceów oraz średnich szkół technicznych typu college, mają prawo do jeszcze innego rodzaju grantu tzw. grantu na naukę w szkole średniej. Zasady jego ustalania są różne w zależności od poziomu kształcenia. I tak, uczniowie liceów, bez względu na rezultaty w nauce oraz status szkoły (szkoła publiczna czy prywatna), ale zależnie od sytuacji materialnej rodziny, mają prawo do grantu w wysokość od 1 do 10 tzw. jednostek. Wartość jednej jednostki ustalana jest corocznie i ogłaszana w dzienniku urzędowym i wynosi aktualnie 39,9 euro. Natomiast słuchacze szkół technicznych, zarówno prywatnych jak i państwowych, których rodziny spełniają kryteria dochodowe, mogą otrzymać grant w wysokości 53,97 euro, 171,96 euro oraz 276,24 euro. Tą formą pomocy objętych jest ok. 26% słuchaczy tego typu szkół państwowych i 11% prywatnych. Granty te mogą być powiększone o tzw. bonusy. Są dwa rodzaje tych bonusów: pierwszy w wysokości 428,53 euro, płacony w 3 ratach, drugi w wysokości 167,69 euro, przeznaczony dla słuchaczy szkół technicznych. Ponadto mogą być przyznane tzw. granty adaptacyjne (na wniosek komisji lekarskiej lub pedagogicznej) dla osób uczących się w szkołach specjalnych bądź wymagających leczenia. Grant taki nie może przekraczać 6 jednostek. Pomoc dla studentów przyznawana jest na podstawie kryteriów naukowych lub ekonomicznych. Kryteria ekonomiczne obejmują ocenę sytuacji materialnej studenta, a więc jego dochody własne oraz rodziców. Wielkość dochodów, uprawniająca do uzyskania pomocy materialnej jest ogłaszana raz w roku. Studenci francuscy w wieku poniżej 26 lat, studiujący stacjonarnie i spełniający kryteria dochodowe, mogą ubiegać się o uzyskanie zarówno, grantu socjalnego jak i dodatku mieszkaniowego. Granty przyznawane są także studentom zagranicznym, którzy posiadają obywatelstwo jednego z krajów Unii Europejskiej. Wysokość tego grantu waha się od 1147 do 3655 euro. Student, któremu przyznano grant, jest zwolniony z czesnego i z opłaty na ubezpieczenie społeczne. W roku akademickim 1998/99 wprowadzono stypendia akademickie, przyznawane studentom, którzy w czasie egzaminów w szkole średniej na baccalaureat otrzymali ocenę bardzo dobrą. Stypendium otrzymują również ci studenci, którzy kwalifikują się do uzyskania grantu socjalnego i zobowiązują się do podjęcia przygotowań w celu dostania się do Ecole Nationale d'administration, Ecole Nationale de Magistrature, na studia medyczne lub do szkół naukowych grandes ecoles. Wysokość tego stypendium w roku akademickim 2000/01 wynosiła ok euro rocznie.

5 4 BSiE W tym samym roku objęto tym stypendium również osoby, przygotowujące się do grande ecole z dziedziny literatury i nauk humanistycznych. W 1999 r. wprowadzono także inne formy pomocy dla studentów. Jedną z nich jest specjalne stypendium bezgotówkowe, zwalniające posiadacza z opłat czesnego i z opłat na ubezpieczenie społeczne. Kolejną formą jest stypendium pierwszego cyklu przeznaczone dla studentów, którym się nie powiodło lub pragną zmienić kierunek studiów, w związku z czym są wyłączeni z normalnego systemu stypendialnego. Istnieją ponadto granty, przyznawane przez komisję akademicką w przypadkach, wymykających się z tradycyjnego systemu przyznawania grantów. Poza systemem grantów istnieje także system nieoprocentowanych pożyczek, spłacanych nie później niż w terminie 10 lat od ukończenia studiów. Pożyczki są przyznawane przez specjalny komitet, a ich liczba zależy od wielkości dostępnych środków. Liczba studentów, otrzymujących pożyczki jest stosunkowo niewielka. Dostępne są także stypendia, przyznawane na podstawie kryteriów akademickich (wyników studiów) studentom mającym podyplomowy stopień akademicki (baccalaureat + 5 lat studiów) lub studiującym, umożliwiające tym studentom zdanie egzaminu konkursowego o wysokim standardzie, jak np. egzamin kategorii A do służby cywilnej. Są to stypendia państwowe przyznawane przez rektora akademii na podstawie propozycji dziekanów wydziałów, wchodzących w skład danej akademii. Granty badawcze na studia DEA oraz stypendia na studia DESS są przyznawane na podstawie kryteriów akademickich, przy czym spośród dwóch studentów o tych samych osiągnięciach akademickich pierwszeństwo w uzyskaniu tego rodzaju pomocy ma student, który w poprzednim roku posiadał uprawnienie do uzyskania pomocy socjalnej. Granty na studia, prowadzące do uzyskania agregation, mogą być przyznane na drugi rok studiów, jeśli przewodniczący sądu konkursowego wyrazi zgodę, oraz na trzeci rok studiów, jeśli student zaliczy prace pisemne. Granty na studia, przygotowujące do egzaminów do służby publicznej przyznają studentom francuskim rektorzy poszczególnych akademii. Wysokości grantów w trzecim cyklu edukacji w roku akademickim 1999/2000 były następujące: na studia do służby cywilnej 3093 euro, DEA i DES 3383 euro, a na agregation 3665 euro. Holandia Od 1 sierpnia 2001 r. obowiązują nowe regulacje w sprawie opłat i wydatków edukacyjnych (WTOS). W stosunku do poprzednich, rozszerzony został krąg osób o niskich dochodach, uprawnionych do otrzymania tzw. zasiłku edukacyjnego, przy czym zasiłek ten może być wypłacany rodzicom (mającym na utrzymaniu uczące się dzieci do lat 18) lub samym uczącym się dorosłym. Wysokość tego zasiłku zależy od liczby uczących się dzieci, ich wieku, rodzaju szkoły, sytuacji materialnej rodziny. Nadmienić należy, że w Holandii wszyscy uczący się w wieku powyżej 16 roku życia zobowiązani są do wnoszenia opłat za naukę. Zasiłek edukacyjny służy przede wszystkim pokryciu tych właśnie opłat. Wysokość tego zasiłku jest zróżnicowana i obejmuje trzy kategorie uczących się: I to uczniowie szkół średnich do 18 roku życia tzw. WTOS 18, II obejmuje uczących się powyżej 18 roku życia zarówno w szkołach średnich, jak i specjalnych VO 18 +, III specjalne kategorie uczących się WTOS 18 +.

6 BSiE 5 Zasiłek edukacyjny WTOS 18 uzależniony jest od dochodu rodziców ucznia i ma na celu pokrycie opłat za naukę (mogą one być pokryte całkowicie lub częściowo) jak i pozostałych kosztów nauki np. zakupu książek, materiałów pomocniczych, transportu do szkoły, zakwaterowania. Zasiłek ten nie podlega opodatkowaniu i nie musi być spłacony. Rodzice dzieci, uczących się do 18 roku życia mają ponadto prawo do zasiłku rodzinnego. Z kolei uczniowie dorośli VO 18 +, niezależnie od dochodów rodziców, mają prawo do tzw. bazowego zasiłku edukacyjnego, wypłacanego w formie stałej kwoty miesięcznej. Zasiłek ten jest wyższy w przypadku zamieszkiwania poza domem rodzinnym. Bazowy zasiłek edukacyjny nie podlega opodatkowaniu. Ponadto uczący się mogą się ubiegać o zasiłek na pokrycie opłat za naukę i innych kosztów nauki. Przyznanie jego uzależnione jest od sytuacji materialnej rodziców. Zasiłek edukacyjny WTOS 18 + adresowany jest do uczących się korespondencyjnie i przyszłych nauczycieli przedmiotów deficytowych (do których nauczania brakuje nauczycieli), którzy nie otrzymują bazowego zasiłku edukacyjnego lub pomocy przewidzianej dla studentów. Wysokość tego zasiłku uzależniona jest od dochodów studenta i godzin spędzonych na naukę. Studenci mają natomiast prawo do pomocy finansowej na pokrycie czesnego oraz innych kosztów. Ta pomoc, o charakterze socjalnym, uzależniona jest od sytuacji dochodowej rodziny. Mogą o nią także ubiegać się studenci samotni lub ci, którzy nie mieszkają w domu rodzinnym. Pomoc ta nie musi być spłacona. Niezależnie od dochodów student może zaciągnąć oprocentowaną pożyczkę o ograniczonej wysokości. Studenci, którzy mają prawo do pomocy finansowej w okresie przekraczającym 12 miesięcy, opłacają wyłącznie czesne ustawowe, które jest z reguły niższe aniżeli czesne ustalane przez poszczególne uczelnie. Studenci studiów stacjonarnych, uprawnieni do otrzymywania pomocy finansowej w okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy, płacą czesne ustalone przez administrację uczelni. Wszyscy studenci, którzy otrzymują pomoc finansową, są uprawnieni do korzystania z biletu, uprawniającego do nieograniczonej liczby przejazdów na terenie całej Holandii środkami transportu publicznego. Można wybrać pomiędzy biletem ważnym na przejazdy w czasie dni roboczych tygodnia, lub tylko w czasie weekendów. Bilet na dni robocze upoważnia do nieograniczonego podróżowania w czasie dni roboczych oraz do 40-50% obniżki ceny biletu w czasie weekendów, podczas gdy bilet weekendowy upoważnia do bezpłatnych przejazdów w czasie weekendów i tańszego podróżowania w pozostałe dni tygodnia. Studenci, którzy osiągną wiek 27 lat, nie tracą praw do pomocy finansowej, o ile nieprzerwanie kontynuują studia na tym samym kierunku. Jednak po osiągnięciu wieku 27 lat przyznana im pomoc finansowa ma formę oprocentowanej pożyczki. Nadmienić należy, że studenci mogą ubiegać się o specjalną pomoc finansową na dokończenie studiów, które uległy przedłużeniu z przyczyn od studenta niezależnych lub z powodu wyjątkowych sytuacji osobistych. RFN Kwestie pomocy finansowej dla uczniów (do 9 klasy) reguluje ustawodawstwo poszczególnych landów. Niektóre landy udzielają finansowej pomocy uczniom pobierającym naukę poza miejscem zamieszkania. Młodzież, tj. uczniowie od 10 klasy, uczęszczający zarówno do szkół ogólnych, jak i zawodowych, mają prawo do pomocy państwa (na podstawie federalnej ustawy o pomocy

7 6 BSiE oświatowej Bundesausbildungsfoerderungsgesetz). Pomoc ta ma formę bezzwrotnego grantu, a warunkiem jej uzyskania są zbyt małe dochody rodziców, uniemożliwiające pobieranie nauki. Przy udzielaniu pomocy bierze się też pod uwagę takie czynniki jak: typ szkoły, do jakiej uczęszcza słuchacz, koszty utrzymania ucznia w danej miejscowości, fakt zamieszkiwania ucznia z rodzicami lub poza rodziną, odległość szkoły od miejsca zamieszkania i koszty dojazdu do niej. Wysokość grantu waha się od 192 do 562 euro miesięcznie. Jego zróżnicowanie zależy od wyżej wymienionych czynników. Jeżeli chodzi o zaopatrzenie w podręczniki i szkolne materiały pomocnicze, generalnie w szkołach publicznych podręczniki i bardziej kosztowne pomoce naukowe są wypożyczane na czas nauki. Uczeń może je otrzymać na własność po uiszczeniu pewnej, z reguły niewielkiej kwoty pieniężnej. Istnieją trzy zasadnicze formy pomocy finansowej dla studentów: grant państwowy, pożyczka od państwa w ramach ustawy federalnej o pomocy edukacyjnej, stypendium z fundacji publicznej lub prywatnej. Wysokość grantu państwowego jest zróżnicowana nieco niższa dla studentów z dawnych landów wschodnich. W ramach tego grantu mieści się opłata na ubezpieczenie zdrowotne oraz dodatek mieszkaniowy. Połowę wypłacanej sumy stanowi grant bezzwrotny, podczas gdy druga połowa jest nieoprocentowaną pożyczką. Zasady spłaty pożyczki uwarunkowane są względami społecznymi i dochodami. Z chwilą przekroczenia maksymalnego okresu studiów, na które była wypłacana pożyczka, studenci z reguły otrzymują fundusze tylko w formie oprocentowanej pożyczki bankowej, choć możliwe są wyjątki, gdy np. istnieje poważne uzasadnienie przyczyn przedłużenia studiów. Stowarzyszenia studenckie oraz wyższe uczelnie także udzielają pożyczek w różnej wysokości, w sytuacjach nadzwyczajnych potrzeb socjalnych. Pomocy finansowej udziela studentom również kilka małych fundacji, głównie regionalnych, zazwyczaj dysponujących środkami prywatnymi. Szczególnie utalentowani studenci mogą otrzymać grant od odpowiedniej fundacji. Fundacje utrzymują zazwyczaj bliskie związki z kościołami, partiami politycznymi, związkami zawodowymi i przemysłem. Największą fundacją zapewniającą stypendia jest Niemiecka Narodowa Fundacja Stypendialna. Zarówno rząd federalny, jak i rządy w landach wspierają pracę tej fundacji poprzez przekazywanie znaczących środków na jej potrzeby. Poza bezpośrednią pomocą finansową dla studentów z rodzin o niskich dochodach, wszyscy studenci w wieku poniżej 27 lat korzystają z ulg podatkowych, do których są upoważnione ich rodziny. Szwecja Na dzieci do 18 roku życia wypłacany jest zasiłek rodzinny w wysokości 950 koron szwedzkich (SEK) miesięcznie (dane za 2004 r.) Rodzice dzieci, uczących się na poziomie szkoły średniej, otrzymują tzw. grant edukacyjny w wysokości 950 SEK, który może być zwiększony w zależności od dochodu rodziny o 855, 570 lub 285 SEK. Są też przyznawane zasiłki na utrzymanie i zakwaterowanie poza miejscem zamieszkania ucznia. Ich wysokość waha się od 1190 SEK do 2350 SEK miesięcznie, w zależności od odległości szkoły od miejsca zamieszkania.

8 BSiE 7 Od 1 stycznia 2003 r. z wymienionych form pomocy dla uczących się można korzystać przez okres 10 miesięcy (wcześniej tylko 9 miesięcy). Nauczanie w państwowych uniwersytetach i kolegiach uniwersyteckich jest bezpłatne. Studenci muszą jednak płacić za książki i inne materiały dydaktyczne oraz pokrywać wszelkie koszty utrzymania się w czasie studiów. Prawo do pomocy materialnej mają wyłącznie studenci, którzy studiują w uczelniach, które mają programy studiów zatwierdzone przez rząd. Ten warunek spełniają wszystkie uczelnie państwowe i część prywatnych. Pomoc materialna składa się z grantu i pożyczki zwrotnej. Pożyczka jest znacznie większa od grantu. Student może zrezygnować z pożyczki i ubiegać się tylko o grant. Do pomocy materialnej państwa mają także prawo studenci szwedzcy studiujący za granicą. Spłata pożyczki rozpoczyna się w styczniu, po upływie 6 miesięcy od ukończenia studiów. Pożyczka jest oprocentowana, przy czym wysokość oprocentowania jest ustalana przez rząd każdego roku. Oprocentowanie to w 2000 r. jak i w 2003 r. wynosiło 3,2%. Obowiązującym od 1 lipca 2001 r. systemem pomocy materialnej objęci są wszyscy studenci uniwersytetów i kolegiów, zarówno studiów stacjonarnych, jak i niestacjonarnych, pod warunkiem, że nie przekroczyli 50 lat. Granty i pożyczki na studia przelicza się na tzw. tygodniową jednostkę studiów i zwykle pomoc jest przyznawana na okres nie dłuższy niż 240 tygodni (12 semestrów). Dopuszczalny jest pewien maksymalny roczny poziom dochodów, niepowodujący zmniejszenia pomocy finansowej. Na wiosnę 2003 r. grant wynosił 582 SEK na tydzień, a pożyczka 1112 SEK, co w sumie daje ok SEK tygodniowo. Wykorzystana literatura 1. Baza danych o systemach edukacyjnych poszczególnych państw europejskich Eurydice European Unit, Eurybase: Data on the Education Systems in Europe, strona internetowa: Eurydice.org. 2. Focus on the Structure of Higher Education I Europe (2003/04) National Trends in the Bologna Process, Eurydice R. Mosakowskiego, Szkolnictwo wyższe w krajach Unii Europejskiej. Stan obecny i planowane reformy. Gdańsk National Summary Sheets on the Educational Systems in Europe and ongoing reform, Eurydice 2003.