IDENTYFIKACJA ENDOGENICZNYCH ATUTÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO WCHODZĄCYCH W SKŁAD AGLOMERACJI WROCŁAWSKIEJ

Transkrypt

1 IDENTYFIKACJA ENDOGENICZNYCH ATUTÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO WCHODZĄCYCH W SKŁAD AGLOMERACJI WROCŁAWSKIEJ ETAP I. ANALIZA PORÓWNAWCZA JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO AGLOMERACJI WROCŁAWSKIEJ POD KĄTEM WYŁONIENIA ENDOGENICZNYCH CECH SPECYFICZNYCH DLA KAŻDEJ Z NICH Zespół pod kierunkiem prof. Stanisława Korenika w składzie: dr Alicja Zakrzewska-Półtorak, dr Dorota Rynio, mgr Kinga Wasilewska Wrocław, lipiec 2010

2 Spis treści Wstęp Metodyka opracowania danych źródłowych oraz procesu diagnozowania Dane źródłowe Diagnozowanie Charakterystyka badanych jednostek samorządu terytorialnego wstępna analiza jakościowa Opis gmin wchodzących w skład ARAW S.A. oraz miasta Wołów Podsumowanie Charakterystyka badanych jednostek samorządu terytorialnego wstępna analiza ilościowa Analiza pogłębiona Specjalizacja w zakresie działalności gospodarczej ze szczególnym uwzględnieniem mikroprzedsiębiorców Wielowymiarowa analiza porównawcza Zakończenie Bibliografia Spis rysunków Spis tabel Załącznik 1. Sekcje i działy Polskiej Klasyfikacji Działalności S t r o n a

3 Wstęp Projekt Identyfikacja endogenicznych atutów jednostek samorządu terytorialnego wchodzących w skład Aglomeracji Wrocławskiej jest przedsięwzięciem, który może istotnie przyczynić się do wypracowania i przyjęcia kierunków rozwoju w oparciu o zasoby endogeniczne jednostek samorządu terytorialnego wchodzących w skład Agencji Rozwoju Aglomeracji Wrocławskiej S.A. (ARAW). Pierwszym z etapów projektu jest Analiza porównawcza jednostek samorządu terytorialnego Aglomeracji Wrocławskiej pod kątem wyłonienia endogenicznych cech specyficznych dla każdej z nich. Niniejsze opracowanie zawiera wyniki tego badania. Cele, jakie zakładają autorzy to przede wszystkim: Określenie specjalizacji poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego ze szczególnym uwzględnieniem zasobów endogenicznych (w szczególności lokalnej społeczności i lokalnych przedsiębiorców). Wyodrębnienie działów nowoczesnych, istotnych z punktu widzenia podnoszenia konkurencyjności badanych jednostek. Określenie związków pomiędzy różnymi zjawiskami występującymi w każdym z badanych gmin/miast. Dla osiągnięcia wyżej wymienionych celów zastosowane zostaną różnorakie podejścia i metody, pozwalające na weryfikację wyników tak, aby wyprowadzone wnioski cechowały się wysokim poziomem obiektywizmu i przydatności dla określania kierunków i narzędzi rozwoju badanych jednostek samorządu terytorialnego. Podejście prezentowane przez autorów ma na celu wyjście poza schematyczne ramy określające potencjał jednostek terytorialnych, uwzględniając najnowsze nurty w teorii i praktyce rozwoju regionalnego i lokalnego ze szczególnym uwzględnieniem procesu metropolizacji przestrzeni. Analizę rozpocznie ogólna jakościowa charakterystyka badanych jednostek samorządu terytorialnego. Zostanie ona przeprowadzona z uwzględnieniem informacji, jakie podają gminy, w szczególności na własnych stronach internetowych. Kolejnym etapem będzie wstępna analiza ilościowa w oparciu o wybrane metody statystyczne. Po weryfikacji uzyskanych na tym etapie wyników, autorzy przeprowadzą analizę pogłębioną. W jej ramach zastosowane zostaną: 3 S t r o n a

4 wielowymiarowa analiza porównawcza przy użyciu miar zagregowanych, metody rangowania i klasyfikacji, a także - odpowiednio zmodyfikowane na potrzeby badania - wskaźniki określające centralność i specjalizację poszczególnych badanych jednostek na tle całej Aglomeracji Wrocławskiej. Wrocław i jego najbliższe otoczenie wykazują szereg atutów, wynikających z ich położenia geograficznego 1 : znajdują się na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych - na obszarze Wrocławia lub w jego pobliżu krzyżują się drogi o znaczeniu krajowym i międzynarodowym, w tym także paneuropejskim; leżą w bliskości granic z Niemcami i Czechami, w najbliższym sąsiedztwie znajduje się duża liczba szlaków komunikacyjnych łączących je z tymi krajami, co świadczy o stosunkowo wysokiej otwartości obszaru; usytuowane są w strefie krzyżujących się pasm aktywności gospodarczej o największym znaczeniu dla rozwoju i integracji europejskiej; w najbliższym ich otoczeniu nie występuje silny konkurent - duży ośrodek miejski lub aglomeracja ograniczające zasięg ich wpływu; posiadają dogodne, chociaż nie w pełni wykorzystane szlaki wodne. Wrocław jako stolica i centrum rozwoju Dolnego Śląska, ukształtował się samorzutnie przez wieki w wyniku różnorodnych procesów. Należy wymienić wśród nich: cywilizacyjne, społeczne, gospodarcze, kulturowe i polityczne. Koncentracja procesów i działalności na terenie obecnego miasta wynikała z szeregu czynników, zarówno naturalnych, takie jak: klimat, ukształtowanie fizjograficzne czy stosunki wodne, jak i pozanaturalnych: rynku zbytu, funkcji ośrodka administracyjnego, naukowego, kulturowego itp. oraz z położenia na przecięciu szlaków komunikacyjnych 2. Wraz ze wzrostem znaczenia miasta, jego oddziaływanie na stosunki społecznoekonomiczne w regionie, a przede wszystkim bezpośrednim otoczeniu (Aglomeracji 1 S. Ciok, E. Jakubowicz, J. Łoboda, Konkurencyjność i przekształcenia strukturalne Aglomeracji Wrocławskiej, [w:] Gospodarka przestrzenna miast polskich w okresie transformacji, red. T. Markowski, T. Marszał, KPZK PAN, Warszawa 1998, s Kształtowanie się Wrocławskiego Obszaru Metropolitalnego w warunkach integracji europejskiej, red. S. Korenik, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s S t r o n a

5 Wrocławskiej), sukcesywnie się powiększało. Z analizy zależności między Wrocławiem a jego otoczeniem można wysnuć następujące wnioski 3 : 1) centrum i najbliższe otoczenie ukształtowały swoje profile społecznogospodarcze, co w ich wzajemnych relacjach wywołuje efekt synergii, 2) centrum zmierza w kierunku profilu usługowo-edukacyjno-produkcyjnego, co szczególnie uwidoczniło się w ostatnich latach, 3) jednostki otaczające centrum zaczynają specjalizować się w usługach i działalności przemysłowej, spełniając wciąż po części funkcje rolnicze, 4) obszary regionu położone w dalszej odległości od Wrocławia nie podlegają znacznemu oddziaływaniu jego wpływu, kształtując własne struktury, często nie powiązane z układem metropolitalnym. Harmonijny dalszy rozwój całego obszaru Aglomeracji Wrocławskiej jest uzależniony od wykorzystania zasobów i atutów o charakterze endogenicznym. Na potrzeby badania sformułowana została definicja zasobów endogenicznych. Pojęcie zasobów endogenicznych jest rozumiane bardzo szeroko. Obejmuje ono nie tylko lokalne zasoby o charakterze materialnym i niematerialnym, ale także te zasoby, które są powszechne (mają wymiar globalny), lecz na danym terenie uległy procesowi endogenizacji. Zjawisko to często określane jest też mianem terytorializacji egzogenicznych czynników gospodarowania i związane jest z koncepcją kreatywności w funkcjonowaniu jednostek przestrzennych. W efekcie zasobem stają się nie tylko elementy materialne i niematerialne oraz mieszkańcy danej jednostki, ale także potencjalne możliwości przyjmowania przez społeczności lokalne określonych postaw w stosunku do zjawisk o szerszym wymiarze, występujących w ich otoczeniu. Natomiast przez atuty endogeniczne autorzy będą rozumieć te zasoby, które są obecnie lub mogą stać się czynnikiem zwiększania konkurencyjności oraz przyspieszenia rozwoju społeczno-gospodarczego w średnim lub długim okresie. W opracowaniu wykorzystano wiedzę i wyniki badań, które są prowadzone od lat przez zespół pracowników naukowych pod kierunkiem prof. dra hab. S. Korenika w odniesieniu do poszczególnych gmin województwa dolnośląskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Aglomeracji Wrocławskiej. Badania te są uszczegółowiane, aktualizowane i pogłębiane tak, aby móc obserwować i oceniać rozwój poszczególnych jednostek oraz formułować prognozy, co do rekomendowanych kierunków i form ich rozwoju. 3 Tamże, s S t r o n a

6 1. Metodyka opracowania danych źródłowych oraz procesu diagnozowania 1.1 Dane źródłowe Badaniem objęto gminy Aglomeracji Wrocławskiej, akcjonariuszy ARAW (bez Miasta Wrocławia) tj.: 1. Gminę Bierutów, 2. Gminę Brzeg Dolny, 3. Gminę Czernica, 4. Gminę Domaniów, 5. Gminę Długołęka, 6. Gminę Jelcz-Laskowice, 7. Gminę Kąty Wrocławskie, 8. Gminę Kobierzyce, 9. Gminę Kostomłoty, 10. Gminę Krośnice, 11. Gminę Miękinia, 12. Gminę Oborniki Śląskie, 13. Miasto Oleśnica, 14. Gminę Oława, 15. Gminę Siechnice, 16. Gminę Strzelin, 17. Gminę Środa Śląska, 18. Miasto Świdnica, 19. Gminę Trzebnica, 20. Gminę Udanin, 21. Gminę Wisznia Mała, 22. Gminę Żmigród, 23. Gminę Żórawina oraz 24. Miasto Wołów, które będzie członkiem ARAW. Do przygotowania opracowania wykorzystano w szczególności dane Urzędu 6 S t r o n a

7 Statystycznego we Wrocławiu, zarówno ogólnie dostępne, jak i zakupione na potrzeby badania. Ponadto korzystano z oficjalnych stron internetowych jednostek samorządu terytorialnego, których wykaz znajduje się w bibliografii. Gromadzono również dane z innych oficjalnych baz, dotyczące np. noclegów, połączeń komunikacyjnych czy organizowanych imprez. W zakresie danych dotyczących liczby zarejestrowanych w analizowanych jednostkach samorządu terytorialnego działalności gospodarczych, w grupach według firm zatrudniających: 0-9 pracowników, pracowników oraz 50 i więcej pracowników, wykorzystano podział na działy gospodarki według Polskiej Klasyfikacji Działalności 2007 (PKD). Z badania wyłączono podmioty gospodarcze, które zawiesiły działalność lub zostały postawione w stan likwidacji albo upadłości. Dane obejmują również rolników indywidualnych. Działy te (od 01 do 99) zaprezentowano w załączniku 1. Zgodnie z metodyką stosowaną przez GUS, zostały one pogrupowane w ramach sekcji (od A do U) 4 : Sekcja A. Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (Działy 01-03) Sekcja B. Górnictwo i wydobywanie (Działy 05-09) Sekcja C. Przetwórstwo przemysłowe (Działy 10-33) Sekcja D. Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (Dział 35) Sekcja E. Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją (Działy 36-39) Sekcja F. Budownictwo (Działy 41-43) Sekcja G. Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle (Działy 45-47) Sekcja H. Transport i gospodarka magazynowa (Działy 49-53) Sekcja I. Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (Działy 55-56) Sekcja J. Informacja i komunikacja (Działy 58-63) Sekcja K. Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (Działy 64-66) Sekcja L. Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości (Dział 68) Sekcja M. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (Działy 69-75) Sekcja N. Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca (Działy 77-82) 4 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) - Dz. U. nr 251, poz S t r o n a

8 Sekcja O. Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne (Dział 84) Sekcja P. Edukacja (Dział 85) Sekcja Q. Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (Działy 86-88) Sekcja R. Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją (Działy 90-93) Sekcja S. Pozostała działalność usługowa (Działy 94-96) Sekcja T. Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby (Działy 97-98) Sekcja U. Organizacje i zespoły eksterytorialne (Dział 99) Szczególną uwagę zwrócono na działy uznane przez autorów jako nowoczesne w badanych jednostkach samorządu terytorialnego, istotne z punktu widzenia podnoszenia konkurencyjności gospodarek lokalnych w ujęciu międzynarodowym i światowym. Na potrzeby opracowania wprowadzono dla nich nazwę działy zaawansowane technologicznie i kreatywne, wyodrębniono je w ramach sekcji: C, F, J, K, L, M oraz R. Są to: Sekcja C: Dział 21. Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych Dział 26. Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych Dział 27. Produkcja urządzeń elektrycznych Dział 28. Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana Dział 29. Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem motocykli Dział 30. Produkcja pozostałego sprzętu transportowego Dział 33. Naprawa, konserwacja i instalowanie maszyn i urządzeń Sekcja F: Dział 43. Roboty budowlane specjalistyczne Sekcja J: Dział 59. Działalność związana z produkcją filmów, nagrań wideo, programów telewizyjnych, nagrań dźwiękowych i muzycznych Dział 60. Nadawanie programów ogólnodostępnych i abonamentowych Dział 61. Telekomunikacja Dział 62. Działalność związana z oprogramowaniem i doradztwem w zakresie informatyki oraz działalność powiązana 8 S t r o n a

9 Dział 63. Działalność usługowa w zakresie informacji Sekcja K: Dział 64. Finansowa działalność usługowa, z wyłączeniem ubezpieczeń i funduszów emerytalnych Dział 65. Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne, z wyłączeniem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego Dział 66. Działalność wspomagająca usługi finansowe oraz ubezpieczenia i fundusze emerytalne Sekcja L: Dział 68. Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M: Dział 69. Działalność prawnicza, rachunkowo-księgowa i doradztwo podatkowe Dział 70. Działalność firm centralnych (head offices); doradztwo związane z zarządzaniem Dział 71. Działalność w zakresie architektury i inżynierii; badania i analizy techniczne Dział 72. Badania naukowe i prace rozwojowe Dział 73. Reklama, badanie rynku i opinii publicznej Dział 74. Pozostała działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja R: Dział 90. Działalność twórcza związana z kulturą i rozrywką Należy podkreślić, iż do przeprowadzenia badania wybrano cechy, które 5 : 1) są mierzalne; 2) pozwolą na właściwą pod względem merytorycznym ocenę stanu rozwoju jednostek samorządu terytorialnego; 3) są dostępne, wiarygodne i porównywalne. Ponadto charakteryzuje je 6 : 1) istotność dla analizowanych zjawisk, 2) są jednoznacznie i precyzyjnie zdefiniowane, 3) wyczerpują zakres zjawiska, 4) wzajemne relacje między nimi są logiczne. Podczas gromadzenia, przetwarzania i agregowania danych wykorzystano, zmodyfikowaną 5 Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, red. D. Strahl, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1998, s A. Młodak, Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Difin, Warszawa 2006, s S t r o n a

10 na potrzeby opracowania, metodykę stosowaną w statystyce publicznej krajowej. Wykorzystywano najnowsze dostępne dla wszystkich badanych jednostek samorządu terytorialnego dane Urzędu Statystycznego we Wrocławiu. Były to dane z lat , w kilku wypadkach były to dane z 2007 roku dotyczy to danych gromadzonych co dwa lata. 1.2 Diagnozowanie W badaniu wykorzystano zarówno zmienne o charakterze ilościowym jak i jakościowym; wymaga tego złożoność przedmiotu badania oraz przyjęte cele badawcze. Ponadto dla osiągnięcia celów i odpowiedzi na pytania badawcze stosowano różnorakie podejścia i metody, pozwalające na weryfikację wyników tak, aby wyprowadzone wnioski cechowały się wysokim poziomem obiektywizmu i przydatności dla określania kierunków i narzędzi rozwoju badanych jednostek samorządu terytorialnego. W opracowaniu wykorzystano kombinację kilku metod. Dotyczy ona zarówno stosowania różnych metod na poszczególnych etapach badania, jak i uśredniania wyników otrzymanych różnymi metodami badawczymi. Badanie, obok analiz z wykorzystaniem metody opisowej i prostych metod statystycznych, obejmuje analizy pogłębione. Miały one na celu przede wszystkim dostarczenie informacji na temat specjalizacji jednostek samorządu terytorialnego. Specjalizację w zakresie działalności gospodarczej prowadzonej przez podmioty zarejestrowane w rejestrze REGON, zlokalizowane na ich terenie badano przy użyciu dwóch miar: zmodyfikowanego wskaźnika specjalizacji Florence a, zmodyfikowanego wskaźnika centralności miasta W. Christallera. Szczególną uwagę poświęcono mikroprzedsiębiorcom (tj. podmiotom zatrudniającym od 0 do 9 osób); uznając, iż to one w dużym stopniu decydują o potencjale endogenicznym jednostki terytorialnej. Jednocześnie relatywnie rzadko są one przedmiotem badań i analiz, np. nie są uwzględniane w wielu opracowaniach przygotowywanych przez urzędy statystyczne w Polsce. Z kolei następny etap badania, wielowymiarowa analiza porównawcza, pozwoliła na określenie pozycji jednostek samorządu terytorialnego w zakresie czterech - niezwykle 10 S t r o n a

11 istotnych dla przebiegu rozwoju endogenicznego kategorii oraz zależności występujących pomiędzy tymi kategoriami. Te kategorie to: kondycja społeczno-ekonomiczna, aktywność lokalna, czynniki twarde rozwoju lokalnego (rozumiane jako elementy określające stabilność rozwoju), czynniki miękkie rozwoju lokalnego (rozumiane jako określające jakość życia). Przeprowadzone analizy i porównania dały solidne podstawy dla określenia endogenicznych cech specyficznych dla badanych jednostek samorządu terytorialnego. Warto podkreślić, iż zastosowane podejście znajduje w pełni uzasadnienie w najnowszych koncepcjach rozwoju przestrzennego 7, w których podkreśla się, że procesy zachodzące w skali globalnej w dużej mierze predysponują te jednostki samorządu terytorialnego, które bazują na endogenicznych zasobach o charakterze jakościowym 8. 7 Zob. np. Florida R., Cities and Creative Class. Routledge, London, New York 2005, Florida R., The Rise of the Creative Class. Basic Books, New York 2002, M. Castells, The Information Age. Economy, Society and Culture The Rise of Network Society, T. 2, Blackwell Publishers, Oxford Por. Kreatywne miasto kreatywna aglomeracja, red. A. Klasik, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice S t r o n a

12 2. Charakterystyka badanych jednostek samorządu terytorialnego wstępna analiza jakościowa Współcześnie w przestrzeni aglomeracji światowych zachodzą głębokie zmiany, które prowadzą do nowego podziału wewnętrznego układu funkcjonalnego obszarów aglomeracji. Cechą charakterystyczną tych zmian jest wyraźnie kreujący się podział funkcji pomiędzy miastem centralnym a obszarem peryferyjnym aglomeracji. Miasto centralne aglomeracji pełni funkcje wyższego rzędu i specjalistyczne, a pozostała część obszaru aglomeracji przejmuje na siebie funkcje rolniczo-zaopatrzeniowo-obsługowe. W obszarze aglomeracji dochodzi do realizacji, tzw. efektu wypychania, który polega na przesunięciu części funkcji ze strefy centralnej do obszarów peryferyjnych, chodzi tu m.in. o funkcje mieszkalne, produkcję, energetykę, oczyszczalnie ścieków, częściowo służbę zdrowia i oświatę. Podobny model przekształceń społeczno-gospodarczo-przestrzennych odbywa się również na terytorium Aglomeracji Wrocławskiej. Główne kierunki przemian w obszarze Aglomeracji Wrocławskiej skoncentrowały się na spadku ału pracujących w działalności produkcyjnej w przestrzeni miasta centralnego, jednocześnie następuje wzrost udziału pracujących w handlu i usługach. Gminy z otoczenia miasta Wrocław notują wzrost udziału pracujących w działalności produkcyjnej, utrzymuje się tu również wysoki udział zatrudnionych w handlu i usługach. W gminach oddalonych od centrum często tworzone są centra mikroregionalne, które ukierunkowują swój rozwój społeczno-gospodarczy zgodnie z własną wizją długookresowego, zrównoważonego wzrostu, w ich obszarze i pobliskim terytorium powielony zostaje układ centralny. Przedstawiony układ relacji centrum - otaczające jednostki przestrzenne ugruntowują już nowe profile społeczno-gospodarcze, odległe peryferie znajdują się jeszcze przed tym procesem, dopiero próbując odnaleźć własną ścieżkę rozwoju bądź wykorzystując znany już model, komponują środki do jego realizacji. Powiązania między centrum a obszarami je otaczającymi ukształtowały efekt synergii. W relacjach pomiędzy centrum a otaczającymi go terenami i obszarem peryferyjnym powinna zostać zachowana relacja spójności rozwoju społeczno-gospodarczego. W wielu przypadkach w odniesieniu do Aglomeracji Wrocławskiej tak się jednak nie dzieje, jednostki przestrzenne - szczególnie położone na peryferiach układu - nadal podlegają procesowi konkurencji w stosunku do centrum. Z drugiej strony Wrocław coraz częściej zauważa potrzebę partnerskiej współpracy z pozostałymi terenami 12 S t r o n a

13 Aglomeracji. Współpraca ta powinna być obustronna, a zyski z niej płynące mają zadowalać obydwie strony. Taka forma relacji prowadzi do określenia trwałego nowego układu funkcji pełnionych przez jednostki terytorialne. Tym samym jednostki te zdobywają nieprzypadkową specjalizację i programują swój rozwój w sposób zgodny z historycznymi przesłankami, własną strategią i wypracowanym wspólnie z pozostałymi partnerami kierunkiem oraz w oparciu o własne endogeniczne zasoby. Pomimo, że miasto centralne - Wrocław traci możliwość realizacji części funkcji na rzecz pozostałych obszarów Aglomeracji, to nie oznacza osłabionego rozwoju tego ośrodka osadniczego, ale świadczy o postępującym procesie podziału funkcji i specjalizacji. Ponadto docelowo miasto ma pełnić funkcję spoiwa aglomeracji i pośrednika w utrzymaniu poprawnych relacji w obszarze aglomeracji. Opisane zmiany, które zachodzą w przestrzeni Aglomeracji Wrocławskiej służą w konsekwencji tworzeniu określonej struktury przestrzennej wykazującej charakter społeczno-ekonomiczny. Zalążki opisanych relacji zaczęto już wdrażać, choć jeszcze nie jest to etap wspólnego, jednolitego postępowania w całym obszarze aglomeracji (przeważa indywidualizm podejścia). Na potrzeby Aglomeracji Wrocławskiej przeprowadzono badanie opisowe gmin wchodzących w jej skład. Badanie wstępne przedstawia strukturę i układ funkcjonalny ukształtowany w trakcie dotychczasowych przemian. Opis podmiotów zrealizowano w pryzmacie sformułowanego przez nie same obrazu, wynikającego z informacji zawartych w publikacjach i ich stronach internetowych. Stworzony przez gminy wizerunek jest istotnym elementem wstępnym wiedzy o endogenicznych uwarunkowaniach ich rozwoju społecznoekonomicznego Opis gmin wchodzących w skład ARAW S.A. oraz miasta Wołów WROCŁAW Wrocław jest historyczną stolicą Śląska, stolicą województwa dolnośląskiego, a także miastem na prawach powiatu oraz siedzibą władz wrocławskiego powiatu ziemskiego grupującego 9 okolicznych gmin. Morfologicznie miasto położone jest na Nizinie Śląskiej, w Pradolinie Wrocławskiej, nad rzeką Odrą i czterema jej dopływami. Zasilają ją w granicach miasta Bystrzyca, Oława, Ślęza i Widawa. Miasto liczy ponad mieszkańców i 13 S t r o n a

14 zajmuje czwarte miejsce pod względem liczby ludności w kraju. Z kolei pod względem powierzchni zajmuje piąte miejsce, obejmując obszar 293 km 29. Wrocław to miejsce, w którym przez wieki krzyżowały się wpływy różnych narodów i kultur. Współcześnie znane jest jako Miasto Spotkań (Wroclaw - the meeting place) i pod tym hasłem jest szeroko promowane nie tylko w kraju, ale i za granicą. Władze miejskie uczyniły wiele w ciągu ostatnich kilkunastu lat, aby uczynić z niego ośrodek metropolitalny. Jest on obecnie jednym z liderów w przyciąganiu zagranicznych inwestycji. Wrocław jest również członkiem szeregu organizacji międzynarodowych oraz nawiązał współpracę partnerską z kilkoma miastami Europy i obu Ameryk. Miastami partnerskimi są: Wiesbaden i Drezno w Niemczech, Lwów na Ukrainie, Kowno na Litwie, Grodno na Białorusi, Hradec Kralove w Czechach, Breda w Holandii, Departament La Vienne we Francji, Ramat Gan w Izraelu, Charlotte w Stanach Zjednoczonych oraz Guadalajara w Meksyku. W dniu 28 lipca 2005 roku władze Wrocławia zawiesiły umowę partnerską z Grodnem na Białorusi 10. Obecnie dokonuje się nieustannie przemiana Wrocławia. Dotyczy to zarówno architektury miejskiej, która podlega rewitalizacji, jak i gruntownie modernizowany jest systemu komunikacji. Proces ten jest skomplikowany i długotrwały, co jest między innymi konsekwencją zaniedbań w sferze infrastruktury oraz wieloletniego traktowania zasobów technicznych i materiałowych Wrocławia jako rezerwuaru dla ziem centralnej Polski. Pomimo ograniczenia tych działań pod koniec lat 50-tych XX wieku, w następnych dziesięcioleciach Wrocław rzadko znajdował się na liście priorytetów inwestycyjnych państwa. Jednakże ostatecznie ograniczenia i zniekształcenia polityki społecznoekonomicznej czasów PRL zostały pokonane. Wrocław odnalazł swoje miejsce jako jeden z najważniejszych ośrodków miejskich, gospodarczych, kulturowych i naukowych kraju. Dokonała się także metamorfoza sfery mentalnej. W świadomości mieszkańców rozwinęło się poczucie tożsamości z miastem. Od połowy lat 90. XX wieku nastąpił rozwój szkolnictwa wyższego, zapewniającego wykwalifikowane kadry. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku Wrocław stał się jednym z najważniejszych centrów kulturalnych kraju, znanym m.in. z Festiwalu Muzyki Oratoryjno Kantatowej Wratislavia Cantans, z dokonań Teatru Pantomimy Henryka Tomaszewskiego oraz Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, a także środowiska plastyków wrocławskich. Także współcześnie jest punktem spotkań przybyszów z całego świata, a także miejscem organizacji wielkich międzynarodowych 9 Na podstawie danych GUS S t r o n a

15 imprez. Występuje również współcześnie duży odsetek młodzieży szkolnej i studentów, dzięki czemu kwitnie bujna kultura studencka. Wrocław przechodził właściwie wszystkie płaszczyzny transformacji. W życiu gospodarczym podmioty prywatne, zastąpiły w szybkim tempie dawne wielkie zakłady państwowe, z których większa część uległa prywatyzacji, bądź likwidacji. Zmieniła się struktura wrocławskiego przemysłu. Obecnie jest on nastawiony głównie na motoryzację, farmaceutykę czy nowe technologie. Rozbudowie uległ tutejszy przemysł ciężki - metalowy, maszynowy i środków transportu. Dzięki bogatemu dziedzictwu historycznemu Wrocław może się poszczycić znamienitymi zabytkami, które stanowią atrakcję turystyczną przyciągającą ludzi z całego świata jest to między innymi, serce Wrocławia - Rynek, należący do największych założeń urbanistycznych tego typu w Europie, tętniący życiem o każdej porze dnia i nocy. Za jedno z najważniejszych dzieł w architekturze światowej XX wieku powszechnie uznawana jest Hala Stulecia. Barokową Perłą miasta jest Uniwersytet Wrocławski. W Bibliotece Ossolineum znajduje się jeden z największych zbiorów starodruków w Polsce. Sakralnym obiektem, który stanowi dumę wrocławian i którego hełmy są widoczne praktycznie z każdego miejsca Wrocławia jest Katedra św. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim. Jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych miasta jest ponadto arcydzieło, największe w Polsce malowidło - Panorama Racławicka. Została ona po raz pierwszy po wojnie odrestaurowana i w 1985 roku umieszczona w specjalnym pawilonie. W Muzeum Historycznym w Pałacu Królewskim znajduje się Wystawa stała "1000 lat Wrocławia", która jest kolekcją dzieł sztuki wrocławskich artystów z ostatnich dwóch stuleci 11. BIERUTÓW Miasto Bierutów rozwinęło się prawdopodobnie z osady leżącej na ważnej trasie handlowej Wrocław - Kraków, istniejącej od około pierwszej połowy XIII wieku. Z 1214 roku pochodzi najstarsza wzmianka źródłowa dotycząca Bierutowa i wymienia ona osadę targową z kościołem. W 1266 roku dokonana została lokacja na prawie frankońskim przez księcia Henryka III Wrocławskiego i stanowiła zapewne uprawomocnienie już istniejącego założenia urbanistycznego. W 1320 roku Bierutów stanowił dość regularny prostokąt z S t r o n a

16 drewniano-ziemnymi umocnieniami i dysponował ok. 12 ha ziemi. Dalsza rozbudowa centrum handlowego miasta forum była podyktowana położeniem przy szlaku komunikacyjnym. Najprawdopodobniej za panowania Konrada I, około 1323 roku, powstał także zamek bierutowski. Podstawowym zajęciem mieszkańców w XIV i XV wieku było rolnictwo i rybołówstwo. Roślinami uprawianymi w okolicy miasta były głównie: chmiel, pszenica, jęczmień, żyto, owies, len oraz groch, bób i soczewica. Istniały także sady owocowe oraz co najmniej trzy młyny. W XVI wieku miasto stało się lokalnym ośrodkiem rzemieślniczym zwłaszcza włókienniczym, ale też w tym okresie Bierutów był zaniedbywany przez książąt oleśnickich, często sprzedawany lub oddawany w zastaw. W wieku XVII Bierutów pełnił nieprzerwanie funkcję książęcego miasta rezydencjonalnego, któremu zwłaszcza inicjatywa książąt Henryka Wacława Podiebrada i Kristiana Ulryka Wirtemberskiego przyniosła znaczne efekty budowlane i artystyczne. Wiek XVII przyniósł także rozbudowę m.in. zamku książęcego i budowę kościoła cmentarnego św. Trójcy ( ). W wyniku ożywienia gospodarczego, powstania przemysłu rolno-spożywczego w drugiej połowie XIX wieku, znaczna część zabudowy została przekształcona. Do jego dalszego rozwoju przyczyniło się uzyskane połączenie kolejowe z Wrocławiem w 1868 roku i z Namysłowem. W 1883 roku powstała duża cukrownia, a pod koniec wieku dwa tartaki młyny i rzeźnia. W ciągu XIX wieku zwiększono obszar zabudowy miejskiej przez zburzenie bramy i części murów miejskich. Wzniesiono też dwa neogotyckie kościoły w roku 1884 ewangelicko-luterański i w latach parafialny katolicki św. Józefa. Pierwsza połowa XX wieku to okres licznych inwestycji infrastrukturalnych. Zbudowano wtedy wieżę ciśnień w 1928 roku, stację uzdatniania wody i oczyszczalnię ścieków. Obiekty te, z wyjątkiem oczyszczalni ścieków, funkcjonują po dziś dzień. Większość ulic miasta została pokryta w 1935 roku charakterystyczną kostką brukową, która nie występuje nigdzie poza Bierutowem. Bierutów został opanowany 22 stycznia 1945 roku przez oddziały 3. Armii Pancernej Gwardii i 52 Armii Polowej. Miasto zostało niemal całkowicie zniszczone przez sowieckie oddziały opuszczające miasto już po zakończeniu działań wojennych. Obecnie Bierutów jest gminą miejsko-wiejską, w której na każdym kroku widzimy ślady bogatej historii. Pomimo licznych pożarów, grabieży i zniszczeń w wyniku działań wojennych, miasto wciąż rozwija się i zachęca turystów do odwiedzania. Dość ciekawym zabytkiem jest tu zamek, który - dawniej będący siedzibą zarządców, rezydencją książęcą - 16 S t r o n a

17 dostosowywał się do trudów historii, zmieniając swoje funkcje. Po likwidacji nadleśnictwa w początkach lat 80. XX wieku był administrowany przez Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, a po 1992 roku przez Rejon Budynków Komunalnych. Obecnie na terenie zamku znajdują się mieszkania komunalne. Władze miasta we współpracy ze stowarzyszeniem Miłośników Ziemi Bierutowskiej Europa - Przyszłość mają jednak w planach utworzenie tam Muzeum Regionalnego Ziemi Bierutowskiej. Na południe od zachowanego skrzydła rozciąga się park założony w XIX wieku na miejscu dawnych ogrodów, o powierzchni około 1,2 ha. Z dziedzińca zamkowego do miasta prowadzi barokowa, murowana, trójprzelotowa brama, zbudowana około 1680 roku. Od wschodu mur zamkowy łączy się z murem miejskim przy Bramie Namysłowskiej. Kolejnym zabytkiem jest pochodzący z pierwszej połowy XIII wieku, lub wcześniejszy, kościół zamkowy p.w. św. Katarzyny, w stylu gotyckim. Aktualnie nadal trwają w nim prace remontowe i odtwarzanie wyposażenia, po splądrowaniach i zniszczeniach II wojny światowej. Zabytkowy jest dawny ewangelicki kościół cmentarny p.w. św. Trójcy, położony przed dawną Bramą Wrocławską, w parku miejskim powstałym po 1945 roku na miejscu cmentarza. W dalszej kolejności wzniesiony w latach , w stylu neogotyckim kościół parafialny p.w. św. Józefa. Teren kościelny od zachodu i południa przylega do obronnych murów miejskich, prawdopodobnie z pierwszej połowy XIV wieku. W ciągu XIX wieku została wyburzona część murów, głównie w węzłowych punktach komunikacyjnych jednakże obecnie zachowane są one na większej części pierwotnego obwodu. Kolejną atrakcją turystyczną jest murowany budynek ratusza z wieżą od wschodu, ulokowany na środku rynku pochodzący prawdopodobnie z pierwszej połowy XV wieku. W wieży znajdują się dwie okrągłe tarcze zegarowe. Począwszy od dnia wejścia Polski w struktury Unii Europejskiej, codziennie o godz odgrywany jest tam hejnał miasta. Hejnał jest nowym dziełem, które zostało skomponowane przez bierutowskiego muzyka amatora pana Jana Juncewicza. Świadczy to otwartości mieszkańców i chęci budowania więzi z innymi narodami europejskimi. W dążeniu do tego ma służyć także między innymi współpraca gminy z miastem partnerskim Bernstadt auf dem Eigen. Znakomitym sposobem na zwiedzanie gminy jest wędrówka rowerowa tzw. Trasą Folwarków. Do wyboru są tu dwa szlaki, jeden czerwony, dłuższy i trudniejszy oraz nieco krótszy - pomarańczowy. Obydwa zaczynają się w mieście Bierutów, potem prowadzą po okolicznych większych wsiach, a także małych przysiółkach, wśród zadbanych zagród, gdzie 17 S t r o n a

18 nie brak zabytkowych obiektów takich jak Krzyż Pokutny i miłego krajobrazu malowniczych pól i łąk. W gminie działają liczne organizacje pozarządowe takie jak Stowarzyszenie Rozwoju Ziemi Bierutowskiej im. Romka Kazimierskiego 12, Fundacja Dolina Dobrej Widawy Lokalna Grupa Działania 13, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Bierutowskiej Europa- Przyszłość 14. Działają na terenie gminy także kluby sportowe i inne formy działalności rekreacyjnej lub wypoczynkowej takie jak: Ludowy Zespół Sportowy,,Widawa Bierutów, Ludowy Zespół Sportowy Solniki Małe czy Ludowy Zespół Sportowy Zbytowa. Nie brakuje też ośrodków kultury, klubów wiejskich i zespołów artystycznych. Są tu: Uniwersytet III Wieku w Bierutowie, Zespół Pieśni i Tańca,,Bierutowianie 15. BRZEG DOLNY Gmina Brzeg Dolny w powiecie wołowskim, obejmuje obszar 94,4 km 2 leżący w odległości 31 km na północny zachód od Wrocławia, na prawym brzegu rzeki Odry. Graniczy od północy z gminą Wołów, od wschodu z gminą Oborniki Śląskie, należącą do powiatu trzebnickiego, a od południa biegnie naturalna granic wzdłuż Odry z gminami Miękinia i Środa Śląska w powiecie średzkim. Istnienie rozbudowanej sieci komunikacyjnej wzbogaca, przebiegająca przez miasto kolejowa zelektryfikowana magistrala na trasie Szczecin Kraków, a także droga wodna łącząca ze Szczecinem i Kędzierzynem-Koźle. Samorząd lokalny i mieszkańcy prowadzą aktywną współpracę zagraniczną zarówno w Europie Wschodniej jak i Zachodniej. Od 2001 roku gmina jest związana umową partnerską z niemieckim miastem Barsinghausen leżącym koło Hanoweru, od 2003 roku z francuskim miastem Mont Saint Aignan, a od 2005 roku - z ukraińskim miastem Kovel oraz z rosyjskim Czerniachowskiem. Cennym efektem tej współpracy jest jej rozszerzenie na różne aspekty życia i różne sfery zawodowe, artystyczne i kulturowe. Stanowi ona wyzwanie w pokonywaniu wszelkich barier, uczy tolerancji dla innych tradycji kultury oraz języka. Jest źródłem inspiracji, nowych pomysłów. Czerpiąc z doświadczeń partnerów zostało między innymi utworzone w Brzegu Dolnym Stowarzyszenie Miast Partnerskich i Europejskich S t r o n a

19 Kontaktów Brzegu Dolnego. Zadaniem tego stowarzyszenia jest rozwijanie i koordynacja kontaktów oraz współpracy na poziomie miast. Imponująco wygląda współpraca zagraniczna pomiędzy szkołami. Zgodnie z rankingiem dolnośląskiego kuratorium oświaty, dolnobrzeskie szkoły mają najwięcej nawiązanych kontaktów w zakresie wymiany młodzieżowej zarówno w Europie Wschodniej, ze szkołami w Rosji, Estonii, Ukrainie, na Litwie jak i w Europie Zachodniej. Gmina ma charakter głównie przemysłowy. Liczni inwestorzy zagraniczni uznali Brzeg Dolny za atrakcyjne miejsce lokalizacji swojego przedsiębiorstwa. Oprócz Zakładów Chemicznych PCC Rokita SA, które z dniem 4 listopada 2005 roku formalnie rozpoczęły działalność gospodarczą w Wałbrzyskiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej - w Podstrefie Brzeg Dolny "INVEST-PARK", swoją siedzibę mają także firmy między innymi z udziałem kapitału niemieckiego i brytyjskiego. Swoją siedzibę ma między innymi wytwórnia gazów technicznych BOC-GAZY, producenci pianki poliuretanowej - Vita Polymers Poland oraz Organika" Malbork, producent opakowań produktów spożywczych Linpac Plastics LTD. Działają także małe i średnie firmy prywatne w liczbie około 890, które nastawione są na obsługę ludności. Rozwój Brzegu Dolnego zwłaszcza w latach XX wieku był stymulowany w znacznej mierze przez Zakłady Chemiczne Rokita. Przejmowały one cześć funkcji administracji lokalnej poprzez podejmowanie i finansowanie licznych inwestycji miejskiej infrastruktury. Przedsiębiorstwo w latach wybudowało od podstaw osiedle fabryczne Warzyń na około 1500 mieszkańców i rozbudowało na jego potrzeby wiejską szkołę podstawową. W tych latach osiedla zostały wyposażone w stacje wstępnego oczyszczania ścieków i podłączone do nowo wybudowanej sieci wody pitnej, wybudowało też Technikum Chemiczne, Liceum Ogólnokształcące im. Marii Skłodowskiej-Curie. Wzniesiono nowy pałac z przeznaczeniem na dom kultury, w którym znalazły siedzibę kino, koła fotografików, filatelistów, miłośników muzyki, teatru i innych dziedzin. Wcześniejsze zajęcie pod zabudowę przemysłową boiska zakład wynagrodził oddając w 1964 roku stadion sportowy, zlokalizowany koło parku, a w rok później otwierając w sąsiedztwie basen kąpielowy. Inne inwestycje "Rokity" na rzecz mieszkańców to: rozbudowa Osiedla Warzyń II, oddanie do użytku w 1983 roku dużej automatycznej centrali telefonicznej i w 1993 roku nowoczesnego Kompleksu Hotelowo-Sportowego J. Szumilas, Zarys dziejów Brzegu Dolnego; E. Kaszuba, L. Ziątkowski, Historia Brzegu Dolnego, Brzeg Dolny - Wrocław 1998; M. Chmielewska, R. Żerelik, Brzeg Dolny, Wrocław 1989; R. Majcher, Brzeg Dolny. Kronika , Wrocław 1976 (maszynopis), J. Rogala, Historia miasta Brzegu Dolnego (maszynopis), I. Kozioł, J. Załęski, Miasto i gmina Brzeg Dolny. Monografia krajoznawcza, Zeszyt 14, Wrocław 1992 roku 19 S t r o n a

20 Gmina i mieszkańcy wiele zawdzięczają zakładom chemicznym. Jednakże odkąd powstał samorząd terytorialny (w ciągu 10 lat wybudowano nową przychodnię zdrowia wraz ze stacją dializ, nowy budynek liceum ogólnokształcącego oraz krytą pływalnię, oddaną do użytku w lutym 1999 roku), władze wciąż podejmują aktywną działalność na rzecz swoich mieszkańców. Brzeg Dolny aktywnie działa w stowarzyszeniu "Doliny Środkowej Odry" skupiającym gminy leżące wzdłuż jej biegu. Dzięki pieniądzom zewnętrznym i aktywności mieszkańców tych gmin, możliwe jest powstawanie gospodarstw agroturystycznych, szlaków rowerowych i pieszych czy odrestaurowanie zabytków leżących wzdłuż rzeki. Dla turystów nie brakuje urokliwych miejsc wartych zobaczenia takich jak rynek czy zespół pałacowo-parkowy pochodzący z XVIII wieku. Niewątpliwie dużą atrakcją jest przeprawa promowa łącząca Brzeg Dolny z gminą Miękinia. Zielonymi punktami wędrówek pieszych i rowerowych 17 może być rezerwat Jodłowice znajdujący się na północny-wschód od wsi, od której przyjął nazwę. Zajmuje on powierzchnię 1,9 ha i chroni jodłowy bór mieszany o charakterze puszczańskim. Przy wschodniej granicy rezerwatu leży głaz narzutowy tzw. Głaz Romera, będący nieożywionym pomnikiem przyrody. Na terenie gminy znajduje się ponadto 5 parków - 4 wiejskie oraz Park Miejski w Brzegu Dolnym. Parki w Godzięcinie, Pogalewie Małym oraz Żerkowie zostały wpisane do rejestru zabytków, na ich terenie znajdują się stanowiska archeologiczne. Natomiast położony w samym centrum miasta, zajmujący powierzchnię 67 ha Park Miejski datowany na drugą połowę XVIII wieku, to "zielone płuca" Brzegu Dolnego. W planach jest utworzenie rezerwatu przyrody "Pogalewskie źródliska" w celu ochrony lasu nadodrzańskiego z bogatym runem kokoryczowym oraz źródlisk położonych na malowniczej skarpie. Jakkolwiek samo miasto Brzeg Dolny ma charakter przemysłowy, to całokształt krajobrazu gminy można scharakteryzować jako rolniczo-leśny, gdzie lasy stanowią około 30% powierzchni. Na terenie miasta działają placówki kulturalne, które odgrywają ważną rolę w życiu mieszkańców i rozwoju młodzieży. Przede wszystkim Dolnobrzeski Ośrodek Kultury, z siedzibą w zabytkowym pałacu, prowadzący wielokierunkową działalność kulturalną (imprezy kulturalne, spektakle teatralne, wystawy, koncerty, festyny, spotkania z ciekawymi ludźmi). Pozostałe placówki kulturalne na terenie gminy Brzeg Dolny to Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna, kluby wiejskie: w Jodłowicach, Pogalewie Wielkim, Grodzanowie i Radeczu. Do stałych imprez należy tradycyjny styczniowy "Koncert Noworoczny" oraz S t r o n a