Uczestnicy stosunków międzynarodowych. Państwa, narody i religie, organizacje międzynarodowe, korporacje wielonarodowe.

Transkrypt

1 Uczestnicy stosunków międzynarodowych. Państwa, narody i religie, organizacje międzynarodowe, korporacje wielonarodowe. ZALECANA LITERATURA: E. Cziomer, L. Zyblikiewicz: Zarys jw., CZEŚĆ II (Rozdziały 3-6), s Z. Czachór: Uczestnicy stosunków międzynarodowych [w:] W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz (red.): Stosunki jw., s T. Łoś-Nowak: Stosunki międzynarodowe. Wrocław 1997, R III (Uczestnicy stosunków międzynarodowych), s R. Bierzanek: Współczesne jw., RIII. Państwa i ugrupowania państw s

2 T. Łoś-Nowak III. UCZESTNICY STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH l. Podmiotowość politycznomiędzynarodowa Podmiotowość politycznomiędzynarodowa oznacza zdolność do świadomego działania międzynarodowego, którego celem jest zaspokajanie własnych potrzeb podmiotu. Jej atrybutami są: a) świadomość podmiotu odnosząca się zarówno do rzeczywistości międzynarodowej, jak i do własnego w niej miejsca oraz własnych potrzeb; b) zdolność podmiotu do prowadzenia stałych działań kształtujących stosunki międzynarodowe w sposób racjonalny i niezależny. Dla bliższego określenia podmiotowego aspektu stosunków międzynarodowych używa się w literaturze przedmiotu aż ośmiu pojęć. Są to: podmiot prawa międzynarodowego, podmiot stosunków międzynarodowych oraz ich aktor, uczestnik, partner, sprawca, czynnik i strona. Najpełniejszą, ale i najbardziej skomplikowaną koncepcję ontologicznego aspektu stosunków międzynarodowych przedstawił E. Pałyga proponując stosowanie pojęcia strona na określenie podstawowego elementu społeczności międzynarodowej. Strony dzieli się na podmioty i uczestników, przy czym podmioty mają charakter sprawczy, a uczestnicy wykonawczy. W związku z tym, zdaniem E. Pałygi, istnieją cztery rodzaje stron stosunków międzynarodowych: a) podmioty potencjalne, czyli wielkie grupy społeczne, na przykład naród polski; b) podmioty efektywne, czyli organizacje wielkich grup społecznych (Rzeczpospolita Polska); c) uczestnicy pośredni, czyli organy organizacji wielkich grup społecznych (rząd RP czy ministerstwo spraw zagranicznych RP). d) uczestnicy bezpośredni, czyli reprezentanci organów organizacji wielkich grup społecznych (premier rządu RP, ambasador RP w Stanach Zjednoczonych). W ujęciu podmiotowym byt międzynarodowy jest określany jako: nosiciel aktywności, jakakolwiek całość, całość wystarczająco zorganizowana, grupa społeczna, wielka grupa społeczna lub zorganizowana grupa społeczna. Ten ostatni pogląd wydaje się najsłuszniejszy. Wymieniane w literaturze przedmiotu atrybuty podmiotowości międzynarodowej to: prowadzenie niezależnej działalności, wchodzenie w związki z innymi, wyrażanie swej woli i samodzielne działanie, wpływanie na bieg spraw światowych, wpływanie na stosunki międzynarodowe lub wywieranie wpływu na stosunki międzynarodowe. Biorąc pod uwagę wymienione opinie przyjmujemy, że uczestnikiem stosunków międzynarodowych, dzięki stale prowadzonym działaniom transgranicznym, jest działająca świadomie zorganizowana grupa społeczna, zdolna do wywierania wpływu na stosunki międzynarodowe. Pojęcie podmiotowość prawnomiędzynarodowa jest węższe i oznacza, iż każdy podmiot prawa międzynarodowego jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych i równocześnie, że niektórzy uczestnicy tych stosunków nie są i nie muszą być podmiotami prawa międzynarodowego. Podmiotowość prawnomiędzynarodowa odnosi się przede wszystkim do państw i składa się ze: zdolności prawnej i zdolności do działania. Zdolność prawna polega na możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków międzynarodowych. Zdolność do działania to zdolność wywoływania skutków prawnych przez własne działanie, a więc zdolność samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań międzynarodowych. Pojęcie to obejmuje możliwość podejmowania wszelkich czynności prawnych, utrzymywania stosunków dyplomatycznych, zawierania umów międzynarodowych, bycia stroną w postępowaniach procesowych oraz ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej. 2. Państwo jako podstawowy uczestnik stosunków międzynarodowych Państwo stanowi najważniejszy element systemu międzynarodowego, a jego środowiskiem wewnętrznym jest wewnątrzpaństwowy system społeczny. Zewnętrznym środowiskiem państwa są w ujęciu horyzontalnym inne państwa, a w ujęciu wertykalnym systemy międzynarodowe wyższego rzędu, takie jak układy sojusznicze, systemy regionalne czy globowe. Państwo jest podstawowym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, ponieważ: 1. Państwo jest najwyżej zorganizowaną grupą społeczną. Podlegają mu wszystkie inne grupy społeczne i ich organizacje, a także wszystkie osoby fizyczne, których przynależność państwowa ma charakter przymusowy. 2

3 2. Państwo jest najbardziej wpływowym i dynamicznym uczestnikiem tych stosunków. Inni uczestnicy niesuwerenni działają bądź za jego zgodą, w pewnych sytuacjach wyraźną, a w innych tylko milczącą. W każdym jednak razie państwo ma możliwość przerwania lub ograniczenia działań międzynarodowych prowadzonych przez uczestników niesuwerennych. 3. Stosunki międzypaństwowe są nadal fundamentem stosunków międzynarodowych. Na pojęcie państwo składają się trzy elementy: terytorium, ludność i władza. L. Antonowicz ujął je w całość stwierdzając, że państwem jest każda suwerenna jednostka geopolityczna zgodna z prawem międzynarodowym. Państwo nie może istnieć bez terytorium, bo nie byłoby jednostką geopolityczną, przy czym wielkość terytorium nie wpływa na jego podmiotowość. O istnieniu terytorium mówimy wówczas, gdy wyznaczone zostaną jego granice na lądzie, wodzie i w powietrzu. Zmiana kryterium nie wpływa na podmiotowość prawnomiędzynarodowa. W sytuacjach wyjątkowych przejściowa utrata całości terytorium w czasie toczącej się wojny nie powoduje upadku państwa, jeżeli utworzony został rząd emigracyjny, który uzyskał powszechne uznanie międzynarodowe. Taka była na przykład sytuacja państwa polskiego w czasie II wojny światowej. Państwo nie może istnieć bez ludności stale zamieszkującej jego terytorium. Ani liczba ludności, ani fakt przesiedlenia się części obywateli do innego państwa nie mają wpływu na jego podmiotowość. Najważniejszy warunek podmiotowości pań-stwowej stanowi suwerenność, czyli, według L. Ehrlicha, samowładność, a więc prawna niezależność od czynników zewnętrznych (co w praktyce może jednak oznaczać faktyczne uzależnienie) oraz całowładność, to znaczy posiadanie wyłącznej kompetencji regulowania stosunków wewnątrzpaństwowych, chyba że państwo zrzeknie się części takich kompetencji na rzecz na przykład ugrupowania integracyjnego. Państwa tworzyły się w ciągu długotrwałych procesów historycznych. W XX wieku państwa powstawały w wyniku: a) secesji terytorium kolonialnego, która stała się podstawą powstania około 100 państw; b) rozpadu (dismembratio) jednego państwa na kilka innych, na przykład monarchii Austro-Węgierskiej po I wojnie światowej, a obecnie rozpad Jugosławii i Związku Radzieckiego; c) połączenia (coniunctio) kilku państw w jedno - tak na przykład powstały Zjednoczone Emiraty Arabskie (z 7 państw) i Tanzania po połączeniu Tanganiki i Zanzibaru. Podobnie wyglądają prawne mechanizmy upadku państwa: połączenie (następuje upadek państw łączących się), rozpad (upada państwo rozpadające się) i inkorporacja, czyli dobrowolne przyłączenie się jednego państwa do drugiego - upada państwo decydujące się na przyłączenie. Współczesne prawo międzynarodowe za nielegalny uważa upadek państwa w wyniku aneksji, to znaczy przymusowego, zbrojnego włączenia jednego państwa do drugiego. Nielegalny, a nawet zbrodniczy byłby upadek państwa w wyniku fizycznego zabicia dzięki zastosowaniu broni masowej zagłady. Aby stać się członkiem społeczności międzynarodowej, państwo powinno być uznane, czyli przyjęte do klubu państw. Istota takiego uznania jest różnie interpretowana. Zgodnie z teorią konstytutywną państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego tylko i wyłącznie dzięki uznaniu. Zgodnie z teorią deklaratywną podmiotowość państwowa istnieje od momentu powstania państwa, a uznanie stanowi jedynie akt deklaratywny, oznaczający chęć nawiązania stosunków dyplomatycznych ze strony innego państwa. Najwłaściwsza wydaje się teoria deklaratywno-konstytutywna, przyjmująca, że dla podmiotu uznawanego uznanie ma charakter tylko deklaratywny, ponieważ państwo to istnieje już wcześniej. Dla państwa uznającego akt ten ma natomiast charakter konstytutywny, tworzy bowiem nowe państwo, ale w świadomości państwa uznającego. Pomiędzy wyraźnie zarysowanym kręgiem państwowych podmiotów prawa międzynarodowego i mniej wyraźnie określoną sferą występowania niesuwerennych uczestników stosunków międzynarodowych istnieje kategoria pośrednia, którą są niepaństwowe podmioty prawa międzynarodowego. Zalicza się tu: a) podmioty specyficzne, takie jak Stolica Apostolska; b) podmioty wtórne, czyli organizacje międzynarodowe, których podmiotowość jest funkcją suwerennej woli państw; c) podmioty in statu nascendi, czyli narody walczące o utworzenie własnego państwa. 3. Niepaństwowi uczestnicy stosunków międzynarodowych W tej grupie mieszczą się wielkie grupy społeczne, małe grupy społeczne, przedsiębiorstwa międzynarodowe oraz organizacje międzynarodowe, pod warunkiem, że stale i świadomie podejmują działania wykraczające poza obszar jednego państwa (transgraniczne) i wywierają wpływ na stosunki międzynarodowe. 1. Wielkie grupy społeczne i ich organizacje Przede wszystkim odnosi się to do narodów, czyli grup ludzkich związanych wspólnotą losów historycznych, wspólną kulturą, językiem, terytorium i życiem ekonomicznym. Najczęściej narody są jedynie potencjalnymi 3

4 uczestnikami stosunków międzynarodowych, a ich reprezentację efektywną stanowią państwa. Gdy naród nie ma własnego suwerennego państwa, to wtedy na ogół wytwarza inne formy swojej reprezentacji, takie jak fronty narodowe lub organizacje narodowowyzwoleńcze, które często stawały się bardzo ważnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. Zdarza się, że za zgodą własnego państwa, ale bez jego pośrednictwa wielkie grupy społeczne efektywnie uczestniczą w tych stosunkach. 2. Małe grupy społeczne i ich organizacje Najczęściej podmioty te uczestniczą w stosunkach międzynarodowych jedynie w sposób pośredni, wywierając wpływ na politykę zagraniczną własnego rządu, który reprezentuje ich interesy na zewnątrz. Współcześnie małe grupy społeczne i ich organizacje bardzo często podejmują bezpośrednie działania międzynarodowe. Są to grupy ludzi mających podobne poglądy polityczne i zorganizowanych w partie polityczne oraz grupy rasowe, etnicze, religijne i inne, które, po zorganizowaniu się, samodzielnie walczą o swoje cele na forum międzynarodowym. Na ogół współpracują z podobnymi grupami działającymi w obcych państwach i tworzą wraz z nimi organizacje pozarządowe. Istotą tych działań jest ich transnarodowość. Reprezentacje grup społecznych z różnych państw zbierają się na konferencjach międzynarodowych i ustalają założenia wspólnych działań programowych (określają swoje stanowisko polityczne), propagandowych czy operacyjnych. Poza wspólnym wystąpieniem międzynarodowym wszystkie organizacje krajowe rozpoczynają nacisk na własny rząd i rządy innych państw, celem osiągnięcia wspólnie ustalonych celów. Międzynarodowe zrzeszenia partii politycznych stają się czasami bardzo ważnymi i samodzielnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. Należy wspomnieć o historycznym znaczeniu Międzynarodówki Komunistycznej, współcześnie o działaniu stowarzyszenia partii BAAS na Bliskim Wschodzie czy o transnarodowych stowarzyszeniach partii działających w krajach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Na przykład w Parlamencie Europejskim, składającym się z 518 deputowanych, w 1991 r. działało 10 takich frakcji, a najważniejsze grupy to: socjaldemokratyczna (180 głosów w parlamencie, 15 partii krajowych działających w 12 państwach), chadecka (121 głosów, 16 partii z 12 państw), liberalno-demokratyczna (49 gło-sów, 17 partii z 10 państw), europejskich demokratów (34 głosy, 2 partie z 2 państw), zielonych (29 głosów, 11 partii z 7 państw), lewicy (28 głosów, 4 partie z 4 państw). Frakcje te stanowią zalążek partii ogólnoeuropejskich. 3. Przedsiębiorstwa międzynarodowe Są to korporacje wielonarodowe lub transnarodowe, czyli osoby prawne zarejestrowane w jednym państwie, ale prowadzące działalność gospodarczą i wywierające wpływ na politykę wewnętrzną oraz zagraniczną wielu państw, a także bezpośrednio kształtujące stosunki międzynarodowe. Przedsiębiorstwa te albo organizują swe filie w państwach obcych lub podporządkowują sobie obce przedsiębiorstwa po-przez tworzenie holdingu, polegającego na przejęciu kontrolnego pakietu ich akcji. W obu przypadkach przedsiębiorstwo krajowe staje się zależne od przedsiębiorstwa międzynarodowego, a jeżeli zjawisko takie obejmuje znaczną część gospodarki, to wpływa ono istotnie na ograniczenie suwerenności gospodarczej całego państwa, prowadząc do ograniczenia całowładności politycznej. Roczne obroty największych korporacji transnarodowych przekraczają obecnie 100 miliardów dolarów rocznie. W sferze stosunków międzynarodowych działania takich przedsiębiorstw są regulowane przez trzy siły: właścicieli i dyrektorów korporacji, rząd państwa macierzystego oraz rząd państwa goszczącego. W państwach słabo rozwiniętych rząd państwa goszczącego korporację często bywa najsłabszym elementem tej struktury decyzyjnej. Powoduje to jego zależność polityczną i gospodarczą w stosunku do korporacji i czasem bardzo aktywnego rządu państwa chroniącego interesy swego przedsiębiorstwa międzynarodowego. Równocześnie korporacje wywierają ogromny wpływ na funkcjonowanie całego systemu stosunków międzynarodowych. Dotyczy to przede wszystkim największych przedsiębiorstw naftowych, elektronicznych i zbrojeniowych. 4. Organizacje międzynarodowe Po II wojnie światowej samodzielna rola organizacji wyraźnie rośnie. Na początku stulecia istniało tylko 30 organizacji międzyrządowych oraz około 300 organizacji pozarządowych, a obecnie (w połowie lat 90.) odpowiednio ponad 300 i Przewiduje się, że do końca stulecia ich liczba potroi się, odpowiednio do 1000 i Organizacje międzynarodowe z jednej strony są funkcją interesów i działań swoich członków, z drugiej zaś często w sposób bardzo twórczy i samodzielny kształtują stosunki międzynarodowe, a nawet politykę zagraniczną państw. Źródłem takich działań bywa nacisk wywierany na organizację przez jej najpotężniejszych członków. Czasem samodzielną rolę odgrywają stale zatrudnieni w nich funkcjonariusze międzynarodowi, którzy zarówno proponują zagadnienia, którymi powinna zająć się organizacja, Jak i zgłaszają konkretne sugestie dotyczące sposobu rozwiązania istotnych zagadnień międzynarodowych. Zwiększenie się liczby organizacji międzynarodowych powoduje jeszcze szybszy wzrost liczby zatrudnionych w nich funkcjonariuszy myślących o polityce nie w wąskoegoistycznych kategoriach racji stanu państwa, ale widzących pro-blemy międzynarodowe znacznie szerzej. W przyszłości będzie to korzystnie wpływać na ewolucję stosunków międzypaństwowych. 4

5 4. Społeczność międzynarodowa Społeczność międzynarodowa jest zrzeszeniem skupiającym uczestników stosunków międzynarodowych. Zanim ukształtowała się w istniejącej obecnie formie, przechodziła bardzo złożony proces rozwoju. Samo pojęcie było już stosowane przez filozofów starożytnych, zwłaszcza stoików, a później przez teologów chrześcijańskich, ale klasyczny typ stosunków międzynarodowych wykształcił się dopiero w wieku XV i XVI. Wyodrębniamy trzy fazy rozwoju społeczności międzynarodowej. W fazie pierwszej, w średniowieczu, pod pojęciem tym rozumiano rodzinę europejskich narodów chrześcijańskich. Ówcześnie próbowano nadawać temu pojęciu szersze znaczenie. Stanisław ze Skarbmierza, który był rektorem Akademii Krakowskiej, już na początku XV wieku twierdził, że społeczność międzynarodowa obejmuje całą ludzkość, a więc także państwa pogańskie. Teza ta, w związku ze sporem toczonym z Zakonem Krzyżackim, miała istotne znaczenie dla polskiej polityki zagranicznej. W fazie drugiej społeczność międzynarodowa była traktowana jako klub państw cywilizowanych, niekoniecznie chrześcijańskich i niekoniecznie europejskich. Nowożytna społeczność międzynarodowa powstała po Kongresie Westfalskim w 1648 r. i obejmowała początkowo jedynie pięć państw sygnatariuszy traktatu (Niemcy, Francję, Szwecję, Hiszpanię i Wenecję). Wkrótce liczba jej członków wzrosła: jeszcze w XVII wieku przyjęto kilka następnych państw europejskich (w tym Polskę), w XVIII wieku pozaeuropejskie państwa chrześcijańskie (w tym Rosję i Stany Zjednoczone). W XIX wieku przyjmowano państwa bałkańskie i wyzwalające się byłe kolonie latynoamerykańskie. Ważnym punktem zwrotnym było uroczyste przyjęcie do społeczności międzynarodowej Turcji, która stała się jej pierwszym niechrześcijańskim członkiem. Miało to miejsce na Kongresie Paryskim w 1856 r. Następnie przyjęto inne takie państwa, czyli Japonię, Persję, Syjam i Chiny. Dzięki podbojom kolonialnym społeczność europejska stała się naprawdę międzynarodowa, narzucając swoje reguły na całym globie, równocześnie doprowadzając do upad-ku co najmniej trzy istniejące wcześniej międzynarodowe społeczności regionalne: konfucjańską społeczność chińską, hinduistyczną społeczność funkcjonującą na subkontynencie indyjskim oraz islamską społeczność stworzoną przez państwa arabskie. W fazie trzeciej w wyniku procesu dekolonializacji, który miał miejsce po II wojnie światowej, społeczność międzynarodowa przekształciła się w społeczność wielokulturową i pluralistyczną. We wrześniu 1939 r. członkami społeczności było około 60 państw, a obecnie ich liczba wzrosła trzykrotnie - do ponad 190. W ostatnich stu latach liczba członków społeczności międzynarodowej wzrosła dziesięciokrotnie. Ten gwałtowny przyrost naturalny państw doprowadził do decentralizacji stosunków międzynarodowych i narastającego zróżnicowania kulturowego samej społeczności. Współcześnie pojawiło się wiele nowych wyzwań (problemów globalnych), których słabo zorganizowana społeczność międzynarodowa nie potrafi rozwiązać. W literaturze przedmiotu nie ma zgody co do podmiotowego zakresu współczesnej społeczności międzynarodowej. Można tu wyodrębnić trzy opinie: 1. Społeczność międzynarodowa to społeczność państw, a więc, jak pisze J. Symonides, ogół państw utrzymujących między sobą stosunki regulowane przez prawo międzynarodowe. Jeszcze węziej ujmują ten problem L. Ehrlich i L. Antonowicz, którzy za warunek członkostwa uważają powszechne uznanie państwowości kandydata. Nieco szerzej widzi ten problem J. Gilas, który za członków społeczności międzynarodowej uznaje, poza państwami, także inne niepaństwowe pod-mioty prawa międzynarodowego. 2. Istnieją dwa zakresy społeczności międzynarodowej: szeroki i wąska. W znaczeniu węższym społeczność międzynarodowa to ogół państw suwerennych, ale w znaczeniu szerszym obejmuje ona także podmioty niesuwerenne, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych mających zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej (J. Symonides w innej ze swoich prac). 3. Społeczność międzynarodowa to społeczność uczestników stosunków międzynarodowych. E. J. Pałyga określa zakres tego pojęcia Jako ogół podmiotów występujących w stosunkach międzynarodowych. Podobnie, wg W. Kmitowskiego, społeczność międzynarodowa o otwarty i dynamiczny system wspólnot narodowych, regionalnych, funkcjonalnych, ideologicznych, religijnych itp. Podmiotowy zakres pojęcia społeczność międzynarodowa jest ustalany na trzech poziomach. Za jej członków uważa się tylko państwa bądź tylko podmioty prawa międzynarodowego (państwa oraz podmioty niepaństwowe), bądź wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych. Ze względu na zmiany strukturalne współczesnych stosunków międzynarodowych wydaje się zasadne rozróżnianie dwóch kręgów społeczności międzynarodowej: państwowego i transnarodowego. W pierwszym kręgu mieszczą się podmioty prawa międzynarodowego, a wspólnota międzynarodowa jest przede wszystkim wspólnotą państw. Ze względu na ogromny wzrost liczby niesuwerennych uczestników stosunków międzynarodowych i jeszcze wyraźniejszy wzrost ich znaczenia politycznego konieczne jest uwzględnianie tego zjawiska i przyznanie, iż społeczność międzynarodowa obejmuje współcześnie także drugi krąg, w którym znajdują się podmioty transnarodowe. Jest to tym ważniejsze, że główną cechę działania tych uczestników 5

6 stosunków międzynarodowych stanowi wiązanie państw na szczeblu stosunków społecznych i bez pośrednictwa rządów. Uczestnicy transnarodowi w istotny sposób przyczyniają się więc do wzmacniania wspólnych wartości i instytucji działających w stosunkach międzypaństwowych. W ujęciu przedmiotowym społeczność międzynarodowa jest postrzegana jako sfera funkcjonowania stosunków międzynarodowych. Tradycyjnie wyróżnić można trzy koncepcje więzów scalających uczestników tej społeczności: 1. W koncepcji realistycznej, wyrastającej z wizji J. Hobbesa, stosunki międzynarodowe są rozumiane jako stan wojny wszystkich ze wszystkimi. Członkowie społeczności realizują swoje cele narodowe w sposób bezwzględny, bez jakichkolwiek ograniczeń moralnych czy prawnych. Tym samym istniejący między nimi konflikt jest bardzo ostry - jest to gra o sumie zerowej, w której wygrana jednej strony oznacza przegraną innej. 2. W ujęciu idealistycznym wizja społeczności międzynarodowej w najczystszej postaci została przedstawiona przez E. Kanta. Stosunki międzynarodowe to przynajmniej potencjalna wspólnota ogólnoludzka, a nie wspólnota państw. Ludzie powinni więc dążyć do przełamywania egoizmu państwowego i rozszerzania sfer współpracy, podstawowe interesy są bowiem dla wszystkich wspólne. Stosunki międzynarodowe są tu opisywane jako gra o sumie niezerowej i o wspólnych interesach stron. W takiej grze wszyscy mogą i powinni wygrywać. 3. Klasyczna wizja społeczności międzynarodowej wywodzi się z opracowań H. Grocjusza, który znalazł punkt kompromisu między dwiema omówionymi koncepcjami. Państwa będące podstawowymi członkami społeczności międzynarodowej w tym ujęciu mają interesy częściowo wspólne i częściowo rozbieżne. Prowadzą grę o sumie niezerowej i o mieszanych interesach. Częściowo ze sobą współpracują w ramach wspólnych instytucji i reguł zachowań, a częściowo ze sobą walczą, nadal zachowując się jednak zgodnie z regułami ustalonymi na czas walki (np. międzynarodowe prawo wojny). Istotą takiej gry jest możliwość odnoszenia zwycięstw przez wszystkich uczestników, pod warunkiem, że potrafią ze sobą współpracować, oraz zagrożenie, że wszyscy będą przegrywać w przypadku, gdy nie potrafią nawiązać ze sobą współpracy. Obserwując współczesną społeczność międzynarodową można stwierdzić, że powszechnie odrzucana jest koncepcja realistyczna. Wydaje się, że po Jesieni Ludów (1989 r.) i po rozwiązaniu Układu Warszawskiego występuje coraz więcej argumentów za tym, iż podstawowa wizja społeczności międzynarodowej zmienia się, a ewolucja następuje pomiędzy powszechnie akceptowaną klasyczną wersją społeczności międzynarodowej H. Grocjusza a koncepcją idealistyczną, formułowaną przez przywódcę ZSRR (M. Gorbaczow i jego idea wspólnych interesów ludzkości ). Przyszłość, możliwa i postulowana zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, to przekształcenie się obecnej słabo zorganizowanej i wielokulturowej społeczności międzynarodowej we wspólnotę ogólnoludzką. Nadal nie wiadomo jednak, czy i kiedy możliwa stanie się realizacja tak zarysowanej świetlanej przyszłości. 6

7 Zbigniew Czachór Rozdział IV. UCZESTNICY STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH l. POJĘCIE UCZESTNIKA MIĘDZYNARODOWEGO Teoria stosunków międzynarodowych dysponuje wielością zróżnicowanych i niespójnych koncepcji uczestnika międzynarodowego. Przyczyny tego tkwią m. in. w ciągłym rozwoju systemu międzynarodowego, jak i w istnieniu niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych. Pojęcie uczestnika stosunków międzynarodowych stosowane jest bardzo często w polskiej nauce o stosunkach międzynarodowych. Za R. Vukadinovicem uczestnikiem nazwać można każdego nosiciela jakiejś aktywności, która wpływa na stosunki międzynarodowe w sensie pozytywnym lub negatywnym. Działalność ta winna być ciągłym, wolnym, świadomym i zamierzonym działaniem, wywierającym skutki wykraczające poza granice jednego kraju. Przez uczestnictwo rozumieć można też udział podmiotów w określonej zbiorowej aktywności, działanie w związku z pozostałymi podmiotami oraz wnoszenie własnego wkładu w tę aktywność. Cytując I. Popiuk-Rysińską, uczestników stosunków międzynarodowych można definiować także jako podmioty zdolne do aktywności międzynarodowej, a więc do zmieniania lub utrwalania w sposób zamierzony stanów środowiska mię-dzynarodowego. Do atrybutów uczestnictwa międzynarodowego wg I. Popiuk-Rysińskiej należy zaliczyć m.in. niezależne działanie, wpływ na stosunki międzynarodowe oraz kształtowanie współzależności międzynarodowych. Jeden z podziałów uczestników stosunków międzynarodowych wprowadza rozróżnienie na państwowych i pozapaństwowych. Do tych drugich zalicza się: narody; organizacje międzynarodowe i ruchy międzynarodowe; uczestników transnarodowych (przedsiębiorstwa, fundacje, kościoły); uczestników subpaństwowych (np. partie polityczne, organizacje społeczne, osoby fizyczne). Na uwagę zasługuje podział dokonany przez J. Kukułkę. Rozróżnia on dwa typy uczestników: podmiotowych i przedmiotowych. Do grupy uczestników podmiotowych zalicza się podmioty prawa międzynarodowego i podmioty stosunków międzynarodowych. Kryterium podmiotowości prawnomiędzynarodowej stanowi zdolność do działań prawnych. Natomiast kryterium podmiotowości w stosunkach międzynarodowych jest zdolność do oddziaływań w ramach różnych rodzajów stosunków międzynarodowych. Do podmiotowych uczestników międzynarodowych stosunków politycznych należą m.in.: państwa, Stolica Apostolska, międzyrządowe i pozarządowe organizacje międzynarodowe. J. Kukułka uważa, iż do typu przedmiotowych uczestników stosunków międzynarodowych zaliczamy zjawiska i rzeczy, które stanowią elementy systemów oddziaływań międzynarodowych obok uczestników podmiotowych, ale są przez tych uczestników wykorzystane zgodnie z ich interesami. W tym sensie uczestnikami międzynarodowych stosunków politycznych są osiągnięcia technologiczne i kulturalne, arsenały najgroźniejszych broni, międzynarodowy podział pracy, prestiż państw i narodów, stereotypy i mity międzynarodowe, koncepcje i doktryny polistrategiczne, ważne źródła surowców i energii. 2. PAŃSTWA. STRATEGIA I POLISTRATEGIA PAŃSTW Państwa należą do najważniejszych uczestników i podmiotów międzynarodowych stosunków politycznych. Podstawą ich funkcjonowania są systemy polityczne, w obrębie których funkcjonują oraz normy prawa międzynarodowego. Państwa mają zasadniczy wpływ na dynamikę i rozwój stosunków międzynarodowych. Kreują one, regulują i determinują całość stosunków w systemach międzynarodowych. Mają niezmienne prawo do suwerennego działania na arenie międzynarodowej realizując różnorodne formy swej aktywności międzynarodowej, począwszy od zawierania umów po korzystanie ze środków pokojowego załatwiania sporów. Według I. Popiuk-Rysińskiej biorąc pod uwagę zakres efektywnej zdolności do działań międzynarodowych, wszystkie państwa można podzielić na następujące podstawowe grupy: 1. mocarstwa uniwersalne, zdolne do działań w skali globalnej we wszystkich dziedzinach stosunków zewnętrznych, np. USA, 2. mocarstwa sektorowe, zdolne do działań w skali globalnej w jednej dziedzinie, np. gospodarczej - Japonia, 7

8 3. mocarstwa regionalne, zdolne do efektywnego oddziaływania w regionie, np. Francja, 4. państwa zdolne do efektywnego działania w skali lokalnej, np. Polska. Najszerszym atrybutem państwa jako uczestnika stosunków międzynarodowych jest zdolność do działań międzynarodowych. J. Kukułka uważa, że zdolności takiej nie mają więc protektoraty czy terytoria zależne, gdyż nie są one suwerenne i równe państwom. Te ostatnie natomiast mają zdolność do reprezentowania siebie w stosunkach międzynarodowych, do utrzymywania stosunków dyplomatycznych (prawo legacji czynnej i biernej), do współtworzenia organizacji międzynarodowych i współuczestnictwa w ich pracach, do zawierania umów międzynarodowych itd." Pamiętać jednak należy, iż w odróżnieniu od państw zależnych wątpliwości budzi brak zdolności (do działań międzynarodowych) protektoratów. Znane są dwa rodzaje protektoratów: międzynarodowe i kolonialne. Te pierwsze opierają się na umowie międzynarodowej zawartej przez suwerenne państwa (podmioty), na mocy której protegowany zrzeka się części lub całości swej zdolności do działania na płaszczyźnie zewnętrznej na rzecz protektora. Współczesnym przykładem protektoratu jest Bhutan, którego protektorem są Indie. Bhutan zachował jednak zdolność do działania międzynarodowego, m.in. w 1971 r. został przyjęty do ONZ. Biorąc pod uwagę zdolność międzynarodową do działań oraz kryterium suwerenności, państwa realizują różnorodne polistrategie, które przyjmują charakter indywidualny lub zbiorowy. Mają one za zadanie przede wszystkim osiągnięcie określonego celu za pomocą odpowiednich metod i środków. Wybór strategii politycznej państwa lub systemu państw dotyczy wyboru typu, rodzaju i formy stosun-ków (współpracy, współzawodnictwa, konfliktu lub walki). Kształt obecnych stosunków międzynarodowych determinuje konieczność wypracowywania przez państwa polistrategii zbiorowych i zintegrowanych. Różnica między polistrategią a polityką zagraniczną polega na tym, że w polistrategii bierze się pod uwagę nie tylko sytuacje realne, lecz w większym nawet stopniu uwzględnia sytuacje mające miejsce w rzeczywistości, nieznane, możliwe i prawdopodobne. Chodzi o wizję przyszłych stanów rzeczy, która nie może się opierać jedynie na doświadczeniach i poznanych prawidłowościach, ale musi uwzględniać również zjawiska i sytuacje hipotetyczne (np. wybuch wojny jądrowej). Następna różnica polega na tym, że polistrategią zajmuje się aspektami operacyjno-prakseologicznymi polityki zagranicznej i spełnia wobec niej funkcję instrumentalną i służebną. Trzecia różnica istnieje wtedy, kiedy w polityce zagranicznej stałym ośrodkiem zainteresowania jest interes państwa, to w polistrategii ośrodek koncentracji uwagi jest zmienny, gdyż każdorazowo zależy od zagadnienia wysuniętego na pierwszy plan przez strategię ogólną (polityczną, ekonomiczną, społeczną lub wojskową) (patrz publikacje J. Kukułki). Z. J. Pietraś wyróżnia również kategorię uczestników niepaństwowych. Odgrywają oni obecnie bardzo ważną rolę jako elementy systemu stosunków międzynarodowych, podczas gdy jeszcze sto lat temu problem ten w zasadzie nie istniał ani w sensie podmiotowym, ani w funkcjonalnym. Obecnie istnieje kilkadziesiąt tysięcy niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych, or-ganizacji międzynarodowych, przedsiębiorstw międzynarodowych, partii czy też ruchów politycznych. 3. NARODY Narody są kolejnym po państwach rodzajem podmiotowych uczestników sto-sunków międzynarodowych. Według J. Kukułki w sensie najogólniejszym przez i naród" rozumiemy taką wielką grupę społeczną, która związana jest wspólnotą losów historycznych, kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego. Wyrazem tej wspólnoty jest świadomość narodowa, poczucie własnej odrębności w stosunku do innych narodów, dążenie do podnoszenia prestiżu narodowego, jak również działanie mające na celu tworzenie i umacnianie własnego państwa. Narodów dotyczy też zasada równości i suwerenności, które są podstawą ich podmiotowości międzynarodowej. Narody mogą stać się uczestnikami stosunków międzynarodowych tylko pod warunkiem dysponowania swą organizacją, a przynajmniej reprezentacją. Przykładem niech tu będzie Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP). Cytując I. Popiuk-Rysińską przyjąć należy, że narody w porównaniu z państwami mają ograniczony zakres zdolności do działań międzynarodowych. Bez wątpienia mogą one nawiązywać i utrzymywać stosunki z innymi uczestnikami, ale ich ranga jest niższa od stosunków międzypaństwowych. Mogą one także zawierać traktaty międzynarodowe (np. ruchy narodowowyzwoleńcze Wietnamu, Laosu i Kambodży podpisały umowy w sprawie Indochin). Mają one także zdolność uczestnictwa w pracach organizacji międzynarodowych i mogą wchodzić w skład różnych związków państw, ale nie na zasadach pełnego członkostwa (np. OWP miała status obserwatora w ONZ i ruchu państw niezaangażowanych). 8

9 4. ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE Istotnym argumentem na rzecz tworzenia organizacji międzynarodowych jest konsolidowanie i utrwalanie akceptowanego przez daną zbiorowość państw ładu międzynarodowego odpowiadającego potrzebom i interesom tych państw. Organizacja międzynarodowa powstaje wtedy, gdy pewna zbiorowość państw akceptuje dotychczasowe oddziaływania wzajemne oraz uznaje celowość ich powtarzania, zabezpieczania normatywno-organizacyjnego i kontrolowania (J. Kukułka). Państwa godzą się więc na wspólną realizację swych celów, które są zbieżne z celami innych państw. Samo powstanie organizacji międzynarodowej zależy od występowania stosunkowo wysokiego stopnia zgodności interesów państw, które mają stać się jej członkami, a warunkiem jej powodzenia jest względnie stały charakter takiej zgodności. Istotne jest też, że państwa nie są w stanie izolować się i prowadzić autarkicznej polityki. Poza tym coraz więcej problemów międzynarodowych musi być rozwiązywanych przy współudziale większej liczby państw. Z drugiej strony obserwuje się ważną tendencję, która wyraża się obroną przed utratą samodzielności (suwerenności) kosztem zbiorowości (organizacji), w której się funkcjonuje. Za R. Bierzankiem przez organizacje międzynarodowe rozumiemy zrzeszenia bądź to państw, bądź też innych osób prawnych (najczęściej krajowych związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów, powołane do życia w celu realizowania zadań określonych w statucie". E. Osmańczyk dodaje jeszcze do pojęcia organizacji międzynarodowych dwa zastrzeżenia: 1) Organizacje te muszą składać się z co najmniej dwóch państw lub osób prawnych (fizycznych) pochodzących z trzech państw." 2) Organizacje międzynarodowe muszą podlegać prawu międzynarodowemu. Poza tym W. Morawiecki uważa, iż organizację międzynarodową można określić jako system współpracy państw członkowskich, którego podstawową cechą jest istnienie stałych organów wyrażających w swych decyzjach wolę całej organizacji i powołanych do realizacji wspólnych zadań odpowiadających zgodnym interesom tych państw. Wśród organizacji międzynarodowych wyróżnia się główny podział na: organizacje rządowe (międzypaństwowe) i pozarządowe. Organizacje rządowe zrzeszają państwa, natomiast pozarządowe inne osoby prawne lub osoby fizyczne. Według kryterium zakresu kompetencji przedmiotowych organizacje międzynarodowe dzielą się na wszechstronne i wyspecjalizowane. Do pierwszej grupy należą np. ONZ, Organizacja Państw Amerykańskich - OPA, Organizacja Jedności Afrykańskiej - OJA. Do drugiej grupy należą wyspecjalizowane organizacje międzynarodowe, takie jak np.: FAO, UNESCO oraz bardzo duża część organizacji pozarządowych (zajmujących się np. nauką, prawami autorskimi). Stosując z kolei kryterium przestrzenne, podzielimy organizacje międzynarodowe na: uniwersalne (np: ONZ), regionalne (np: Wspólnota Europejska) i mieszane (np: NATO). Do podziału organizacji międzynarodowych przyjąć można także kryterium interesów i potrzeb. Wtedy to uzyskujemy podział na organizacje polityczno-wojskowe (np: Unia Zachodnioeuropejska), gospodarcze (np: Wspólnota Europejska), kulturalne i oświatowe (np: UNESCO). Działalność organizacji dzieli się na zewnętrzną (efekty oddziałujące na otoczenie) i wewnętrzną (funkcjonowanie mechanizmów organizacyjnych). Organizacje międzynarodowe spełniają następujące funkcje: - stabilizacji zmierzającej do utrzymania i utrwalenia status quo politycznego, terytorialnego, ekonomicznego lub kulturalnego; - legitymizacji, która sprowadza się do potwierdzania ważności nowych sytuacji faktycznych w stosunkach międzynarodowych; - integracji zbliżającej uczestników stosunków międzynarodowych wokół realizacji wspólnych celów oraz zaspokajania wspólnych potrzeb i interesów. W funkcjonowaniu organizacji międzynarodowej istotną rolę odgrywa władza, która sprowadza się do zdolności wpływania organizacji na swych członków tak, aby postępowali oni zgodnie z jej decyzjami. 9

10 5. WSPÓLNOTY I RUCHY MIĘDZYNARODOWE Członkami organizacji pozarządowych nie są państwa, a osoby prawne i fizyczne pochodzące z różnych państw, nie działające z upoważnienia rządów. Nie funkcjonują one na bazie umów międzynarodowych, lecz prawa wewnętrznego państwa, na którego terytorium powstają. Wśród organizacji pozarządowych można wyróżnić: organizacje polityczne (np.: Światowa Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna), sportowe (np.: Międzynarodowa Federacja Lekkiej Atletyki), wyznaniowe (np.: Światowy Kongres Żydów), naukowe (np.: Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego), kulturalne i oświatowe (np.: Międzynarodowa Federacja Operatorów Filmowych), zawodowe i inne. Według I. Popiuk-Rysińskiej ruchy międzynarodowe są związkami zazwyczaj słabo zinstytucjonalizowanymi. Choć powołują własne organy czy tylko sekretariaty, to zwykle ich aktywność daleko wykracza poza działalność samych międzynarodowych organów. Organy te bowiem mają bardzo ograniczone funkcje. Ułatwiają porozumiewanie się członków ruchu, harmonizują ich działalność, przygotowują międzynarodowe spotkania, a generalnie rzecz biorąc - ułatwiają współpracę i koordynację stanowisk. 6. INTERESY I ODDZIAŁYWANIE UCZESTNIKÓW STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH Na gruncie stosunków międzynarodowych można stwierdzić, iż potrzeby są podstawą interesów międzynarodowych. Interesy są natomiast istotne dla budowania celów, a cele są impulsem do podejmowania aktywności międzynarodowej. Interes międzynarodowy to relacja między potrzebami uczestnika stosunków międzynarodowych a zaspokajającymi je dobrami lub wartościami, stosunkami i stanami rzeczywistości. Interes jest taką funkcją potrzeb, która skłania uczestnika stosunków międzynarodowych do podjęcia działania i zaspokojenia potrzeb. (Z. J. Pietraś). W związku z powyższym można wyróżnić następujące rodzaje interesów międzynarodowych: a) interesy światowego systemu stosunków międzynarodowych, takie jak na przykład światowy pokój czy bezpieczeństwo; b) interesy ponadregionalnych systemów stosunków międzynarodowych, przykładowo takich jak system powstały w procesie KBWE; c) interesy regionalnych systemów stosunków międzynarodowych jak Unia Europejska d) interesy poszczególnych państw; e) interesy uczestników stosunków międzynarodowych działających wewnątrz państw zwłaszcza wtedy, gdy funkcjonują równocześnie we wnętrzu wielu państw, a sposób i cele ich działania są koordynowane w skali międzynarodowej. Prawidłowy rozwój stosunków międzynarodowych oraz harmonia interesów między państwami wymagają kontrolowania procesu zaostrzania się sprzeczności, jak również rozwiązywania ich, zanim doprowadzą do konfliktów i kryzysów międzynarodowych. Zgodność interesów państw w ramach organizacji międzynarodowej nie polega jednak na identyczności interesów członków. W rzeczywistości występuje zawsze pewne ich zróżnicowanie. W związku z tym obok procesów współpracy między członkami organizacji międzynarodowej na tle różnic ich interesów występują odpowiednie procesy rywalizacji. Istnieją też różnorodne koncepcje podziału interesów. Z. J. Pietraś podzielił interesy na: a) egoistyczne (interes jako dążenie do przetrwania, ochrony integralno-ści terytorialnej itp.) b) egoistyczne i altruistyczne (państwa oprócz własnych interesów dążą też do rozwoju systemów międzynarodowych) c) egoistyczne, altruistyczne i samozachowawcze (dążenia do ekspansji, samowyrzeczenia i samoobrony). J. Kukułka natomiast dokonuje podziału na interesy: a) egzystencjalne (integralność terytorialna i bezpieczeństwo); b) koegzystencjalne (współpraca i uczestnictwo); c) funkcjonalne (skuteczność, sprawność i innowacyjność). 10

11 I. Popiuk-Rysińska wyróżnia dwa rodzaje oddziaływań uczestników stosunków międzynarodowych: oddziaływania nieukierunkowane i niezamierzone oraz oddziaływania celowe, świadomie realizowane i ukierunkowane. Mamy też do czynienia ze zjawiskiem wpływania tzn. bezpośredniego kontrolowania, urabiania, wydawania poleceń i stwarzania sytuacji przymusowych. Do kategorii wpływania zaliczyć można m. in. grożenie siłą, interwencję i okupację, zamknięcie granic, embarga, tajne akcje wywiadowcze, ultimatum itp. LITERATURA Kukułka J., Pojęcie i istota instytucjonalizacji w stosunkach międzynarodowych, w: J. Kukułka (red.). Zmienność i instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych. Warszawa Kukułka J., Międzynarodowe stosunki polityczne. Warszawa Łoś-Nowak T. (red.), Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Wrocław Morawiecki M., Zagadnienia optymalizacji decyzji organizacji międzynarodowej w: A. Bodnar, W. J. Szczepański (red.) Stosunki międzynarodowe. Problemy badań i teorii. Warszawa Pietraś Z. J., Podstawy teorii stosunków międzynarodowych. Lublin Popiuk-Rysińska I., Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziatywania w: E. Haliżak, R. Kuźniar (red.). Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie. Warszawa Vukadinović R., Międzynarodowe stosunki polityczne. Warszawa

12 Międzynarodowe organizacje (uniwersalne, regionalne, grupowe) we współczesnym świecie. ONZ jako organizacja uniwersalna. ZALECANA LITERATURA: T. Łoś-Nowak: Stosunki międzynarodowe. Wrocław 1997, R VII (Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie), s oraz R VIII (Międzynarodowe organizacje uniwersalne, regionalne i grupowe), s E. Cziomer, L. Zyblikiewicz: Zarys jw., CZEŚĆ II (Rozdział 5), s W. Malendowski: Rola ONZ w utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego [w:] W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz (red.): Stosunki jw., s R. Bierzanek: Współczesne jw., RVII. Organizacje międzynarodowe, s

13 T. Łoś-Nowak VIII. MIĘDZYNARODOWE ORGANIZACJE UNIWERSALNE, REGIONALNE I GRUPOWE 1. Liga Narodów jako prototyp organizacji międzynarodowej uniwersalnej Liga Narodów stanowiła prototyp organizacji międzynarodowej uniwersalnej obejmującej wszystkie dziedziny stosunków międzynarodowych, której podstawowym zadaniem było utrzymanie powszechnego pokoju i bezpieczeństwa. Działała ona w okresie między dwiema wojnami światowymi. Powstanie Ligi Narodów zostało zapowiedziane w orędziu prezydenta W. Wilsona (z 8 stycznia 1918 roku), w tzw. 14 punktach Wilsona. Tekst Paktu Ligi Narodów przyjęty przez konferencję 28 VI 1919 r. stanowił integralną część traktatu wersalskiego. Liga Narodów rozpoczęła swoją działalność 16 I 1920 roku. Członkostwo Ligi Narodów było dostępne dla każdego państwa, a także dla dominiów i kolonii rządzących się samodzielnie. Główne organa Ligi Narodów to: Zgromadzenie, Rada i stały Sekretariat. Decyzje merytoryczne Zgromadzenia i Rady LN podejmowane były przez jednomyślną uchwałę obecnych i biorących udział w głosowaniu. Od 1929 roku aż do zakończenia II wojny światowej Zgromadzenia Ligii nie zwoływano, a brak aktywności i skuteczności w działaniach spowodował, że wiele państw zrezygnowało z członkostwa. Formalnie Liga Narodów zakończyła swą działalność w dniu 18 kwietnia 1946 roku. W okresie 20-letniej działalności organizacja miała pewne osiągnięcia (np. w kwestiach mniejszości narodowych, kodyfikacji prawa międzynarodowego), jednak w sprawach dotyczących pokoju światowego nie wywiązywała się ze swych obowiązków. Skład członkowski był przez cały czas daleki od uniwersalizmu (np. w gronie członków nie było Stanów Zjednoczonych, przez 15 lat Związku Radzieckiego). Słabość Ligi Narodów tkwiła poza tym w samej jej strukturze i mechanizmie (np. brak ściśle rozgraniczonych kompetencji Zgromadzenia i Rady, system głosowania). 2. Organizacja Narodów Zjednoczonych a) Cele i zasady działania W czasie trwania II wojny światowej powstała idea powołania nowej organizacji uniwersalnej, której celem byłoby utrzymanie pokoju światowego i stworzenie systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Wstępny statut nowej organizacji opracowano na konferencji w Dumbarton Oaks (sierpień-październik 1944 r.). Zasadniczy proces tworzenia ONZ odbywał się na forum konferencji na szczycie" Wielkiej Trójki. Podczas konferencji w Jałcie, na Krymie, w dniach 3-11 lutego 1945 roku szefowie trzech wielkich mocarstw - W. Churchill, F. D. Roosevelt i J. Stalin - uzgodnili zasady głosowania w Radzie Bezpieczeństwa, w tym wymóg jednomyślności wielkich mocarstw w sprawach merytorycznych oraz postanowili zaprosić Chiny i Francję do roli organizatorów konferencji założycielskiej. Konferencja rozpoczęła się 25 kwietnia 1945 roku w San Francisco. W toku konferencji ustalono tekst Karty Organizacji Narodów Zjednoczonych, podpisany w dniu 26 czerwca 1945 roku przez 50 państw. Polska nie została zaproszona na konferencję założycielską. Sprzeciwiły się temu mocarstwa zachodnie, uzależniając jej udział od rozszerzenia składu Tymczasowego Rządu RP o przedstawicieli partii reprezentowanych w rządzie polskim na emigracji w Londynie. Postanowiono zarezerwować dla Polski miejsce członka pierwotnego ONZ. Karta Narodów Zjednoczonych została podpisana 26 czerwca 1945 roku (Polska podpisała Kartę 16 października 1945 roku), a weszła w życie 24 października 1945 roku. Karta jest umową wielostronną, otwartą warunkowo. Dla członków organizacji ma szczególne znaczenie prawne, gdyż w razie sprzeczności między zobowiązaniami wynikającymi z Karty a zobowiązaniami z innej umowy, zobowiązania wynikające z Karty przeważają. Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organizacją o kompetencjach ogólnych. Do jej podstawowych celów należy: a) utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; b) rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami; c) rozwiązywanie w drodze współpracy międzynarodowej spraw o charakterze gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym; 13

14 d) przywrócenie wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania; e) przyczynianie się do rozwoju praw człowieka; f) stanowienie ośrodka uzgadniania działalności państw zmierzających do osiągnięcia tych celów. Organizacja oraz jej członkowie zobowiązali się realizować wytyczone cele, kierując się zasadami suwerennej równości, nieinterwencji, wykonywania zobowiązań międzynarodowych w dobrej wierze, pokojowego załatwiania sporów, wyrzeczenia się siły, bezpieczeństwa zbiorowego. Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organizacją powszechną. Jej członkami mogą być wszystkie państwa miłujące pokój, które przyjmą zobowiązania zawarte w Karcie. W ONZ wyróżniamy członków pierwotnych i nowo przyjętych. Członkami pierwotnymi są państwa, które uczestniczyły w konferencji założycielskiej, oraz Polska i podpisały, a także ratyfikowały Kartę NZ (w sumie 51 państw). Nowych członków na zlecenie Rady Bezpieczeństwa przyjmuje Zgromadzenie Ogólne. Decyzje Zgromadzenia w tej sprawie wymagają większości 2/3 głosów. Dotychczas zostało przyjętych ponad 143 państw. Na zlecenie Rady Bezpieczeństwa Zgromadzenie Ogólne może zawiesić w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich państwo, przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki prewencyjne lub środki przymusu, a także wykluczyć członka, który uporczywie łamie zasady Karty. W dotychczasowej praktyce nie doszło ani do zawieszenia, ani do wykluczenia żadnego państwa. b) Struktura i kompetencje ONZ Głównymi organami ONZ są: Zgromadzenie Ogólne; Rada Bezpieczeństwa; Rada Gospodarczo-Społeczna; Rada Powiernicza; Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości; Sekretariat. Zgromadzenie Ogólne składa się z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich. Każdemu członkowi przysługuje jeden głos. Zgromadzenie Ogólne odbywa doroczne sesje zwyczajne i zbiera się na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub większości członków na sesje nadzwyczajne. Swoją pracę organizacyjną powierza organom pomocniczym. Decyzje Zgromadzenia w ważnych sprawach merytorycznych zapadają większością 2/3 głosów, w innych sprawach zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących. W praktyce coraz częściej przy podejmowaniu decyzji przyjmuje się jako zasadę consensus. Uchwały Zgromadzenia Ogólnego mają charakter zaleceń, a więc nie wiążą państwa. Tylko uchwały wewnętrzne (np. przyjmowanie nowych członków, sprawy budżetu) mają charakter prawnie wiążących decyzji. Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego obejmują omawianie wszelkich zagadnień wchodzących w zakres Karty albo dotyczących kompetencji i funkcji któregokolwiek organu Organizacji, a także (z zastrzeżeniem nienaruszania pewnych kompetencji Rady Bezpieczeństwa) wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw członkowskich i organów ONZ. Oprócz tych ogólnych kompetencji Karta wymienia wiele uprawnień szczegółowych. Rada Bezpieczeństwa składa się z 15 członków - 5 członków stałych (Stany Zjednoczone, Rosja, Wielka Brytania, Francja i Chiny) i 10 członków niestałych. Członków niestałych wybiera Zgromadzenie Ogólne. Każdy z członków Rady ma jeden głos. Prawie wszystkie decyzje zapadają kwalifikowaną większością dziewięciu głosów. Uchwały Rady Bezpieczeństwa w sprawach merytorycznych zapadają większością dziewięciu głosów, z zachowaniem zasady jednomyślności stałych członków Rady. Decyzje natomiast w sprawach proceduralnych podejmowane są większością głosów jakichkolwiek członków Rady. Niektóre decyzje Rady adresowane do państw są prawnie wiążące. Podstawową funkcją Rady jest działanie na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Kompetencje Rady Bezpieczeństwa obejmują: 14

15 opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planów ustanowienia systemu regulowania zbrojeń w celu przedłożenia ich państwom; rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażających pokojowi oraz wydawanie zaleceń dotyczących sposobu załatwienia sporu; podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji. Rada Bezpieczeństwa ma wiele innych kompetencji szczegółowych wynikających z postanowień Karty (np. związanych z przyjmowaniem, zawieszaniem i wykluczaniem członków, wyborem sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, powołaniem Sekretarza Generalnego). Do pozastatutowych zadań należy powoływanie i ustalanie operacji pokojowych ONZ. Rada Gospodarczo-Społeczna składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata, z tym że rokrocznie zmienia się 1/3 członków. Do zakresu działalności Rady należą zagadnienia gospodarcze, kulturalne, wychowawcze, zdrowia publicznego oraz poszanowania i przestrzegania praw człowieka. Uprawnienia Rady obejmują badanie, zalecanie oraz inicjatywę prawotwórczą. Rada Powiernicza składa się z 5 stałych członków Rady Bezpieczeństwa, państw zarządzających terytoriami powierniczymi, i takiej samej liczby państw nie zarządzających terytoriami powierniczymi, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne, tak aby liczba państw zarządzających była równa liczbie państw nie zarządzających terytoriami powierniczymi. Obecnie, wobec likwidacji systemu powierniczego, Rada Powiernicza w zasadzie przestała pełnić swoją funkcję. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 niezawisłych sędziów wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa. Kompetencje Trybunału Sprawiedliwości obejmują wszelkie spory, które strony (państwa) do niego wnoszą. Nadto rozstrzyga wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie albo w obo wiązujących traktatach i konwencjach. Wyrok wydany przez Trybunał jest ostateczny i wiążący strony tylko w odniesieniu do rozstrzygniętego sporu. Sekretariat składa się z Sekretarza Generalnego i personelu. Sekretarza Generalnego, którego kadencja trwa 5 lat, wybiera Zgromadzenie Ogólne na zlecenie Rady Bezpieczeństwa. Karta Narodów Zjednoczonych przyznaje Sekretarzowi szerokie uprawnienia. Jest on najwyższym funkcjonariuszem administracyjnym ONZ, który oprócz kierowania Sekretariatem pełni funkcje zlecone mu przez główne organy ONZ, a także może z własnej inicjatywy zwrócić uwagę Radzie Bezpieczeństwa na każdą sprawę zagrażającą utrzymaniu międzynarodowego pokoju. Praktyka ONZ stale rozszerza funkcje Sekretarza. c) Organizacje wyspecjalizowane ONZ Organizacje te powstały w różnym czasie. Niektóre z nich utworzono na długo przed powstaniem ONZ. Inne, jak np. MOP, działały przy Lidze Narodów i przetrwały jej upadek. Utworzenie ONZ i polityczna atmosfera końca II wojny światowej i lat powojennych stworzyły warunki do powołania do życia wielu organizacji wyspecjalizowanych. Na krótko przed utworzeniem ONZ z woli wielkich mocarstw powstały: FAO, IMF, IBRD, ICAO, UNESCO. Decyzje o utworzeniu następnych organizacji wyspecjalizowanych podejmowała już Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ. W wyniku jej decyzji powstały: WHO, IMCO, MAEA, IFC, IDĄ. Zapoczątkowana w latach 40. ekspansja branżowa Organizacji Narodów Zjednoczonych trwa do dzisiaj. Istniejące już i nowo utworzone organizacje wyspecjalizowane i organy ONZ (np. niedawna UNIDO), obejmują coraz szerszy zakres współpracy naukowej, gospodarczej, społecznej itd. Równolegle do branżowej trwała ekspansja terytorialna. Po utworzeniu w 1947 roku Europejskiej Komisji Gospodarczej powstała sieć terenowych (subregionalnych, regionalnych i narodowych) biur przedstawicieli różnych agend (UNIDO, UNESCO, FAO itd.) i służb informacyjnych ONZ. Obie wymienione formy ekspansji doprowadziły do ukształtowania się szerokiego niepolitycznego sektora ONZ, czyli wielu organizacji i organów o różnym stopniu formalnej czy faktycznej samodzielności, o różnych możliwościach i o różnym znaczeniu, noszących emblemat Narodów Zjednoczonych. Tworzą one razem tzw. system Organizacji Narodów Zjednoczonych - rozgałęziony geograficznie i branżowo kompleks, zajmujący się przede wszystkim zagadnieniami rozwoju międzynarodowego w sferze ekonomiczno-gospodarczej, społecznej, humanitarnej itp. d) Obszary działania ONZ i organizacji wyspecjalizowanych Problemy pokoju i bezpieczeństwa. Organizacja Narodów Zjednoczonych jest największą organizacją międzynarodową skupiającą prawie wszystkie państwa świata. Zasięg geograficzny oraz szerokie kompetencje sprawiają, że odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu i rozwoju stosunków międzynarodowych w skali globalnej. Jej działalność przybiera różnorakie formy: od dyskutowania o problemach globalnych (np. 15

16 bezpieczeństwo, rozbrojenie, wyścig zbrojeń), poprzez organizowanie seminariów, konferencji międzynarodowych poświęconych tym zagadnieniom aż po wypracowanie stanowiska państw członkowskich oraz zalecanie członkom realizacji uzgodnionych ustaleń. W wielu dziedzinach ONZ prowadzi działalność operacyjną. W przypadku stwierdzenia zagrożenia, naruszenia pokoju lub aktu agresji jej organ - Rada Bezpieczeństwa - może podjąć decyzję wiążącą wszystkie państwa, sprowadzającą się do zastosowania sankcji wobec państw (państwa) zagrażających pokojowi lub dokonujących napaści. Od swego powstania ONZ zajmuje się wszystkimi ważniejszymi sprawami związanymi z utrzymaniem pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. ONZ często zapobiega groźnym konfliktom zbrojnym, a także przyczynia się do ich likwidacji. Jednakże ONZ nie jest w stanie całkowicie zapobiec wybuchowi tych konfliktów, albowiem jest ona pod wpływem ostrych konfliktów między różnymi grupami państw członkowskich. W codziennej działalności zajmuje się rozpatrywaniem konkretnych zagrożeń lub naruszeń pokoju. Lista tych spraw jest długa, ale dla przykładu wymieńmy tylko niektóre: w konflikcie koreańskim Rada Bezpieczeństwa zastosowała sankcję w postaci użycia sił zbrojnych; w 1960 roku Rada Bezpieczeństwa rozpatrywała interwencję wojsk belgijskich w Kongo; w latach Rada Bezpieczeństwa wielokrotnie zajmowała się konfliktem indyjsko-pakistańskim o Kaszmir; w latach konfliktem holendersko-indonezyjskim; w latach kryzysem w rejonie Morza Karaibskiego; polityką zagraniczną Rodezji; od 1979 roku Zgromadzenie Ogólne zajmowało się sprawą Kampuczy; w 1982 roku przedmiotem zainteresowania był konflikt argentyńsko-brytyjski o Falklandy. Ostatnie działania ONZ w tej dziedzinie dotyczyły irackiej agresji na Kuwejt. Rada Bezpieczeństwa uchwaliła przeciwko Irakowi aż 12 rezolucji wprowadzających najostrzejsze w dotychczasowej historii Organizacji sankcje o charakterze gospodarczym, finansowym i wojskowym. Oprócz konkretnych spraw organy ONZ wypracowują wiele uchwał dotyczących zasad postępowania państw oraz mechanizmów tworzenia podstaw służących utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego (np. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło w 1970 roku deklarację w sprawie umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego; w 1977 roku deklarację o pogłębianiu i umacnianiu odprężenia międzynarodowego). Szczególną uwagę w swej działalności ONZ poświęca sprawom związanym z rozbrojeniem, ponieważ jest to gwarancją niedopuszczenia do nowej wojny oraz umocnienia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Wkrótce po powstaniu ONZ zostały powołane organy do rokowań w sprawie rozbrojenia (w 1946 roku Komisja Energii Atomowej). Już w 1946 roku Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezoluzję ustalającą ogólne zasady rozbrojenia. W wielu rezolucjach organu plenarnego podnoszono kwestię zaprzestania doświadczeń z bronią jądrową. W 1957 roku Polska przedłożyła na forum ONZ propozycję (w następnych latach kilkakrotnie zmodyfikowaną) utworzenia strefy bezato-mowej w Europie Środkowej. Liczba rezolucji uchwalanych przez Zgromadzenie Ogólne w sprawie rozbrojenia jest znaczna. W 1978 i 1980 roku odbyły się nadzwyczajne sesje Zgromadzenia Ogólnego poświęcone problematyce rozbrojeniowej Zgromadzenie Ogólne sprawowało nadto nadzór nad negocjacjami w sprawie kontroli i ograniczenia zbrojeń, w których wyniku wypracowano kilka układów (np. o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej -w 1968 r.). Mimo wielu pozytywnych działań w dziedzinie rozbrojenia, ONZ była mało skuteczna i nie zahamowała wyścigu zbrojeń na świecie./ Problemy rozwojowe świata. Rola organizacji wyspecjalizowanych znacznie wzrosła, gdy ukształtowany już politycznie nowy subsystem - Trzeci Świat - przystąpił do ofensywy dyplomatycznej, której celem była zmiana międzynarodowego ładu gospodarczego i przezwyciężenie problemów niedorozwoju krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Platforma ONZ szczególnie sprzyjała tym celom, albowiem na forum tej organizacji kraje rozwijające się stanowiły najliczniejszą grupę i były - przynajmniej formalnie - równe krajom wysoko rozwiniętym. Apogeum działań państw Trzeciego Świata przypadło na lata Przyjęte w tym okresie zasady nowego międzynarodowego ładu gospodarczego oznaczały m. in. szybki rozwój organizacji wyspecjalizowanych ONZ i skierowanie, pod presją tych państw, ich działań głównie na rozwiązanie problemów społecznych i gospodarczych tego subsystemu. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w zwoływanych pod auspicjami ONZ i jej agend wielkich konferencji międzynarodowych (środowiskowa w 1972 roku, żywnościowa i ludnościowa w 1974 roku, habitatowa w 1976 roku, wodna i odpustynniania w 1977 roku), będących często inspiracją do utworzenia nowych programów i agend ONZ. Likwidacja zacofania gospodarczego, społecznego itp. stanowi obecnie główny obszar działań ONZ i pochłania około 80% rocznego budżetu tej organizacji. System ONZ przeznacza te środki na cele rozwoju społecznogospodarczego, konkretnie zaś na różnorodne programy pomocy technicznej, przeglądy, studia ekonomiczne, 16

17 konferencje międzynarodowe, analizy rozwojowe subregionów, regionów i poszczególnych państw oraz prognozy ekonomiczne. Za pośrednictwem organizacji wyspecjalizowanych ONZ udziela pomocy krajom rozwijającym się w opracowaniu ich planów rozwoju, programów uprzemysłowienia, zastosowań nauki i techniki, racjonalizacji różnych gałęzi gospodarki, a także w sprawach planowania demograficznego, mieszkalnictwa, reformy rolnej, ochrony środowiska. Wiele programów ONZ poświęconych jest ochronie najbardziej potrzebujących grup społecznych: dzieci, młodzieży, kobiet, uchodźców oraz zwalczaniu narkotyków i zapobieganiu przestępczości. Programy te są realizowane przez stałe terenowe agendy ONZ, takie jak: komisje regionalne, biura regionalne organizacji wyspecjalizowanych, np. 115 biur przedstawicieli UNDP (Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych) w krajach otrzymujących tą drogą pomoc, doradców rolnych FAO, specjalnych doradców przemysłowych UNIDO, a także przez centrale, Sekretariat ONZ (Departamenty Międzynarodowych Spraw Gospodarczo-Społecznych - DIESA i Współpracy Technicznej dla Rozwoju - DTCA), IBRD, IDĄ, IFC, UNC- TAD itd. Centralną intytucją finansującą programy wielostronnej technicznej i przedinwestycyjnej pomocy jest UNDP, działający we wszystkich dziedzinach w ponad 150 krajach i terytoriach. Obecnie realizowane jest ponad 6500 programów o łącznej wartości 8,5 mld dolarów z czego 3,9 mld wnosi UNDP, a pozostałą część finansują rządy zainteresowanych państw. Wykonanie konkretnego programu UNDP zleca odpowiedniej wyspecjalizowanej organizacji. Od powstania w 1950 roku Rozszerzonego Programu Pomocy Technicznej (EPTA) i w 1959 roku Funduszu Specjalnego (SF), a od 1965 roku z ich połączenia Programu Rozwojowego Narodów Zjednoczonych (UNDP) na pomoc techniczną zmobilizowano środki wartości około 10 mld dolarów, wysłano około 180 tysięcy ekspertów do pracy w 170 krajach i wyszkolono około 135 tysięcy stypendystów. Pomocą doraźną ONZ, okazywaną w przypadkach klęsk żywiołowych, zajmuje się z reguły specjalne biuro (UNDRO) utworzone w 1972 roku. W wyjątkowych wypadkach tworzone są specjalne komórki, np. Biuro Pomocy Nadzwyczajnej dla Afryki, którego akcją kierował administrator UNDP. Największe środki finansowe przeznaczone na rozwój, na ogół w postaci nisko oprocentowanego kredytu, znajdują się w gestii IBRD i podporządkowanych jej IDĄ i IFC. Grupa ta finansuje lub częściej mobilizuje środki finansowe na cele inwestycyjne (w odróżnieniu od przedinwestycyjnej pomocy UNDP). IDA udziela pożyczek rozwojowych krajom najuboższym na specjalnie dogodnych warunkach. IFC promuje głównie prywatne inwestycje w Trzecim Świecie. IBRD finansował dotychczas rozwój wsi i rolnictwa, energetyki i przemysłu, a także ochrony środowiska, turystyki itp. Działalność systemu ONZ w sferze pomocy dla rozwoju nie wyczerpuje form pracy tego systemu. Angażując się w łagodzenie i rozwiązywanie światowych problemów rozwoju, system ONZ spełnia dodatkowo dwie ważne role: koncepcyjno-programową i normotwórczą. Zadania koncepcyjno-programowe to wytyczanie przez instytucje systemu ONZ podstawowych kierunków działania oraz celów stojących przed społecznością międzynarodową. Forsowanie przez system ONZ takich idei i rozwiązań społecznych, jak piano-. wanie, zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy, koncepcja potrzeb podstawowych", ochrona środowiska, ma duże znaczenie programowe nie tylko dla samych agend systemu, lecz również dla poszczególnych państw. Prowadzone na tym forum dyskusje wokół strategicznych celów polityki międzynarodowej, skutecznych środków i metod ich realizacji są ważnym czynnikiem kształtującym społeczną i polityczną świadomość narodów świata, a zwłaszcza ich elit przywódczych. Funkcja normotwórcza systemu ONZ polega na tworzeniu politycznych i prawnych norm regulujących różne obszary życia międzynarodowego. Dla przykładu MOP przyjęła do tej pory blisko 160 konwencji poświęconych ochronie pracy i zabezpieczeniu społecznemu. Spośród wielu dokumentów przygotowanych przez agendy ONZ i przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne NZ warto przypomnieć tak znaczące akty, jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku; konwencja na temat praw kobiet i dzieci czy ochrony środowiska. Trudno dziś sobie wyobrazić funkcjonowanie komunikacji międzynarodowej (lotnictwo, koleje, telekomunikacja) bez norm prawnych i unifikacji wprowadzonej przez organizacje wyspecjalizowane. 3. Organizacje regionalne i grupowe a) Organizacje regionalne o charakterze ogólnym Najstarszą organizacją regionalną jest Organizacja Państw Amerykańskich. Geneza organizacji związana jest z dążeniem państw Południowej i Środkowej Ameryki do niezależności. W 1889 roku w Waszyngtonie z inicjatywy Stanów Zjednoczonych została zwołana konferencja panamerykańska. Od tej pory zazwyczaj co 5 lat odbywały się podobne konferencje. W 1947 roku na konferencji w Rio de Janeiro przyjęto międzyamerykański 17

18 traktat o wzajemnej pomocy, a w 1948 roku podpisano w Bogocie Kartę Organizacji Państw Amerykańskich. Zadaniem tej organizacji jest rozwijanie współpracy we wszystkich dziedzinach stosunków międzynarodowych. W czasie II wojny światowej wzrosło dążenie państw Bliskiego Wschodu do zapewnienia i utrwalenia niepodległości. W obliczu powstania ONZ państwa arabskie postanowiły zjednoczyć swe wysiłki dla obrony wspólnych interesów w ramach regionalnej organizacji. Pakt Ligi Państw Arabskich został podpisany 22 marca 1945 roku w Kairze, początkowo przez siedem państw. Następnie przystąpiły do niego wszystkie inne nowo powstałe państwa arabskie. Liga Państw Arabskich zajmuje się całością spraw interesujących państwa członkowskie. W pierwszych latach swej działalności koncentrowała się przede wszystkim na walce o ich niezależność od byłych metropolii, a następnie na ich rozwoju gospodarczym. Działalność LPA, mimo dużej aktywności, jest mało efektywna. Na skutek licznych sprzeczności wynikających z rywalizacji o przywództwo w świecie arabskim wiele podjętych przez LPA programów jest realizowanych jedynie częściowo albo w ogóle nie są wykonywane. Efektywność funkcjonowania LPA została także obniżona na skutek wojny między Iranem i Irakiem czy agresji Iraku na Kuwejt w 1990 r. Organizacja Jedności Afrykańskiej powstała w wyniku likwidacji kolonializmu w Afryce w latach , kiedy to wiele państw uzyskało niepodległość. Organizacja ta,odegrała ważną rolę w procesie emancypacji politycznej państw. OJA koordynowała ich działalność zarówno w walce o wyzwolenie terytoriów kolonialnych, jak też przeciwko rasizmowi w Afryce Południowej. Ostatnio znaczenie i aktywność organizacji regionalnych Trzeciego Świata zauważalnie maleją. Przyczyną są coraz większe sprzeczności i konflikty interesów między tymi państwami oraz rosnące zróżnicowanie poziomu i tempa rozwoju społecznego i gospodarczego tych państw. Coraz częściej uniemożliwia to skuteczne działania tych organizacji. b) Organizacje polityczno-militarne Geneza tych organizacji sięga okresu zimnej wojny". Sprzeczności interesów Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego doprowadziły do wzajemnej wrogości, a w konsekwencji do podziału Europy na dwa bloki polityczno-militarne pod ich przewodnictwem. Organizacja Paktu Północnego Atlantyku (NATO) powstała 4 kwietnia 1949 roku. Umowę podpisało wówczas 12 państw: Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Włochy, Portugalia, Kanada, Stany Zjednoczone. Do Paktu przystąpiły Grecja i Turcja (w 1952 r.), RFN (w 1955 r.), zjednoczone Niemcy (w 1990 r.) oraz Hiszpania (w 1982 r.). Francja wycofała się z zintegrowanego systemu wojskowego, pozostała jednak członkiem tej organizacji jako przymierza politycznego. Najważniejszy artykuł Paktu, art. 5, przewiduje wzajemną pomoc wojskową uczestników organizacji na wypadek napaści zbrojnej na jednego z nich i traktuje to zobowiązanie jako zbiorową samoobronę. Pomoc nie jest jednak udzielana automatycznie z chwilą stwierdzenia napaści zbrojnej, lecz jest uzależniona od decyzji poszczególnych członków. Obszar działania NATO obejmuje terytorium państw członkowskich (bez terytorium byłego NRD) i cały obszar północnego Atlantyku na północ od Zwrotnika Raka. Jedynym organem statutowym NATO jest Rada Atlantycka, określana też jako Rada Ministerialna. Składa się ona z przedstawicieli wszystkich państw członków i na szczeblu ministrów zbiera się co najmniej dwa razy w roku, natomiast na szczeblu stałych przedstawicieli raz w tygodniu i wówczas nazywa się Radą Stałych Przedstawicieli. Organ ten jest odpowiedzialny za realizację celów Paktu, stanowi forum konsultacji politycznej we wszystkich problemach interesujących państwa członkowskie. Decyzje Rady podejmowane są jednomyślnie i bez głosowania, nie wiążą one jednak rządów państw członkowskich. Rada powołała do życia około 100 organów pomocniczych. Do najważniejszych należą: Komitet Planowania Obrony, Komitet Obrony Nuklearnej, Eurogrupa. Sojusz ma kilkadziesiąt różnego rodzaju organów wojskowych (np. Komitet Wojskowy Dowództwa NATO, Międzynarodowy Sztab Planowania). Organem administracyjnym jest Sekretariat z sekretarzem generalnym na czele. W 1955 roku utworzono Zgromadzenie Atlantyckie jako Konferencję Parlamentarzystów NATO. Wprawdzie formalnie Zgromadzenie nie jest organem NATO, lecz w praktyce można uważać go za organ pozastatutowy. Zgromadzenie prowadzi działalność na rzecz zacieśnienia i rozwoju współpracy politycznej i militarnej, a także ekonomicznej, społecznej i kulturalnej między państwami. W sesji jesiennej 1990 roku uczestniczyli także parlamentarzyści z Czecho-Słowacji, Polski i Węgier. W wyniku przemian politycznych w Europie i świecie zaistniała potrzeba ponownego określenia roli NATO w zmieniającym się układzie sił międzynarodowych oraz polityki wobec państw Europy Środkowej i Wschodniej. Ponadto, wobec przyspieszonych procesów integracyjnych w Europie Zachodniej, wyłoniła się konieczność 18

19 zdefiniowania miejsca NATO w subsystemie zachodnim i stosunku do europejskich organizacji międzynarodowych. Kwestie transformacji NATO były przedmiotem obrad trzech ostatnich szczytów" Paktu: w Londynie (5-6 lipca 1990 r.), Rzymie (7-8 listopada 1991 r.) oraz Brukseli (10-11 stycznia 1994 r.). Na spotkaniu w Londynie i Rzymie rozpoczęto przeformułowanie strategii politycznej i militarnej. Na szczytach" omawiany był problem stosunku NATO do wydarzeń na obszarze byłego Paktu Warszawskiego oraz ofert kontaktów i współpracy z państwami tego obszaru, poczynając od politycznego otwarcia" na Wschód, poprzez pierwsze instytucjonalne płaszczyzny konsultacji i współpracy z ZSRR i państwami postkomunistycznymi Europy Środkowej i Wschodniej, przyjęte na spotkaniu rzymskim, do propozycji Partnerstwa dla Pokoju przedstawionej na szczycie brukselskim. Transformacja potencjału militarnego'nato podyktowana była zmianami skali i kierunków zagrożenia militarnego dla państw członkowskich po rozpadzie wojskowo-politycznych struktur Układu Warszawskiego oraz zmianą sytuacji wojskowo-strategicznej w Europie Środkowej w rezultacie zjednoczenia Niemiec oraz międzynarodowej akceptacji ich uczestnictwa w NATO. Najważniejsza była decyzja odchodzenia od doktryny strategicznej obrony na wysuniętych rubieżach i przyjęcie koncepcji wysuniętej obecności wojskowej". Nowa koncepcja strategiczna przewiduje znaczne zwiększenie odpowiedzialności państw europejskich za bezpieczeństwo Sojuszu. Na spotkaniu brukselskim po raz pierwszy zajęto się problemami struktury, mechanizmów i procedur związanych z uczestniczeniem w operacjach pokojowych pod auspicjami OBWE i ONZ. Wraz z przyjęciem koncepcji Połączonych Sił Wielonarodowych do Zadań Specjalnych (CJTF) został uczyniony poważny krok w kierunku dostosowania struktury wojskowej NATO do zadań wykraczających po^ za funkcje ściśle obronne. Inną organizacją polityczno-wojskową jest powstała w 1955 roku Unia Zachodnioeuropejska. W skład tej organizacji wchodzą: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy. Jednym z celów organizacji było wprowadzenie Niemiec Zachodnich do NATO w formie, jaka byłaby do przyjęcia przez społeczność międzynarodową. W związku z tym m. in. ustalono górne limity liczebności sił lądowych i powietrznych dla państw członkowskich, jakie mogą mieć w czasie pokoju. Dla Niemiec Zachodnich ustanowiono nadto liczne ograniczenia, np. bezwzględny zakaz produkcji broni atomowej, bakteriologicznej i chemicznej. Głównymi organami Unii są: Rada Unii (organ międzyrządowy), Zgromadzenie (organ parlamentarny), Agencja Kontroli Zbrojeń, Stały Komitet Zbrojeń i Sekretariat. W swojej działalności Unia ograniczała się do zagadnień militarnych i współpracy politycznej członków. Organizacja nie zajmuje się problemami gospodarczymi, a od 1959 roku społeczno-kulturalnymi. W ostatnich latach Unia w celu zacieśnienia współpracy z Europejskimi Wspólnotami i NATO utworzyła specjalną grupę roboczą. Wejście w życie l XI 1993 r. Traktatu z Maastricht łącznie z Deklaracją o roli UZE podniosło rangę Unii jako autonomicznej struktury UE realizującej tożsamość europejską w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (ANZUS) powstał w 1952 roku. Skrócona nazwa Paktu pochodzi od angielskich inicjałów państw członkowskich: Australii, Nowej Zelandii, Stanów Zjednoczonych. Celem ANZUS jest przeprowadzanie wzajemnych konsultacji w razie powstania napiętej sytuacji w basenie Oceanu Spokojnego, zagrożenia integralności terytorialnej, niezależności politycznej i bezpieczeństwa państw członkowskich. Istotą tej organizacji jest obowiązek wzajemnego udzielania pomocy wojskowej w razie napaści na jedno z nich oraz na terytorium wysp znajdujących się pod ich jurysdykcją na Oceanie Spokojnym. Układ Warszawski utworzono na podstawie umowy zawartej 14 maja 1955 roku między Związkiem Radzieckim, Albanią (do 1968 r.), Bułgarią, Węgrami, NRD (do 1990 r.), Polską, Rumunią i Czechosłowacją. Zasięg terytorialny Układu obejmował obszar państw sygnatariuszy, w tym europejską część Związku Radzieckiego. W wyniku zmian politycznych, jakie zaszły w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz w Związku Radzieckim państwa członkowskie podjęły w dniu l lipca 1991 roku decyzję o rozwiązaniu struktur wojskowych i politycznych tej organizacji. Rada Europy jest najstarszą i największą organizacją polityczną naszego kontynentu. Powstała na mocy konwencji podpisanej przez 10 państw zachodnioeuropejskich w 1949 roku. W okresie narastania zimnej wojny i konfrontacji Zachodu ze Wschodem państwa te chciały stworzyć organizację paneuropejską, jednoczącą kraje na gruncie demokracji, przestrzegania praw człowieka, pokojowego rozstrzygania problemów społecznych i wspólnej tożsamości kulturowej. Rada Europy ma dwa główne organy: Komitet Ministrów i Zgromadzenie Doradcze. Komitet Ministrów składa się z ministrów spraw zagranicznych wszystkich państw członkowskich. Zbiera się z reguły dwa razy w roku. Zgromadzenie Doradcze składa się z parlamentarzystów, mianowanych przez parlamenty lub rządy państw 19

20 członkowskich. Innymi ważnymi filiami organizacji są: Europejska Komisja Praw Człowieka oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka. Rada Europy jest organizacją aktywną i między innymi doprowadziła do zawarcia około 140 konwencji dotyczących spraw socjalnych, kulturalnych, prawnych, ochrony środowiska itp. W dniu 26 listopada 1991 roku Polska została 26 pełnoprawnym członkiem Rady Europy. Obecnie RE grupuje 32 państwa. c) Organizacje integracji gospodarczej państw uprzemysłowionych Po zakończeniu II wojny światowej większość krajów Europy Zachodniej znalazła się w głębokim kryzysie społecznym i gospodarczym. Radykalizowały się nastroje społeczne, rosły wpływy komunistów. W tej sytuacji Stany Zjednoczone, dążąc do utrzymania Europy Zachodniej w sferze swoich wpływów, okazały jej znaczną pomoc gospodarczą i finansową w odbudowie europejskiego potencjału gospodarczego. W 1947 roku uruchomiono Plan Pomocy Europie, zwany potocznie planem Marshalla. Jednym z warunków objęcia krajów europejskich tym planem było opracowanie przez nie i przystąpienie do wspólnego europejskiego programu odbudowy i rozwoju. W tym celu kraje Europy Zachodniej utworzyły w 1948 roku Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. Początkowo Organizacja ta zajmowała się podziałem pomocy amerykańskiej, a po zakończeniu planu Marshalla działała na rzecz liberalizacji handlu i rozwoju współpracy finansowej państw zachodnioeuropejskich i Stanów Zjednoczo nych. W 1960 roku utworzono na jej gruncie Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), o kompetencjach i formule pozwalającej na uczestnictwo w niej wszystkim rozwiniętym krajom kapitalistycznym. Do 1973 roku do OECD przystąpiły praktycznie wszystkie rozwinięte państwa zachodnie (25 krajów). Propozycja ZSRR o przyjęcie do OECD została odrzucona. Najwyższym organem OECD jest Rada działająca na dwóch poziomach: ministrów spraw zagranicznych i gospodarki oraz stałych przedstawicieli. Uchwały Rady mają charakter zaleceń i obejmują tylko te kraje, które głosowały za przyjęciem decyzji. Materiały na posiedzenie Rady przygotowuje Komitet Wykonawczy i organy pomocnicze - różnorodne komitety problemowe, branżowe, tymczasowe grupy robocze itp. (jest ich około 200). Pracami organizacyjno--administracyjnymi kieruje Sekretariat. Przy OECD działa też kilka agencji wyspecjalizowanych. Głównym zadaniem OECD jest analiza bieżącej sytuacji gospodarczej i finansowej krajów członkowskich, całego ugrupowania oraz gospodarki światowej. Co roku OECD sporządza dla poszczególnych krajów raporty oceniające ich kondycję ekonomiczną i zawierające wskazówki odnośnie do dalszego rozwoju. Na podstawie tych raportów tworzony jest zintegrowany model, tzw. Interlink", przedstawiający podstawowe trendy rozwojowe całego subsystemu na tle zmian zachodzących w gospodarce światowej. OECD opracowuje też specjalne prognozy tzw. systemu wczesnego ostrzegania", wskazując zagrożenia dla gospodarek krajów członkowskich. OECD jest także organizacją służącą jako forum do negocjacji i ustaleń na rzecz ograniczenia barier swobodnej wymiany towarów, usług i kapitału. Ważne miejsce w działalności OECD zajmują sprawy pomocy rozwojowej dla krajów Trzeciego Świata i państw postkomunistycznych. Z licznych i silnie zróżnicowanych zachodnioeuropejskich organizacji gospodarczych największy wpływ na układ sił politycznych i gospodarczych w Europie Zachodniej wywarła Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) przekształcona w 1993 roku w Unię Europejską. Pierwowzorem dla UE była Europejska Wspólnota Węgla i Stali utworzona w 1951 roku. W 1957 roku, po dwuletnich przygotowaniach, sześć państw zachodnioeuropejskich podpisało w Rzymie tra ktat powołujący do życia EWG i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euroatom). W 1967 roku EWG, EWWiS i Euroatom połączyły się w jedną organizację. Członkami pierwotnymi EWG były: RFN» Francja, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg. W 1973 roku do Wspólnoty przystąpiły Wielka Brytania, Dania i Irlandia. W 1981 roku została przyjęta Grecja, a 4 lata później Hiszpania i Portugalia r. członkami UE zostały Austria, Finlandia i Szwecja. O przyjęcie do UE ubiegają się następne kraje europejskie. Wiele państw europejskich ma status krajów stowarzyszonych zue. Należą do nich m.in. Malta, Cypr, Turcja, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry. Ze szczególnych udogodnień w handlu i współpracy gospodarczej z UE korzysta na mocy tzw. konwencji z Lome 66 krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku (grupa ACP). 20