Załącznik do Uchwały Nr VI/46/11 Rady Powiatu w Śremie z dnia 30 marca 2011 r. PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA

Transkrypt

1 Załącznik do Uchwały Nr VI/46/11 Rady Powiatu w Śremie z dnia 30 marca 2011 r. PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA ŚREM, LUTY 2011

2 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA WSTĘP Powiat śremski leŝy w centralnej części Wielkopolski i obejmuje swoimi granicami cztery gminy: Brodnicę, Dolsk, KsiąŜ Wlkp. i Śrem. Nasycenie terenu zabytkami jest duŝe. Jednym z głównych walorów kulturowych są zabytki architektury począwszy od wiejskich kapliczek, drewnianych kościołów, po stare dwory i pałace. O walorach zabytkowych powiatu decyduje przede wszystkim architektura sakralna. Na szczególną uwagę zasługuje sześć drewnianych kościołów, które są perełkami architektury powiązanej z miejscową sztuką ludową. Cennymi świątyniami są kościoły o najstarszej metryce, jak pochodzący z 1 poł. XIV wieku kościół p.w. św. Wojciecha w Dalewie, wzniesione w XV w. kościoły p.w. św. Michała Archanioła w Dolsku, p.w. Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Śremie oraz p.w. św. Barbary w Jaszkowie, a takŝe XVI wieczne świątynie p.w. św. Marcina biskupa w Mchach oraz p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny we Włościejewkach. Zabytki ruchome, na które składają się dzieła malarstwa, rzeźby oraz rzemiosła artystycznego znajdują się głównie w kościołach rzymskokatolickich, stanowiąc ich wyposaŝenie lub wystrój. Poza architekturą czy sztuką sakralną na uwagę zasługują równieŝ takie obiekty jak: wieŝa ciśnień w Śremie oraz dwory i pałace, które odznaczają się duŝymi walorami architektonicznymi i historycznymi. W ostatnich latach liczba wpisów do rejestru zabytków nieruchomych utrzymywała się na stałym poziomie. Inaczej przedstawia się sytuacja zabytków ruchomych, gdzie odnotować moŝna wzrost dokonanych wpisów spowodowany duŝą ilością wniosków o objęcie wpisem, składanych przez proboszczów parafii. Jest to związane z dotacjami na prace konserwatorskie i restauratorskie, poniewaŝ dofinansowanie moŝe zostać udzielone tylko w stosunku do zabytku wpisanego do rejestru zabytków. Głównym załoŝeniem Programu opieki nad zabytkami jest usystematyzowanie i upowszechnianie wiedzy o bogactwie kulturowym naszego regionu oraz określenie działań, których realizacja przyczyni się do ochrony zabytków, a takŝe wpłynie na poprawę stanu ich zachowania. 1

3 Niniejszy program opracowany został na podstawie wytycznych Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu. 1.1 Podstawa prawna opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami Podstawą prawną niniejszego opracowania jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.). Na podstawie art. 87 ust. 1 i 3 ustawy zarząd powiatu sporządza na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami, który przyjmowany jest przez radę powiatu po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Program jest ogłaszany w Dzienniku Urzędowym Województwa Wielkopolskiego. 2. SPÓJNOŚĆ PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA Z DOKUMENTAMI ZEWNĘTRZNYMI 2.1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020 jest dokumentem przyjętym przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. Jeden z celów strategicznych tego aktu zakłada dostosowanie przestrzeni do wyzwań XXI wieku i ma być realizowany za pomocą celów operacyjnych, w tym m.in. poprzez wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego. Owe dziedzictwo kulturowe jest czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia się do rozwoju gospodarczego, poniewaŝ moŝe być bazą dla turystyki i usług kulturalnych. Cel ten realizowany będzie przede wszystkim poprzez: - inwestycje w instytucje kultury, - ochronę dorobku kulturowego, - wparcie działań powiększających dorobek kulturalny regionu, - promocję aktywności kulturalnej mieszkańców Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego przyjęty został uchwałą Sejmiku Województwa Wielkopolskiego nr XLII/628/2001 z dnia 26 listopada 2001 r. Podstawowym celem planu jest harmonijny i zrównowaŝony rozwój obszaru całego województwa. Pojęcie "zrównowaŝony rozwój" łączy w sobie: ład społeczny, ład 2

4 ekonomiczny, ład ekologiczny oraz najbardziej podkreślony ład przestrzenny, wyraŝający się dąŝeniem do harmonii, uporządkowania i proporcji wszystkich elementów środowiska człowieka. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego przyjęto, Ŝe naleŝy: - chronić dziedzictwo kulturowe, toŝsamość i tradycyjne elementy środowiska miejskiego, takie jak: zabytkowe dzielnice, budynki, dominanty przestrzenne, panoramy, tereny zielone i tereny otwarte, - respektować zalecenia wynikające z przepisów ochronnych i poszerzać zakres ochrony prawnej, - podejmować opracowania dotyczące rewaloryzacji zabytkowych dzielnic, - chronić charakterystyczne układy ruralistyczne oraz zespoły sakralne, pałacowoowe, folwarki, zabytkowe budynki mieszkalne, gospodarcze, szkoły, wiatraki, remizy, młyny, kuźnie, gorzelnie oraz inne elementy specyficzne dla architektury wiejskiej, np. kapliczki, krzyŝe, - przestrzegać wytycznych konserwatorskich w zakresie nie tylko poszczególnych obiektów objętych ochroną, ale równieŝ zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych, - chronić krajobraz, a w rejonach o najwyŝszych walorach przyrodniczych i kulturowych wykluczyć realizację obiektów, które charakterem kolidują z otoczeniem, - szanować kształtowaną tradycyjnie róŝnorodność form osadnictwa wiejskiego. Za jedną z głównych zasad zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego uznano zachowanie dziedzictwa kulturowego i wpisanie go w struktury przestrzenne i otaczający krajobraz. Za najwaŝniejsze zadania w zakresie ochrony środowiska kulturowego uznano: - wyodrębnienie w województwie obszarów o wysokich walorach środowiska przyrodniczego i kulturowego, - ochronę miejsc szczególnie cennych dla kultury narodowej, - ochronę i zagospodarowanie pod kątem turystycznego wykorzystania zabytków i historycznych miejsc na szlakach kulturowych, - wprowadzenie ruchu tranzytowego poza zabytkowe układy urbanistyczne Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata przyjęty został uchwałą nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 r. 3

5 Zawiera wiele waŝnych informacji, których źródłem jest Raport o stanie zabytków na terenie województwa wielkopolskiego oraz załoŝenia programu ochrony zabytków. Podstawowym zadaniem programu jest stymulowanie wszelkich działań na rzecz opieki nad zabytkami. W dokumencie tym omówione zostały zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne województwa wielkopolskiego oraz przedstawiony w formie tabelarycznej zasób zabytków nieruchomych i archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków, a takŝe znajdujących się w ewidencji zabytków z terenu poszczególnych powiatów województwa. Program zawiera wzmianki o dziedzictwie kulturowym powiatu śremskiego, w szczególności o: - śremskim kościele gotyckim, który naleŝy do najcenniejszych obiektów sakralnych województwa wielkopolskiego, - spichlerzu w Brześnicy, będącym jednym z najstarszych zachowanych budynków folwarcznych w województwie wielkopolskim, - koszarach w Śremie, które nadal pełnią swoją funkcję i zachowane są w pierwotnej formie bez większych przekształceń, - pochodzącym z XVIII w. i wymagającym pilnego remontu pałacu w Mchach, będącym własnością Agencji Nieruchomości Rolnych, - u w Manieczkach, na terenie którego usytuowana jest kaplica, - pałacach w Brodnicy, Psarskiem i Błociszewie. 2.4 Programy opieki nad zabytkami gmin połoŝonych na terenie powiatu śremskiego Gminy wchodzące w skład powiatu śremskiego posiadają gminne programy opieki nad zabytkami. Rada Miejska w Śremie uchwałą Nr 179/XXII/08 z dnia 27 marca 2008 r. przyjęła Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Śrem na lata Rada Gminy Brodnica uchwałą Nr XXI/85/2008 z dnia 27 maja 2008 r. przyjęła Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata Rada Miasta i Gminy Dolsk uchwałą Nr XXVI/148/08 z dnia 24 września 2008 r. przyjęła Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Dolsk na lata Rada Miejska w KsiąŜu Wlkp. uchwałą Nr XXIV/154/2008 przyjęła Gminny Program Opieki Nad Zabytkami Gminy KsiąŜ Wielkopolski na lata PowyŜsze dokumenty stanowiły punkt wyjścia do sporządzenia Programu opieki nad zabytkami powiatu śremskiego na lata , a informacje o zasobach dziedzictwa kulturowego poszczególnych gmin zawarte zostały w w/w programie. 4

6 3. SPÓJNOŚĆ PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU ŚREMSKIEGO NA LATA Z DOKUMENTAMI WEWNĘTRZNYMI 3.1 Strategia rozwoju społeczno - gospodarczego powiatu śremskiego "Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu śremskiego jest dokumentem, który opracowano przyjmując za podstawę wyniki debat strategicznych organizowanych metodą aktywnego planowania strategicznego. Strategia określa misję, cele i kierunki działania na lata Obszar społeczno-gospodarczy powiatu podzielony został na pięć obszarów: gospodarkę, przestrzeń, społeczność, ekologię oraz infrastrukturę. Głównym priorytetem obszaru społecznego jest przeciwdziałanie skutkom bezrobocia oraz podejmowanie działań na rzecz poprawy ochrony zdrowia i opieki społecznej, jak i rozwoju edukacji, kultury oraz sportu. Jako cel drugorzędny w tym obszarze, będący waŝnym, jednak czas i tempo jego realizacji zaleŝne są od uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych moŝliwości finansowych, uznano wzmacnianie i promowanie historycznych wartości i tradycji regionu. 3.2 Program Ochrony Środowiska wraz z Powiatowym Planem Gospodarki Odpadami dla Powiatu Śremskiego na lata Rada Powiatu Śremskiego uchwałą nr XXII/130/04 z dnia r. przyjęła "Program Ochrony Środowiska wraz z Powiatowym Planem Gospodarki Odpadami dla Powiatu Śremskiego na lata Program określa główne kierunki działań na rzecz ochrony środowiska w skali całego powiatu poprzez wyznaczenie priorytetów oraz celów realizacji. Główne hasło Programu brzmi: Ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego powiatu śremskiego. Jednym z celów ekologicznych programu do 2011 roku jest zachowanie walorów i zasobów przyrodniczych z uwzględnieniem georóŝnorodności i bioróŝnorodności, w tym wzrost lesistości powiatu. Kierunki działań zmierzających do realizacji w/w celu nakierowane będą na: - ochronę i rozwój systemu obszarów chronionych, - integrację aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym, - ochronę gatunkową roślin i zwierząt, - ochronę lasów, - edukację ekologiczną społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody. 5

7 4. ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU ŚREMSKIEGO Centrum powiatu stanowi miasto Śrem, które po raz pierwszy wspomniane zostało w dokumentach pisanych z 1136 r. jako waŝny gród kasztelański. Tworzy je układ urbanistyczny o regularnym, czytelnym układzie przestrzennym, zachowanym do obecnych czasów bez większych przekształceń. Ośrodkiem rozplanowania jest wydłuŝony, czworoboczny rynek z wylotami w naroŝnikach. Zabudowa miasta składa się głównie z kamienic o wielkości i formach typowych dla architektury XIX w. i pierwszej połowy XX w. ZałoŜenie urbanistyczne miasta zostało wpisane do rejestru zabytków. Miejscowość KsiąŜ Wlkp. posiada zachowany czytelny układ architektoniczny z czworobocznym rynkiem wraz z zabudową małomiasteczkową. Pierwsza wzmianka o KsiąŜu pochodzi z 1273 r. Miasto prywatne lokowane na prawie miejskim stanowiło kolejno własność Księskich herbu Łodzia, następnie Pogorzelskich, Trąmpczyńskich, później Zakrzewskich i Budziszewskich. Ośrodkiem rozplanowania miasta jest czworoboczny rynek, z naroŝy którego wybiegają ulice wylotowe. Zabudowa miasta składa się głównie z domów o wielkości i formach typowych dla architektury XIX w. i pierwszej połowy XX w., o parterowych bryłach nakrytych dwuspadowymi dachami. W częściowo zmienionej formie zachowała się zabudowa folwarku, z pochodzącym z poł. XIX w. spichlerzem oraz budynkami kolonii mieszkalnej. Układ urbanistyczny miasta naleŝy objąć ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków. Miejscowość Dolsk, wzmiankowana juŝ w 1136 r. jako własność arcybiskupów gnieźnieńskich, posiada zachowany czytelny układ składający się z następujących części: centralnego układu urbanistycznego z czworobocznym rynkiem i wywodzącym się ze średniowiecza układem ulic, z małomiasteczkową zabudową, z oddalonego na południe od śródmiejskiej zabudowy gostyńskiego przedmieścia, a na północy przedmieścia śremskiego, z lokowanego na zachodnim skraju miasta nad północnym brzegiem jeziora Wielkiego Dolskiego zespołu folwarku Jaskółki, z pozostałościami załoŝenia dworskiego, dworu biskupiego oraz ze znajdującego się na południowy - zachód przedmieścia Banie, dawnej wsi z kościołem św. Wawrzyńca. ZałoŜenie urbanistyczne miasta jest wpisane do rejestru zabytków i podlega ochronie konserwatorskiej, która obejmuje prawie w całości jego historyczne granice wraz z zabudową miasta, składającą się głównie z domów mieszkalnych o formach typowych dla architektury XIX w. i 1 połowy XX w. Wieś Brodnica po raz pierwszy została wzmiankowana w źródłach w 1230 r. jako własność szlachecka Brodnickich herbu Łodzia. W latach wzmiankowana jako miasto. Przywilej lokacyjny nie jest znany. Miejscowość posiada czytelny układ przestrzenny 6

8 zachowany do czasów obecnych bez większych przekształceń, złoŝony z zespołu rezydencjalno-folwarcznego i zespołu kościelnego Zabytki nieruchome Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków gmina Brodnica Lp. Miejscowość Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. Brodnica kościół parafialny 2162/A 1988 p.w. św. Katarzyny 2. Brodnica zespół pałacowy (pałac, ) 1715/A Chaławy zespół dworski dwór 2117/A 2032/A magazyn zboŝowy (teren folwarku) 4. Chaławy dwie aleje lipowe przy drogach: Piotrowo-Chaławy oraz Chaławy Rakówka 4. Grabianowo zespół dworski dwór 5. Grzybno zespół dworski dwór 2157/A /A /A 1820/A /A 2089/A Iłówiec kościół parafialny p.w. św. Andrzeja 843/A Iłówiec zespół pałacowy i folwarczny: pałac,, folwark (stajnia koni wyjazdowych, kurnik, spichrz, spichrz z wieŝą rozebrany, czworak nr 19, czworak nr 20) 1437/A 2301/A Jaszkowo kościół parafialny p.w. św. Barbary 2420/A Jaszkowo zespół dworski: dwór,, brama wjazdowa, oficyna (czworak) 2165/A 1020/A Manieczki zespół dworski: dwór kaplica 11. Piotrowo zespół dworski i folwarczny: dwór,, folwark (rządcówka, stajnia wyjazdowa, stodoła, wozownia z wagą, obora, ogrodzenie z główną bramą wjazdową) 2187/A 849/A 347/A /Wlkp/A 1974, 1984,

9 12. Przylepki zespół pałacowy i folwarczny: pałac, folwark ( świniarnia, stajnia, magazyn zboŝowy, dom rządcy, kuźnia i stelmacharnia, stodoła), z alejami 2039/A 2144/A Szołdry zespół dworski: dwór, 1023/A 322/A śabno kościół p.w. św. Jakuba Ap. 2430/A 1932 gmina Dolsk Lp. Miejscowość Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. BłaŜejewo kościół filialny p.w. św. Jakuba Ap. 155/A Brześnica 2030/A Dolsk załoŝenie urbanistyczne 2526/A Dolsk kościół filialny p.w. św. Ducha 159/A Dolsk zespół kościoła parafialnego p.w. św. Michała kościół dzwonnica, ogrodzenie z bramą plebania, oficyna plebanii 2418/A 838/A 157/A Dolsk kościół filialny p.w. św. 837/A 1970 Wawrzyńca 7. Dolsk dom, ul. Rynek /A Dolsk willa Azaria ul. Śremskie 1716/A 1975 Przedmieście Dolsk wiatrak koźlak 840/A Lubiatówko zespół dworski: dwór spichrz 848/A 1990/A 2240/A Mełpin zespół dworski: dwór, 1897/A Międzychód zespół dworski (dwór, ) 1940/A Mszczyczyn dworski 2027/A Ostrowieczko zespół dworski: dwór 876/A 1946/A Podrzekta dworski 2016/A Rusocin zespół dworski: oficyna 1021/A 1939/A Trąbinek 2010/A Wieszczyczyn kościół parafialny p.w. św. Rocha 2623/A Wieszczyczyn zespół dworski: dwór dworski 749/Wlkp/A 1984,

10 gmina KsiąŜ Wlkp. Lp. Miejscowość Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. KsiąŜ Wlkp. kościół parafialny 1159/A 1970 p.w. św. Mikołaja 2. KsiąŜ Wlkp. kościół ewangelicki, 2592/A 1996 obecnie rzymskokatolicki p.w. św. Antoniego Padewskiego 3. Chrząstowo zespół dworski: 1/A 1999 dwór, 4. Chwałkowo kościół parafialny 2241/A 1992 Kościelne p.w. św. Michała Archanioła 5. Chwałkowo spichrz folwarczny 835/A 1970 Kościelne 6. Gogolewo zespół kościoła p.w. PodwyŜszenia 258/Wlkp/.A 1932, 2005 KrzyŜa: kościół, dzwonnica, cmentarz 7. Gogolewo dwór 1019/A Mchy kościół parafialny 2423/A 1933 p.w. św. Marcina 9. Mchy ogrodzenie 172/A Mchy plebania 850/A Mchy zespół pałacowy: pałac spichrz 12. Świączyn zespół folwarczny (gorzelnia, stodoła, budynek inwentarsko-gospodarczy, podwórze gospodarcze, spichlerz, obora, obory z bramą przejazdową, stodoła, szopa, wozownia, kuźnia, budynek administracyjny, stajnia) 2490/A 171/A 171/A /Wlkp/A Włościejewki kościół p.w. NMP Wniebowziętej 2429/A Włościejewki zespół dworski: dwór, 799/Wlkp/A 799/Wlkp/A 15. Zaborowo zespół dworski: dwór, 2313/A 2120/A 1970, , gmina Śrem Lp. Miejscowość Obiekt Nr rejestru Rok wpisu 1. Błociszewo kostnica na cmentarzu kościelnym 828/A Błociszewo kościół 2415/A 1932 p.w. św. Michała Archanioła 3 Błociszewo zespół pałacowy 9

11 pałac 1436/A 829/A Dalewo kościół p.w. św. Wojciecha 2377/A Dobczyn zespół dworski: 2035/A 1985 dwór, 6. Góra zespół dworski: 842/A 1970 dwór, 7. Grzymisław zespół dworski 50/Wlkp/A 2001 dwór, 8. Kadzewo zespół pałacowy i folwarczny: pałac, folwark małe podwórze (dom 1533/A 2607/A mieszkalny, powozownia, stajnia) 9. KrzyŜanowo zespół pałacowy: pałac, 1717/A 1942/A Luciny 2081/A Łęg zespół pałacowy: pałac, 1913/A 2038/A Mechlin z ogrodem i podwórzem 195/Wlkp/A 1985, 2004 gospodarczym 13. Mórka dworski 1988/A Mórka kościół p.w. NMP Wniebowziętej 2424/A Nochowo zespół pałacowy: pałac, 16. Psarskie zespół pałacowy: pałac, 17. Śrem budynek dawnego starostwa, obecnie Starostwo Powiatowe w Śremie, ul. Mickiewicza Śrem budynki Bractwa Kurkowego, ul. Zamenhofa 1 ( kręgielnia dawna strzelnica, świetlica, budynek administracyjny) 2345/A 1989/A /A /A /A /A Śrem kościół p.w. NMP Wniebowziętej 2427/A Śrem ogrodzenie kościoła p.w. NMP Wniebowziętej cmentarz przykościelny 586/A 2242/A Śrem cmentarz parafialny ul. Cmentarna 22. Śrem zespół klasztorny Klarysek, ul. Mickiewicza: dawny kościół klasztorny p.w. św. Ignacego Loyoli, ob. kaplica szpitalna, 2239/A /A

12 klasztor, ob. szpital 879/A Śrem Wójtostwo 2016/A Śrem dom, ul. Ks. Wawrzyniaka 2 880/A Śrem dom, ul. Kościuszki /A Śrem dom, ul. Matuszewskiego /A Śrem zespół budynków: mieszkalny, 2298/A 1994 gospodarczy, ul. Marciniaka Śrem kamienica z k. XIX w. 2279/A 1993 ul. Kościuszki Śrem zespół klasztorny Franciszkanów: kościół p.w. Narodzenia NMP, klasztor Franciszkanów, ogrodzenie z bramami 2428/A 582/A 582/A Śrem kościół p.w. św. Ducha 877/A Śrem ratusz, Pl. 20 Października 1018/A Śrem historyczne załoŝenie urbanistyczne miasta 543/49/A 2254/A Śrem wieŝa ciśnień 2002/A Śrem zespół fabryki odlewów Ŝeliwnych ul. Kolejowa / Kilińskiego 2352/A Śrem zespół koszarowy przy ul. Sikorskiego (koszary I, koszary II, 3 budynki zaplecza, ujeŝdŝalnia, internat przy ul. Kilińskiego, 3 wille oficerskie) 2302/A Śrem lazaret z kaplicą, ul. Farna 16 55/Wlkp/A Śrem wikariat, ul. Farna 18 56/Wlkp/A Śrem gimnazjum śremskie (ZSO), sala 2619/A 1997 gimnastyczna, ul. Poznańska Śrem budynek stacji pomp i filtrów, 785/Wlkp/A 2010 ul. Franciszkańska Zbrudzewo 2013/A Charakterystyka wybranych zabytków nieruchomych z terenu powiatu śremskiego Na terenie powiatu śremskiego zachowały się liczne cenne zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, wśród których wymienić naleŝy przede wszystkim: - kościół p.w. św. Katarzyny w Brodnicy zbudowany został w 1862 r. WieŜę kościelną wzniesiono w latach Świątynia jest jednonawowa, orientowana, zbudowana na planie krzyŝa. Do przęsła od strony wschodniej przylegają dwie kwadratowe zakrystie z wejściami od zewnątrz. Nawa główna nakryta jest dwuspadowym dachem i krzyŝuje się z transeptem nakrytym nieco niŝszym dachem z sygnaturką pośrodku skrzyŝowania. Elewacje świątyni są ceglane ze szczytami w transepcie i wielokondygnacyjną wieŝą od zachodu, która przykryta jest hełmem z iglicą. Na szczególną uwagę zasługuje 11

13 klasycystyczne tabernakulum wewnątrz świątyni, dwa późnobarokowe krucyfiksy oraz rzeźby Chrystusa Króla i Matki Boskiej z Dzieciątkiem; - drewniany kościół p.w. św. Jakuba Apostoła w śabnie wzniesiono w 1789 r. z fundacji Jakuba Bilińskiego właściciela wsi. Świątynia jest jednonawowa, konstrukcji sumikowo łątkowej, od zewnątrz oszalowana, zbudowana na planie krzyŝa z transeptem. Posiada krótkie i zamknięte wielobocznie prezbiterium. Od południa przy nawie znajduje się kwadratowa wieŝa z zegarem od frontu oraz kruchtą w przyziemiu. Zwieńczona jest ona metalowym hełmem z duŝą latarnią i krzyŝem. Wewnątrz niej wiszą cztery dzwony, z których najstarszy pochodzi z 1799 r. Chór muzyczny jest nadwieszony i posiada wybrzuszenia w części środkowej. Nad chórem na belce widnieje napis i data budowy kościoła Świątynia posiada wyposaŝenie jednolite późnobarokowe i klasycystyczne z ok r., w tym m.in. ołtarz główny z obrazami św. Jakuba i św. Katarzyny; - kościół p.w. św. Barbary w Jaszkowie to budynek powstały przed 1463 r., późnogotycki, orientowany, jednonawowy z prezbiterium węŝszym i niŝszym zamkniętym wielobocznie. Świątynia zbudowana jest z cegieł o układzie polskim, na zewnątrz opięta wielouskokowymi szkarpami. Wewnątrz znajduje się trzyprzęsłowa nawa i dwuprzęsłowe prezbiterium nakryte sklepieniem gwiaździstym z 1 poł. XVI w., w zakrystii zaś sklepienie kolebkowe. Okna i portale są ostrołukowe. Ołtarz główny kościoła pochodzi z 1710 r. i zawiera obraz Trójcy Św. oraz w zwieńczeniu obraz św. Barbary; - dwór w Piotrowie wybudowany został w początkach XIX w., ale po wielu rozbudowach dzisiejszy wygląd zawdzięcza przekształceniom z przełomu XIX/XX w. Jest to budynek eklektyczny, załoŝony na rzucie zbliŝonym do litery L, o zróŝnicowanej bryle z parterową częścią środkową oraz piętrowymi częściami skrajnymi. KaŜda część nakryta została oddzielnymi kalenicowymi dachami dwuspadowymi. Elewacja budynku ozdobiona jest dekoracją architektoniczną odwołującą się do wzorów neogotyckich. Dwór posiada prostokątne oraz zamknięte półkoliście otwory okienne i drzwiowe o róŝnej wielkości i kształcie w zaleŝności od elewacji, części budynku i kondygnacji; - pałac w Brodnicy zbudowany został w stylu eklektycznym w 1890 r. przez Antoninę Chłapowską, wnuczkę generała Dezyderego Chłapowskiego. Budynek prezentuje formy architektury odwołujące się do wzorów renesansu włoskiego. ZałoŜony jest na rzucie prostokąta ze zryzalitowaną częścią środkową elewacji frontowej i tylnej. Główne wejście poprzedzone zostało schodami prowadzącymi na taras. W północno - zachodnim naroŝu pałacu znajduje się półkoliście zamknięta wnęka, w której ustawiono rzeźbę Najświętszej Marii Panny. Otwory okienne posiadają regularny układ i ujęte są w architektoniczne obramienia. Kondygnacja parteru i piętra oddzielona została profilowanym gzymsem. 12

14 Z dawnego wystroju i wyposaŝenia wnętrza zachowały się: we fragmentach dekoracja sztukatorska zwieńczenia ścian oraz obrzeŝy sufitów w kondygnacji parteru, strop w holu, stolarka drzwiowa, drewniane schody o dekoracyjnej balustradzie w korytarzu północnej części pałacu oraz balustrady schodów w aneksach bocznych; - pałac w Iłówcu zbudowany został w1866 r. z inicjatywy ówczesnego właściciela majątku Roberta Lehmana i prezentuje formy charakterystyczne dla epoki historyzmu, odwołujące się do wzorów architektury renesansowej. Jest to budynek dwukondygnacyjny, podpiwniczony, załoŝony na rzucie prostokąta. Elewacja frontowa jest trzynastoosiowa z trójosiowym ryzalitem środkowym, rozczłonkowanym pilastrami. W środkowej części ryzalitu, ponad głównym wejściem, znajduje się dekoracja sztukatorska przedstawiająca alegoryczne postacie kobiece trzymające atrybuty symbole postępu w rolnictwie: lokomobilę i pług parowy. W zwieńczeniu środkowej części attyki ryzalitu znajduje się dekoracyjna prostokątna płyta zawierająca inicjały właściciela dóbr: R.L oraz datę budowy 1866 r. W jej zwieńczeniu umieszczony został snop zboŝa, a po jego obu stronach alegoryczne postacie kobiece w otoczeniu atrybutów symbolizujących rolnictwo; - drewniany kościół p.w. św. Ducha w Dolsku zbudowany został w 1618 r. na miejscu wcześniejszej świątyni ufundowanej wraz ze szpitalem w 1442 r. przez bp. poznańskiego Andrzeja Opalińskiego. Posiada on konstrukcję zrębową, na zewnątrz oszalowany jest deskami, a nawa wzniesiona została na planie zbliŝonym do kwadratu. Do nawy przylegają kruchty o konstrukcji szkieletowej. Nad zachodnią kruchtą wznosi się czworoboczna wieŝa zwieńczona hełmem gontowym z latarnią. We wnętrzu znajduje się belka z krucyfiksem opatrzona w datę budowy. Na uwagę zasługują profilowane otwory drzwiowe o wyraźnych cechach gotyckich, zamknięte łukiem w ośli grzbiet i łukiem podkowiastym; - kościół p.w. św. Michała Archanioła w Dolsku wzniesiony został ok r. z fundacji biskupa poznańskiego Andrzeja Opalińskiego i naleŝy do najcenniejszych kościołów gotyckich w Wielkopolsce. Jest to świątynia orientowana, czyli posiadająca prezbiterium zwrócone na wschód, murowana z cegieł w układzie polskim o trójnawowym układzie halowym. Od południa przylegają do niej dwie prostokątne kaplice. Korpus kościoła i gotycka kaplica od zewnątrz opięte są uskokowymi szkarpami. W jego centralnej części znajduje się obraz koronacji Matki Boskiej z 1627 r. z warsztatu wielkopolskiego. Świątynia otoczona jest murem z barokową bramą i dzwonnicą z końca XVIII w. zbudowaną na rzucie kwadratu; 13

15 - kościół p.w. św. Wawrzyńca w Dolsku zbudowany został ok r. na rzucie prostokąta z niewydzielonym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Świątynia otoczona jest kamiennym murem zbudowanym na początku XX w. W 1983 r. na skutek huraganu zniszczona została drewniana kwadratowa wieŝa, którą dobudowano do kościoła w XVIII w. WyposaŜenie świątyni pochodzi z XVII w.; - plebania w Dolsku wzniesiona została w latach staraniem proboszcza Marcina Ollrycha. W 1889 r. została gruntownie odrestaurowana. ZłoŜona jest z domu mieszkalnego zwróconego frontem na wschód oraz oficyny usytuowanej pod kątem prostym do domu i połączonej z nim krótkim przejściem. Budynek plebanii jest murowany, późnobarokowy z dachem mansardowym z lukarnami. W 2001 r. odkryto wewnątrz rokokowe polichromie przedstawiające krajobraz z ogrodem otaczającym rezydencję oraz scenki rodzajowe z postaciami muzykantów, pochodzące z ok r. Plebania zaliczana jest do najpiękniejszych w Wielkopolsce; - drewniany kościół p.w. św. Jakuba Apostoła w BłaŜejewie jest niewielkim kościołem zbudowanym w 1676 r. dla drwali wyrąbujących okoliczne lasy potrzebne dla wznoszonej wówczas świątyni na Świętej Górze. Kościół jest orientowany, jednonawowy z prezbiterium zamkniętym wielobocznie i dwiema kaplicami przy nawie, tworzącymi rodzaj transeptu. Na dachu góruje wieŝa z barokowym hełmem zakończonym latarnią. WyposaŜenie świątyni zachowało cechy twórczości ludowej. Kościół posiada trzy ołtarze wykonane z drewna; - kościół p.w. Wniebowzięcia N.M.P. i św. Mikołaja w KsiąŜu Wlkp. wzniesiony został w 1755 r. na miejscu świątyni drewnianej, z fundacji dziedzica miasteczka Macieja Wyssogoty Zakrzewskiego. W latach został rozbudowany. Jest to budynek trzynawowy, od strony południowej znajduje się zakrystia, a od strony północnej kaplica Najświętszego Serca Jezusowego. Z wcześniej istniejącego kościoła barokowego zachowana została część zachodnia (obecnie prezbiterium), część transeptu włączona w nowy korpus oraz obraz Matki Boskiej z I poł. XVII w. Na suficie znajdują się trzy plafony: obraz Matki Boskiej Wniebowziętej, Agnus Dei obraz przedstawiający polskich świętych i aniołów adorujących Ducha Świętego; - drewniany kościół p.w. PodwyŜszenia KrzyŜa Świętego w Gogolewie postawiony został w 1779 r. na wzgórzu, przy zakolu Warty, w odległości ok. 1 km. od wsi. Wybudowany w stylu barokowym, orientowany, o konstrukcji szkieletowej, kryty gontem, jednonawowy z węŝszym i nieco niŝszym prezbiterium. W zachodniej części nawy znajduje się kruchta, pod którą jest krypta grobowa. Wewnątrz nawę podzielono dwoma rzędami słupów. Chór muzyczny wsparty na dwóch słupach jest wybrzuszony 14

16 w kierunku nawy. Ołtarz główny pochodzi z 1780 r. i zawiera krzyŝ w otoczeniu korony cierniowej; - kościół p.w. św. Michała Archanioła w Chwałkowie Kościelnym wzniesiono w 1819 r. na miejscu wcześniejszego - drewnianego. W 1891 r. dobudowano w stylu neogotyckim prezbiterium oraz zakrystię z wieŝą. Jest to świątynia orientowana, otynkowana i jednonawowa. W wystroju wnętrza wykorzystano m.in. fragmenty późnogotyckiej płaskorzeźby z Pokłonem Trzech Króli; - kościół p.w. św. Marcina biskupa w Mchach został wzniesiony w latach z fundacji Stanisława Sepińskiego. Jest to świątynia późnorenesansowa, orientowana, zbudowana na układzie jednonawowym z nawą dwuprzęsłową. Przy nawie od strony zachodniej stoi kwadratowa wieŝa z kruchtą w przyziemiu. W łuku tęczowym znajduje się kartusz z literami HP AD Chór muzyczny posiada wybrzuszoną balustradę wspartą na czterech kolumienkach. W pobliŝu prezbiterium usytuowany jest późnorenesansowy nagrobek Stanisława Sepińskiego i jego Ŝony Katarzyny z ok r. Wewnątrz wieŝy wisi renesansowy dzwon z wybitą datą 1624; - kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny we Włościejewkach to świątynia późnogotycka, zbudowana w pocz. XVI w., reprezentująca styl gotyku nadwiślańskiego, orientowana, murowana z cegły w układzie polskim z uŝyciem zendrówki o dwuspadowym dachu pokrytym dachówką. Jest to budynek o trzech kondygnacjach rozdzielonych fryzami ozdobnymi o rozczłonkowanych wnękach. Ołtarz główny zawiera obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pierwszej połowy XVII w. Na zewnętrznej ścianie znajduje się wmurowany w ścianę głaz ze śladami stóp, nawiązujący do legendy o powstaniu kościoła; - pałac w Mchach zbudowany został w końcu XVIII w. przez właściciela wsi Sebastiana Bieńkowskiego, podstolego gnieźnieńskiego. PołoŜony jest w u krajobrazowym, poprzedzony dziedzińcem, piętrowy, częściowo podpiwniczony. Budynek zbudowany został na rzucie prostokąta, z portykiem kolumnowym od strony zajazdu i półkolistym ryzalitem od ogrodu. Od strony pn. - zach. znajduje się piętrowa przybudówka z 2 poł. XIX w. Pałac posiada elewacje podłuŝne dziewięcioosiowe i boczne trójosiowe. Na osi fasady znajduje się portyk czterokolumnowy zwieńczony belkowaniem i trójkątnym frontem. Przy portyku i naroŝnikach elewacji występują płaskie pilastry. Największe znaczenie przywiązano do wielkiej sali balowej, poprzedzonej westybulem, o suficie wspartym na toskańskich kolumnach. Zachowaną do dziś dekorację sztukatorską ścian wykonał prawdopodobnie w roku 1792 Michał Ceptowicz z Poznania. Zawiera ona przedstawienie czterech pór roku oraz Polonię jako kobietę karmiącą orła 15

17 udostojnionego koroną. Otwory okien i drzwi oraz wnęki ujęte są w obramienia architektoniczne; - dwór w Gogolewie zbudowany został u schyłku XVIII w. Jest to budynek o cechach klasycystycznych, załoŝony na rzucie prostokąta, parterowy, na kolebkowo sklepionych piwnicach, przykryty wysokim, naczółkowym dachem z mieszkalną częścią poddasza. Elewacje wsparte są na cokole z prostokątnymi oknami w gładkich obramieniach. Na elewacji frontowej znajduje się czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym naczółkiem; - kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Śremie to późnogotycki kościół zwieńczony 62 metrową wieŝą. Czas jego powstania jest nieokreślony, prawdopodobnie budowę rozpoczęto po 1393 r. Jedną z kaplic, obecnie zakrystię, dobudowano w 1504 r., a kilka lat później wzniesiono wieŝę. Kaplica Chłapowskich powstała w 1627 r. Jednonawowe wnętrze przykrywa sklepienie gwiaździste z XV/XVI w. Do zabytkowego wnętrza kościoła naleŝą: ołtarz boczny, późnorenesansowy obraz Adoracja Matki Boskiej przez św. Wojciecha i św. Stanisława z ok r., ołtarz główny z 1892 r. ze zdobiącymi go rzeźbami św. Piotra i Pawła, a w nim kopia obrazu Tycjana Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny z tego samego okresu. Na uwagę zasługuje równieŝ przyścienny nagrobek Jerzego Jączyńskiego, zmarłego w 1597 r. podstarościego śremskiego; - zespół poklasztorny Franciszkanów w Śremie powstał na przełomie XVII i XVIII w., składa się z kościoła pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny oraz dawnego klasztoru Franciszkanów. Barokowy kościół jest budynkiem trójnawowym, halowym, z węŝszym prostokątnym prezbiterium. Wnętrze przykrywa w nawie sklepienie Ŝaglaste, w prezbiterium kolebkowe z lunetami i skromną późnorenesansową sztukaterią z XVII w. Zabudowania klasztorne złoŝone są z trzech skrzydeł kryjących kwadratowy wirydarz. Oś elewacji frontowej zdobi późnobarokowy portal. W kruŝganku znajduje się tablica poświęcona ojcu Hieronimowi Gruszeckiemu; - kościół p.w. św. Ducha w Śremie jest drugim najstarszym kościołem w mieście. Postawiony został w 1614 r., a po przejęciu go przez protestantów przebudowany w 1840 r. Jest to budynek jednonawowy z niewydzielonym prezbiterium o dwuspadowym, jednokalenicowym dachu, murowany z cegły w układzie polskim. Od wschodu znajduje się kaplica, a od zachodu kruchta neogotycka. Wnętrze kościoła zachowało wiele elementów nawiązujących do dawnego zboru ewangelickiego z charakterystycznymi balkonami. Fasada ozdobiona jest czworokątnymi wieŝyczkami oraz ostrołukowym szczytem; 16

18 - zespół poklasztorny Klarysek w Śremie obejmuje barokowy kościół św. Ignacego Loyoli oraz budynek poklasztorny pochodzących z XVIII w. W przeszłości na tym miejscu znajdowała się siedziba klasztoru Franciszkanów sprowadzonych do miasta w 1261 r., następnie od 1623 r. Ŝeńskiego zakonu Klarysek oraz od 1855 r. zakonu Jezuitów. Obecnie znajduje się w nim Zakład Opiekuńczo Leczniczy. Kościół p.w. św. Ignacego Loyoli to budynek trzynawowy, o korpusie trzyprzęsłowym i wyŝszym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Znajduje się w nim chór muzyczny z wybrzuszoną częścią środkową i boczną; - Śremski Ratusz jest jednym z najbardziej okazałych budynków w powiecie. Wybudowany w 1838 r. nawiązuje do popularnego w XIX w. stylu okrągłych łuków, będącego mieszanką renesansu i klasycyzmu. Bogata dekoracja architektoniczna nawiązuje do architektury baroku i rokoko. Jest to budynek 3-kondygnacyjny, na rzucie prostokąta, z dwoma skrajnymi ryzalitami oraz z zegarową wystawką z 1876 r., znajdującą się w środkowej fasadzie. Obecnie mieści siedzibę Urzędu Miejskiego; - wieŝa ciśnień w Śremie to najbardziej charakterystyczny budynek w mieście. Powstała w 1909 r. wg projektu Ksawerego Geislera, mierzy 43,7 m. wysokości. Wcześniej w miejscu usytuowania wieŝy stał kościół p.w. św. Mikołaja, który był pierwszą świątynią w tym mieście; - kościół p.w. św. Wojciecha w Dalewie powstał na początku XIV w. i naleŝy do najstarszych zabytków powiatu. Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą z 1367 r. Świątynia została przebudowana po poŝarze w XVII w. Jest to budynek wczesnogotycki, jednonawowy, z nieco węŝszym prezbiterium, przykryty stropem, murowany z cegły w układzie polskim. W zakrystii znajduje się dwuprzęsłowe sklepienie kolebkowokrzyŝowe. Okna usytuowane są w tynkowanych obramieniach, zamknięte łukami odcinkowymi, a dach zwieńczony wieŝyczką z 1697 r. Na uwagę zasługuje bogate wnętrze kościoła. Zamurowane wnęki okien prezbiterium zdobią barokowe freski. Ambona pochodząca z późnego baroku ozdobiona jest malowanymi postaciami czterech ewangelistów. Na ścianie zewnętrznej znajduje się tablica poświęcona ks. Piotrowi Wawrzyniakowi. Ciekawy element architektury stanowi dzwonnica konstrukcji szkieletowej z 1878 r., w której znajdują się dwa dzwony: z 1868 i 1926 r. - drewniany kościół p.w. św. Michała Archanioła w Błociszewie wzniesiony został w 1 poł. XVIII w. na miejscu wcześniejszego, pochodzącego z XV w. Posiada on konstrukcję szkieletową, na zewnątrz oszalowaną. Wewnątrz znajduje się nadwieszony chór muzyczny, wybrzuszony ku nawie. Okna zdobią neorenesansowe witraŝe z 1906 r., 17

19 a małą wieŝyczkę zegar pochodzący z 1847 r. Budynek posiada dwuspadowy dach kryty łupkiem; - drewniany kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Mórce pochodzi z połowy XVII w., posiada konstrukcję szkieletową, wypełnioną gliną, jest oszalowany, jednonawowy, z węŝszym i nieco niŝszym prezbiterium. Łuk tęczowy koszowy wsparty jest na kolumnach toskańskich, a ściany rozczłonkowane pilastrami podtrzymującymi belkowanie. Ołtarz główny jest drewniany, malowany, wczesnobarokowy z końca XVII w., a drzwi prezbiterium do zakrystii Ŝelazne z listwową kratownicą z XVII w. Do najstarszych części kościoła naleŝy nawa z wielobocznie zamkniętym chórem oraz zakrystia, w której znajduje się sklepienie kolebkowe z lunetami ozdobione rozetkami i główkami aniołków. Wnętrze kościoła prezentuje wystrój barokowy. Przy kościele znajduje się brama dzwonnica z XIX w. z dwoma dzwonami z 1612 r.; - pałac Kęszyckich w Błociszewie zbudowany w 1891 r. z inicjatywy Jana Nepomucena i Florentyny z Chłapowskich Kęszyckich. Łączy w sobie elementy staropolskiego dworu z motywami zaczerpniętymi z architektury francuskiej. Jest to jeden z najpiękniejszych pałaców znajdujących się w powiecie śremskim. Budynek nakryty dachem mansardowym z lukarnami zdobi elewacja z bogatą dekoracją architektoniczną, która nawiązuje do architektury baroku i rokoko. Przy elewacjach bocznych wprowadzono parterowe aneksy przykryte płaskimi dachami będącymi jednocześnie tarasami. Główne wejście poprzedzone zostało czterokolumnowym portykiem z tarasem w kondygnacji piętra ryzalitu. Wnętrza reprezentacyjne zajmowały środkową i zachodnią część parteru, a na apartamenty prywatne właścicieli przewidziano pomieszczenia we wschodniej części pałacu. Obecnie w pałacu mieści się sanatorium rehabilitacyjne Poznańskiego Ośrodka Reumatologicznego ze Śremu; - cmentarze stanowią waŝny element dziedzictwa kulturowego. Na terenie powiatu śremskiego znajduje się 37 historycznych, zewidencjonowanych cmentarzy, gdzie 23 z nich to cmentarze rzymskokatolickie, a 14 to cmentarze ewangelickie. W gminie Brodnica istnieje 7 cmentarzy. Sześć z nich to cmentarze rzymsko katolickie, w tym 3 przykościelne w Brodnicy, Jaszkowie i śabnie oraz 1 ewangelicki w śabnie. śaden z zachowanych w/w cmentarzy nie jest wpisany do rejestru zabytków. Na terenie gminy Dolsk znajduje się 9 cmentarzy, z których 4 to cmentarze rzymskokatolickie, w tym 2 przykościelne w Dolsku i Wieszczyczynie, a pozostałe 5 to cmentarze ewangelickie. TakŜe na tym terenie Ŝaden z cmentarzy nie jest wpisany do rejestru zabytków. 18

20 W gminie KsiąŜ Wlkp. zachowanych zostało 9 cmentarzy. Pięć z nich to cmentarze rzymsko katolickie, w tym 2 przykościelne w Gogolewie i Włościejewkach oraz 4 ewangelickie w Konarzycach, KsiąŜu, Zaborowie i Zakrzewicach. Wpisem do rejestru zabytków objęty jest jedynie cmentarz przykościelny w Gogolewie. Spośród 12 cmentarzy usytuowanych na terenie gminy Śrem 8 to cmentarze rzymskokatolickie, a 4 - cmentarze ewangelickie. Do rejestru zabytków wpisany został cmentarz przy kościelne p.w. NMP Wniebowziętej w Śremie oraz cmentarz parafialny przy ul. Cmentarnej w Śremie; - i podworskie to obiekty kulturowo przyrodnicze zasługujące na szczególną uwagę. Poza ekspozycją ciekawych elementów przyrody stanowią niezwykłą oprawę dla zlokalizowanych w ich obrębie zabytkowych obiektów. Na terenie powiatu występuje 38 ów wpisanych do rejestru zabytków. W gminie Brodnica zabytkowe i wpisane do rejestru zabytków znajdują się w: Chaławach, Grabianowie, Grzybnie, Iłówcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach, Szołdrach i Brodnicy. Ich stan jest róŝny, lecz w ostatnim czasie coraz więcej ów doprowadzanych jest przez właścicieli do poŝądanego stanu. W u w Szołdrach znajdują się pomniki przyrody takie jak: platany klonolistne o obwodzie cm oraz jesiony. Szczególne walory krajobrazu gminy Dolsk, w tym: urozmaicona rzeźba terenu, jeziora i cieki wodne, stwarzały doskonałe warunki do tworzenia kompozycji przestrzennej załoŝeń owych. Parki lokowane na zboczach rynien jeziornych i w pobliŝu jezior pozwalały na stworzenie duŝej liczby punktów oraz rozległych osi widokowych, dodając rozmachu nawet niewielkim powierzchniom owym. Z dwunastu istniejących ów w gminie Dolsk wpisem do rejestru objętych zostało dziesięć. Na terenie gminy KsiąŜ Wlkp. wpisem do rejestru objęte są 4 i w zespołach dworsko i pałacowo owych. Są one zlokalizowane w: Chrząstowie, Mchach, Włościejewkach i Zaborowie. W u w Mchach znajduje się pomnikowy drzewostan, na który składają się m.in.: buk czerwony o obwodzie 310 cm, platan klonolistny cm i jesion wyniosły cm. Park we Włościejewkach wyróŝniają dwa platany o obwodzie 490 i 320 cm, osiem dębów szypułkowych o obwodzie cm oraz cztery lipy drobnolistne o obwodzie cm. W gminie Śrem znajduje się 14 ów podworskich i wszystkie objęte zostały ochroną konserwatorską. Najlepiej utrzymane na tym terenie i najbardziej wartościowe z punktu widzenia przyrodniczego są i w: Błociszewie, KrzyŜanowie, Łęgu i Mechlinie. 19

21 4.1.3 Zabytki nieruchome stanowiące własność powiatu śremskiego Wśród zabytków nieruchomych stanowiących własność powiatu śremskiego występują: - budynek dawnego starostwa przy ul. Mickiewicza 17 w Śremie zaprojektowany został przez architekta Paula Pitta i powstał w latach Jest budowlą na rzucie zbliŝonym do litery L, murowaną, podpiwniczoną, dwukondygnacyjną, z wysokimi wielopołaciowymi dachami z niską wieŝą nakrytą hełmem w części głównej. Rozbudowana bryła składa się z korpusu głównego zryzalitowanego w naroŝach dwóch elewacji oraz wąskiego skrzydła przylegającego do elewacji tylnej. Ryzality wieńczą bogate szczyty z trójkątnymi frontonami i dekoracją o motywach renesansowych. Przesunięty z osi fasady główny kamienny portal nawiązuje do form renesansu. Układ wnętrz skupiony został wokół sieni o bogatej dekoracji sztukatorskiej, obszernego hallu z ozdobną posadzką ceramiczną oraz klatką schodową doświetloną oknami witraŝowymi. Trójbiegowe łamane schody o Ŝeliwnej balustradzie prowadzą do kondygnacji poddasza. W budynku zastosowane zostały formy architektury historyzującej, nawiązującej do renesansu północnego. Obecnie mieści się w nim Starostwo Powiatowe; - gmach dawnego gimnazjum w Śremie wraz z salą gimnastyczną przy ul. Poznańskiej 11 to jedna z najstarszych szkół w Wielkopolsce. Jej absolwentami byli m.in. ks. Piotr Wawrzyniak, prof. Heliodor Święcicki, prof. Antoni Kalina oraz Teodor Jeske Choiński. Obecnie mieści się tam Zespół Szkół Ogólnokształcących. Budynek szkoły powstał w 1869 r. i załoŝony jest na rzucie prostokąta z przylegającym prostopadle od północy do środkowej części elewacji tylnej wydłuŝonym skrzydłem. Dwu i trójkondygnacyjną bryłę pokrywają niskie, czterospadowe dachy. Elewacja budynku pozostawiona w nieotynkowanej cegle, przepruta zamkniętymi półkoliście w głównej bryle prostokątnymi otworami okiennymi o regularnym układzie osiowym, nawiązuje do popularnych w XIX w. wzorów zaczerpniętych z kultury romańskiej. We wnętrzu zachowany jest pierwotny układ pomieszczeń, reprezentacyjna klatka schodowa oraz stolarka drzwiowa. Sala gimnastyczna wybudowana została w 1882 r. w podobnej stylistyce architektonicznej. Przed szkołą znajduje się głaz narzutowy z tablicą upamiętniającą stacjonowanie w tym budynku w 1939 r. sztabu Wielkopolskiej Brygady Kawalerii. Zespół budynków jest interesującym przykładem budowli uŝyteczności publicznej, charakterystycznych dla epoki i regionu, wzniesionych z zastosowaniem form architektury i dekoracji odwołującej się do epoki średniowiecza i renesansu; 20

22 - zespół dworski w Grzybnie składa się z dworu oraz u. Dwór zbudowany został w latach przez ówczesnego właściciela majątku Franza Geuthnera z wykorzystaniem murów wcześniejszej budowli. Obecnie mieści się w nim Zespół Szkół Rolniczych. Jest to budynek murowany, otynkowany, o dwukondygnacyjnej zakomponowanej horyzontalnej bryle załoŝonej na rzucie prostokąta z płytkimi ryzalitami w bocznych partiach elewacji frontowej, ryzalitem w elewacji tylnej oraz w elewacjach bocznych. Całość wieńczą wysokie, czterospadowe pokryte dachówką dachy z oknami powiekowymi, oświetlającymi wysoką kondygnację poddasza. Elewacje wsparte na wysokim, kamiennym cokole mieszczącym okna płytko posadowionej kondygnacji piwnic pokryte są tynkiem i pozbawione dziś w większości dekoracji architektonicznej. Prostokątne otwory okienne mają układ nieregularny, zdeterminowany wykorzystaniem murów wcześniejszej budowli. Elewacja frontowa zwrócona na zachód poprzedzona jest parterowym gankiem wspartym na dwóch parach kolumn, zwieńczonym parterowym daszkiem z trójkątnym naczółkiem w jego części środkowej. Elewacja tylna posiada trójosiowy ryzalit w części północnej, do którego przylega parterowy przeszklony aneks oświetlający wnętrze zlokalizowanej tu sali. Przy północnej elewacji bocznej zaprojektowano jednoosiowy, zwieńczony czterospadowym daszkiem ryzalit mieszczący klatkę schodową. W jego górnej kondygnacji zachowane zostały pozostałości dekoracji architektonicznej w formie naroŝnych pilastrów. Wnętrze dworu jest dziś znacznie przekształcone, zaadaptowane i przystosowane do potrzeb szkoły. Zachowały się zarysy dawnego, dwutraktowego układu z wąskim korytarzem biegnącym wzdłuŝ budynku. Dwór reprezentuje typ architektury schyłkowego historyzmu, w której obok form współczesnych widoczne są echa form barokowych. Teren przed elewacją frontową budynku wypełnia podjazd poprzedzony owalnym klombem gazonowym. Park załoŝony został w 2 poł. XIX w. i częściowo przekształcony w początkach XX w. Jego powierzchnia wynosi 2,88 ha. Reprezentuje typ krajobrazowy z malowniczo ukształtowaną kompozycją, w której wykorzystane zostało naturalne ukształtowanie terenu wraz z przepływającym tędy kanałem oraz dwoma stawami w północno wschodniej części u. Na uwagę zasługują rosnące tam wiązy i sosny wejmutki; - zespół pałacowy w Psarskiem tworzy wybudowany ok r. w stylu neogotyckim przez Antoniego Raczyńskiego pałac, który odwołuje się do wzorów angielskich oraz powstały w XIX wieku. Charakterystycznym elementem budynku jest wysoka wieŝa ozdobiona krenelaŝem wraz z przylegającym do niej ośmiobocznym aneksem ogrodu zimowego. Asymetryczna elewacja frontowa zwrócona jest ku zachodowi z trójosiowym ryzalitem. W jego części środkowej, zaakcentowanej wieŝyczkami, 21

23 umieszczona została prostokątna płycina z dwoma tarczami herbowymi. Najbogatsze formy uzyskała jednak dekoracja architektoniczna elewacji północnej, powstała w czasie przebudowy ok r., od kiedy elewacja ta zaczęła pełnić funkcję frontowej. Otwory okienne i drzwiowe zdobi dekoracja maswerkowa, a nadokienniki w formie oślego grzbietu ozdobione zostały rozetami i tarczami herbowymi. W północnej części obiektu zachowały się okazałe kamienne schody z neogotycką balustradą dekorowaną motywem maswerku. W zespole pałacowym mieści się obecnie Dom Pomocy Społecznej. Park o układzie krajobrazowym załoŝony został w XIX w. Jego powierzchnia wynosi 6,2313 ha, a elementem wyróŝniającym są: dęby szypułkowe o obwodzie do 610 cm, lipy drobnolistne, graby, tulipanowiec amerykański oraz cis ukształtowany w formie altany. Obecny układ u, większość zadrzewienia, niektóre elementy sztuki ogrodniczej, dróŝki i ścieŝki pochodzą sprzed stu lat. Pewne elementy zostały przekształcone przez Grodzickich, Szołdrskich, a ostatnio przez dyrekcję Domu Pomocy Społecznej. Najistotniejszą zmianą jest powiększenie u kosztem dawnych ogrodów od strony północnej i wschodniej. Park pełni rolę rekreacyjną dla podopiecznych Domu Pomocy Społecznej oraz dla osób ich odwiedzających; - budynek lazaretu przy ul. Farnej 16 w Śremie wraz z przylegającą od strony południowo zachodniej kaplicą przyszpitalną powstał w latach W latach nastąpiła rozbudowa obiektu o dodatkowe parterowe skrzydło w południowo wschodniej elewacji bocznej. Dawny lazaret jest budynkiem załoŝonym na planie prostokąta z nieznacznie zryzalitowaną częścią elewacji frontowej, zwieńczoną trójkątnym naczółkiem z półkolistym oknem. Na osi pseudoryzalitu znajduje się główne wejście. Od strony południowo zachodniej przylega kaplica z łącznikiem, wysunięte znacznie przed lico elewacji ryzalitu. Budynek posiada zwartą trzykondygnacyjną bryłę, tynkowane elewacje z zachowaną skromną dekoracją architektoniczną w formie gzymsu podokapowego z konsolkami. W elewacji frontowej kaplicy, w kondygnacji piętra, znajduje się półkoliście zwieńczona wnęka z figurą św. Józefa z Dzieciątkiem. Budynek dawnego lazaretu z kaplicą prezentuje formy architektury charakterystyczne dla epoki historyzmu z elewacjami nawiązującymi do klasycyzmu. Obecnie mieści się tam Dom Pomocy Społecznej; - dom i budynek gospodarczy przy ul. Marciniaka 2 w Śremie zbudowane zostały na początku XX w. Pierwszy z nich to budynek dwukondygnacyjny o powierzchni zabudowy 303,96 m², podpiwniczony z dachem stromym i poddaszem uŝytkowym. We frontowej części znajduje się parterowa absyda zakończona tarasem. Ściany zbudowane zostały z cegły pełnej ceramicznej i otynkowane dwustronnie. Dach 22