Organizacja kształcenia, wychowania i opieki dla uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego

Transkrypt

1

2 Organizacja kształcenia, wychowania i opieki dla uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego Celem polityki edukacyjnej m.st. Warszawy przyjętej Uchwałą Nr XXVII/871/2008 Rady m.st. Warszawy z dnia 3 kwietnia 2008 r. jest zapewnienie wysokiej jakości kształcenia i wychowania. DąŜeniu do tego celu towarzyszyć będzie między innymi oferowanie efektywnej i atrakcyjnej edukacji, umoŝliwiającej zaspokojenie zróŝnicowanych potrzeb edukacyjnych, w tym uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych (str. 40). Zadania dotyczące wspierania dzieci i młodzieŝy ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz wyrównywania ich szans edukacyjnych znalazły się w wielu miejscach cytowanego wyŝej dokumentu. Do najwaŝniejszych naleŝą: zapewnienie miejsc w przedszkolach dzieciom o specjalnych potrzebach edukacyjnych oraz zwiększenie liczby oddziałów integracyjnych i specjalnych w przedszkolach (str. 47); wsparcie merytoryczne nauczycieli szkół ogólnodostępnych w zakresie form i metod pracy z dzieckiem niepełnosprawnym (str. 47); ułatwienie uczniom i ich rodzicom wyboru szkoły, zgodnie z ich preferencjami oraz moŝliwościami organizacyjnymi placówek oświatowych (str. 51); rozwinięcie systemu kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, stworzenie ciągłości kształcenia uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych (str. 52). Polski system oświaty przewiduje moŝliwość kształcenia dzieci młodzieŝy niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie w ramach trzech ścieŝek obejmujących: - kształcenie w szkołach/oddziałach ogólnodostępnych, - kształcenie w szkołach/ oddziałach integracyjnych, - kształcenie w szkołach/ oddziałach specjalnych. Oferta przygotowana dla dzieci i młodzieŝy ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi w Warszawie obejmuje trzy wyŝej wymienione ścieŝki i pozwala rodzicom dokonywać wyboru zgodnie z potrzebami i moŝliwościami rozwojowymi dziecka. Część I. Edukacja uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego w przedszkolach i szkołach prowadzonych przez m.st. Warszawę Rok szkolny 2010/2011. Dane w tej części zostały zaczerpnięte z arkuszy organizacji roku szkolnego 2010/2011. Ogółem do przedszkoli i szkół prowadzonych przez m.st. Warszawę uczęszcza 8114 dzieci i młodzieŝy z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, co stanowi prawie 4% ogółu uczniów. Najliczniejszą grupą są uczniowie w przedszkolach i szkołach (oddziałach) specjalnych: osób (59% wszystkich uczniów z orzeczeniami). Kolejną grupę stanowią uczniowie oddziałów integracyjnych: osób (33,1%). Najmniej uczniów z orzeczeniami uczęszcza do oddziałów ogólnodostępnych: 643 osoby (7,92%). Najwięcej uczniów z orzeczeniami uczęszcza do szkół podstawowych: uczniów klas I-VI i 201 dzieci w oddziałach przedszkolnych. Kolejną grupę stanowią uczniowie gimnazjum: Liczba uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego jest zróŝnicowana w poszczególnych dzielnicach Warszawy. Najwięcej uczniów jest w dzielnicach Śródmieście i Wawer, najmniej w Wilanowie i Wesołej. 1

3 Wilanów i Wesoła nie prowadzą oddziałów integracyjnych. W sześciu dzielnicach Warszawy nie ma szkół (oddziałów) specjalnych. Porównując rodzaje niepełnosprawności naleŝy stwierdzić, Ŝe najliczniejszą grupę stanowią uczniowie z upośledzeniem umysłowym (20,45% ogółu uczniów z orzeczeniami), zagroŝeni niedostosowaniem społecznym (15,25%) i z chorobami przewlekłymi (12,95%). W poszczególnych formach kształcenia najliczniej występują następujące rodzaje niepełnosprawności: - w oddziałach ogólnodostępnych najliczniejszą grupę stanowią dzieci i młodzieŝ z zaburzeniami zachowania (19,13% wszystkich uczniów z orzeczeniami w oddziałach ogólnodostępnych), zagroŝone niedostosowaniem społecznym (16,80%) i z autyzmem (13,53%); - w oddziałach integracyjnych najwięcej jest uczniów z autyzmem (18,96% wszystkich uczniów z orzeczeniami w oddziałach integracyjnych), zagroŝonych niedostosowaniem społecznym (16,80%), z niepełnosprawnością ruchową (16,43%) i z zaburzeniami zachowania (14,83%); - w oddziałach specjalnych najliczniejszą grupą są uczniowie z upośledzeniem umysłowym (26,05% ogółu uczniów), z chorobami przewlekłymi (19,47 %) i zagroŝeni niedostosowaniem społecznym (14,16%). Edukacja uczniów w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych 1 Realizacja edukacji uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego w oddziałach ogólnodostępnych (tzw. edukacji włączającej) polega na tym, Ŝe nauczanie dzieci niepełnosprawnych i sprawnych odbywa się wspólnie i w tych samych warunkach. Liczebność oddziałów, do których uczęszczają uczniowie z orzeczeniami jest taka sama jak tych, w których wszyscy uczniowie są pełnosprawni. Taka organizacja procesu kształcenia wymaga odpowiedniego przygotowania organizacyjnego, merytorycznego i metodycznego kadry, przygotowanie środowiska szkolnego (uczniów, rodziców) oraz dostosowania warunków technicznych (likwidacja barier architektonicznych, wyposaŝenie w odpowiedni sprzęt i pomoce dydaktyczne). Od 1 września 2011 r. będzie moŝliwe zatrudnienie dodatkowego nauczyciela (z kwalifikacjami w zakresie pedagogiki specjalnej) w oddziale ogólnodostępnym, do którego uczęszcza uczeń z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego. Zadaniem takiego nauczyciela będzie współorganizowanie kształcenia uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagroŝonych niedostosowaniem społecznym (m.in. prowadzenie zajęć wspólnie z innymi nauczycielami, praca wychowawcza). W roku szkolnym 2010/2011 do 199 przedszkoli i szkół ogólnodostępnych, spośród 802 takich placówek (24,81%), uczęszczają uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. W 381 oddziałach w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych jest 480 uczniów z orzeczeniami, co stanowi 0,28 % wszystkich uczniów w tych placówkach. Kształcenie uczniów z orzeczeniami w oddziałach ogólnodostępnych zorganizowano we wszystkich dzielnicach Warszawy. Liczba uczniów w poszczególnych dzielnicach zaleŝy od potrzeb dzieci, zaleceń zawartych w orzeczeniach, oferty w zakresie kształcenia integracyjnego i specjalnego, preferencji rodziców. Oddziały ogólnodostępne funkcjonują zarówno w placówkach ogólnodostępnych, jak teŝ w tych, które prowadzą oddziały integracyjne: 1 Szkoły, które nie prowadzą oddziałów integracyjnych i specjalnych 2

4 - do placówek ogólnodostępnych (takich, które nie prowadzą oddziałów integracyjnych ani specjalnych) uczęszcza 480 uczniów z orzeczeniami, w 381 oddziałach. - w placówkach z oddziałami integracyjnymi w oddziałach ogólnodostępnych uczy się 163 uczniów z orzeczeniami (148 oddziałów) Łącznie w oddziałach ogólnodostępnych uczy się 643 uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego (509 oddziałów). Edukacja uczniów w przedszkolach i szkołach z oddziałami integracyjnymi Istotą edukacji integracyjnej jest to, Ŝe nauczanie dzieci niepełnosprawnych i sprawnych odbywa się wspólnie. Jednak warunki kształcenia są zorganizowane w sposób szczególny. W zajęciach edukacyjnych uczestniczy drugi nauczyciel posiadający kwalifikacje w zakresie pedagogiki specjalnej nauczyciel wspomagający. Jego zadania to, oprócz wspólnego prowadzenia zajęć z innymi nauczycielami, realizacja zintegrowanych działań, prowadzenie pracy wychowawczej wspólnie z innymi nauczycielami i specjalistami. Oddziały integracyjne są mniej liczne. Ich liczebność wynosi do 20 uczniów, wśród których jest od 3 do 5 uczniów z orzeczeniami. Liczba przedszkoli i szkół, które prowadzą oddziały integracyjne wynosi 135. W placówkach tych do 599 oddziałów integracyjnych uczęszcza 2684 uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego. W większości placówek równolegle funkcjonują oddziały ogólnodostępne (876 oddziałów). Do nich równieŝ uczęszczają uczniowie z orzeczeniami w 148 takich oddziałach jest 163 uczniów. Łącznie do przedszkoli i szkół prowadzących oddziały integracyjne uczęszcza uczniów z orzeczeniami ( w oddziałach integracyjnych i ogólnodostepnych). Sieć oddziałów integracyjnych jest rozbudowana. W 16 dzielnicach Warszawy zorganizowano takie oddziały: w 8 na poziomie przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjów i w 8 na wszystkich poziomach. Jednak w dwóch dzielnicach nie ma Ŝadnego oddziału integracyjnego (Wilanów, Wesoła). Edukacja uczniów w przedszkolach i szkołach specjalnych W szkołach specjalnych kształcą się dzieci i młodzieŝ z róŝnymi rodzajami niepełnosprawności oraz niedostosowani społecznie i zagroŝeni niedostosowaniem. Szkoły są wyposaŝone w odpowiednie pomoce dydaktyczne i sprzęt, a edukacja uczniów odbywa się w mało licznych oddziałach. Liczba dzieci w oddziale specjalnym w przedszkolu, szkole podstawowej, gimnazjum szkole ponadgimnazjalnej jest niewielka, wynosi od 2 do 16 uczniów w zaleŝności od rodzaju niepełnosprawności. Liczba placówek specjalnych wynosi 107. Do 544 oddziałów uczęszcza 4772 uczniów. Najliczniejszą grupę stanowią uczniowie gimnazjum. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, Ŝe część uczniów szkół podstawowych integracyjnych trafia do gimnazjów specjalnych. Ponadto w 2 przedszkolach ogólnodostępnych i integracyjnych 2 oddziały specjalne, do których uczęszcza 15 dzieci. zorganizowano Łącznie w 546 oddziałach specjalnych uczy się 4787 uczniów. 3

5 W roku szkolnym 2010/2011 rozszerzono ofertę szkół specjalnych: - uruchomiono oddział przedszkolny dla dzieci poraŝeniem dziecięcym, - załoŝono 3 szkoły zawodowe. Sieć szkół specjalnych jest nierównomierna. W sześciu dzielnicach nie funkcjonują Ŝadne placówki tego typu. Są to: Bemowo, Białołęka, Ursus, Wesoła, Wilanów i Włochy. Działania m.st. Warszawy w zakresie organizacji edukacji, wychowania i opieki dla uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego Działalność Miejskiego Zespołu ds. Integracji w Edukacji oraz Dzielnicowych Centrów Integracji Od września 2008 roku z inicjatywy Wydziału Przedszkoli, Szkół Podstawowych i Opieki Psychologiczno-Pedagogicznej Biura Edukacji w sześciu dzielnicach m.st. Warszawy uruchomiono pilotaŝowy program Dzielnicowe Centra ds. Integracji (Białołęka, Mokotów, Praga Północ, Targówek, Ursynów, Wola). Od września 2009 r. programem objęto wszystkie dzielnice Warszawy. W skład zespołów wchodzą przedstawiciele wydziałów oświaty, poradni psychologiczno - pedagogicznych, dyrektorzy przedszkoli i szkół. Dzielnicowe Centra ds. Integracji: - pomagają rodzicom w wyborze jak najlepszej formy kształcenia w szkole lub placówce oświatowej dla dziecka z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, - dysponują informacją na temat wolnych miejsc w przedszkolach i szkołach, - pomagają w znalezieniu miejsca w przedszkolu lub szkole, - organizują konsultacje w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, - tworzą grupy wsparcia dla rodziców, - propagują wiedzę związaną z problematyką integracji wśród dyrektorów placówek edukacyjnych na terenie dzielnicy. - podejmują szereg działań w celu integracji lokalnego środowiska, takich jak: organizacja konferencji, spotkań z dyrektorami szkół, dzielnicowych dni integracji, lekcji otwartych w szkołach prowadzących oddziały integracyjne. W związku z potrzebą koordynacji działań dotyczących kształcenia dzieci i młodzieŝy w przedszkolach oraz szkołach integracyjnych, w styczniu 2009 r. Zarządzeniem Nr 2493 Prezydenta m.st. Warszawy został powołany Miejski Zespół ds. Integracji w Edukacji, który działał do końca sierpnia 2010 r. Zespół realizował działania w 3 podstawowych obszarach: zapewnienie dzieciom i młodzieŝy miejsc w oddziałach integracyjnych zgodnie z zaleceniami wskazanymi w orzeczeniu; informowanie rodziców o ofercie placówek prowadzących oddziały integracyjne, o wolnych miejscach dla dzieci z orzeczeniem w oddziałach integracyjnych; doskonalenie współpracy nauczycieli, psychologów, pedagogów specjalnych, pomoc nauczycielom w opracowaniu indywidualnych programów dla dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, upowszechnienie wiedzy dotyczącej przepisów prawa oświatowego, opracowanie procedur, wzorów dokumentów. NajwaŜniejsze wzorcowe dokumenty opracowane przez Miejski Zespół ds. Integracji w Edukacji to: wzór indywidualnego programu edukacyjnego oraz zasady konstruowania orzeczeń w zakresie diagnozy i zaleceń. Obydwa dokumenty zostały opublikowane w raporcie z działalności Miejskiego Zespołu ds. Integracji w Edukacji w roku szkolnym 2008/2009 opracowanym przez Biuro Edukacji. 4

6 Miejski Zespół opracował zasady i procedury przyjmowania dzieci i młodzieŝy do przedszkoli oraz klas I integracyjnych w szkołach podstawowych i gimnazjach. Działania zostały skoordynowane, we wszystkich dzielnicach prace przebiegały wg ustalonego wcześniej harmonogramu. UmoŜliwiło to wymianę informacji i pozwoliło przyjąć większą liczbę dzieci zgłoszonych do oddziałów integracyjnych. W roku szkolnym 2010/2011 działania związane z koordynacja działań dzielnicowych centrów prowadzi Wydział Przedszkoli, Szkół i Opieki Psychologiczno-Pedagogicznej Biura Edukacji. W listopadzie 2010 r. zorganizowano warsztaty dla przewodniczących Dzielnicowych Centrów Integracji w Kazimierzu Dolnym, podczas których wypracowano formułę działania DCI w bieŝącym roku szkolnym. Wydrukowano materiały informacyjne dla rodziców, nauczycieli, dyrektorów przedszkoli i szkół, pracowników WOW: ulotkę, wykaz DCI wraz z danymi adresowymi i terminami dyŝurów, informację nt. grupy wsparcia dla rodziców, wykazy przedszkoli i szkół prowadzących oddziały integracyjne. Monitorowanie orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego Jednym z zadań Miejskiego Zespołu było monitorowanie orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego wydawanych przez warszawskie poradnie psychologicznopedagogiczne. Od września 2008 r., co miesiąc, według opracowanego wzoru i określonej procedury zbierano dane (bez danych osobowych dzieci). W ten sposób pozyskano informacje o orzeczeniach wydawanych w poszczególnych dzielnicach, według grup wiekowych oraz zalecanych najkorzystniejszych formach kształcenia (oddział/szkoła specjalna, integracyjna, ogólnodostępna). Pozwoliło to rozpoznać skalę problemu i określić potrzeby w kaŝdej dzielnicy oraz w skali miasta. Monitorowanie orzeczeń jest kontynuowane. Prowadzenie monitoringu wydawanych orzeczeń pozwala na uzyskanie na bieŝąco (co miesiąc) informacji o liczbie wydanych orzeczeń, w podziale na dzielnice, według wieku dzieci i młodzieŝy, z uwzględnieniem rodzaju zalecanej szkoły, a od tego roku równieŝ typu niepełnosprawności. Danych takich nie zbierano przed 2008 rokiem, a są one cennym źródłem informacji o potrzebach w poszczególnych dzielnicach. Z Systemu Informacji Oświatowej moŝna pozyskać liczbę orzeczeń wydanych przez poszczególne poradnie psychologiczno-pedagogiczne za poprzedni rok szkolny i bez Ŝadnych dodatkowych szczegółów. W roku szkolnym 2008/2009 publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne wydały 1828 orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego. W kolejnym roku liczba wydanych orzeczeń wzrosła i wynosiła Najmniej liczną grupę stanowiły orzeczenia, w których uznano moŝliwość nauczania we wszystkich typach szkół (1,31 % w roku szkolnym 2008/2009 i 3,08% w roku szkolnym 2009/2010) Najwięcej orzeczeń wydano zalecając kształcenie w szkole integracyjnej (ok. 40 % w kaŝdym roku) i specjalnej (37% i 36%). Biorąc pod uwagę poszczególne grupy wiekowe, najwięcej orzeczeń otrzymali uczniowie przed rozpoczęciem kolejnego etapu edukacyjnego, co jest zrozumiałe bowiem orzeczenia wydawane są najczęściej właśnie na okres etapu. Liczba wydawanych orzeczeń była bardzo zróŝnicowana w poszczególnych dzielnicach. Wilanów, Wesoła i Włochy to dzielnice o najmniejszej liczbie orzeczeń wydanych dla dzieci i młodzieŝy z ich terenu. Najwięcej orzeczeń wydano dla dzieci i młodzieŝy z Mokotowa, Pragi Południe, Śródmieścia, Wawra, Woli. 5

7 Od września 2010 r. do końca lutego 2011 r. wydano łącznie 804 orzeczenia dla dzieci i młodzieŝy. Największą grupę stanowią orzeczenia wydane z uwagi na zagroŝenie niedostosowaniem społecznym (ponad 26%), autyzm (prawie 19 %) i upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (ponad 13%). Najwięcej orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego wydano dla uczniów klas I - VI szkół podstawowych (31% wszystkich orzeczeń). DuŜą grupę (27%) stanowią uczniowie gimnazjów (27%) oraz dzieci z przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych (21%). Analizując wiek dzieci, które otrzymały orzeczenia w I półroczu roku szkolnego 2010/2011, uwagę zwraca stosunkowo duŝa liczba uczniów klas I gimnazjum (prawie 13 %) przy jednocześnie małej liczbie uczniów klas VI szkoły podstawowej (4,48%). Trzeba jednak pamiętać, Ŝe orzeczenia wydawane są w ciągu całego roku szkolnego. Standard oddziału integracyjnego Prawo oświatowe nie określa standardów dotyczących kształcenia uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. W róŝnych rozporządzeniach rozproszone są przepisy dotyczące uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi. Często jednak są to zapisy o charakterze ogólnym, bez konkretnych wskazań. Np. przedszkolach i szkołach integracyjnych i z oddziałami integracyjnymi zatrudnia się dodatkowo nauczycieli w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego, jednak Ŝadne przepisy nie określają wymiaru zatrudnienia tych osób. Uczniom z orzeczeniem naleŝy zapewnić zajęcia rewalidacyjne i jedynym określeniem jest stosownie do potrzeb, a w rozporządzeniu w sprawie ramowych planów nauczania liczbę godzin zajęć rewalidacyjnych określa się tylko w przypadku liceum ogólnokształcącego dla młodzieŝy (30 godzin w cyklu kształcenia). W sytuacji, gdy moŝliwości ucznia ograniczone są jego niepełnosprawnością, niezwykle waŝne wydaje się zapewnienie odpowiednich warunków zewnętrznych (lokalowych, organizacyjnych). Miejski Zespół ds. Integracji w Edukacji rozumiejąc potrzeby uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, a jednocześnie chcąc zapewnić jak najlepsze warunki nauczania, wychowania i opieki w przedszkolach i szkołach prowadzonych przez m.st. Warszawę (porównywalne we wszystkich dzielnicach) opracował standard oddziału integracyjnego. Standard obejmuje 4 następujące obszary: 1. Warunki organizacyjne 2. Kadra 3. Zarządzanie 4. Baza Standard organizacyjny wdroŝono w roku szkolnym 2010/2011, włączając go do zasad organizacji roku szkolnego. Liczebność oddziału została określona zgodnie z przepisami, jednak w zasadach organizacji roku szkolnego corocznie określanych przez Biuro Edukacji zaleca się, aby przy tworzeniu oddziałów klas I nie przekraczać liczby 15 dzieci zdrowych i w miarę moŝliwości nie wykorzystywać puli wszystkich miejsc dla dzieci niepełnosprawnych. Pozwala to przyjmować dzieci z orzeczeniem w trakcie roku szkolnego oraz w trakcie etapu edukacyjnego (pula miejsc dla dzieci niepełnosprawnych wynosi od 3 do 5). Określono, Ŝe dla kaŝdego oddziału integracyjnego przyznaje się dodatkowe 2 godziny. Mogą być one przeznaczone na zwiększenie zatrudnienia pedagoga wspomagającego, specjalisty (np. psychologa) bądź zajęcia specjalistyczne dla uczniów z orzeczeniami. Godziny te są przyznawane obligatoryjnie i niezaleŝnie od puli godzin dodatkowych oraz etatów wynikających ze wskaźnika wspomagania dydaktyki, jakie przysługują szkole. 6

8 Ponadto, kaŝdy uczeń z orzeczeniem powinien mieć realizowane zalecenia oraz organizowane zajęcia rewalidacyjne w wymiarze nie mniejszym niŝ 2 godziny tygodniowo. W zasadach organizacji roku szkolnego 2011/2012 szerzej opisano warunki organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolach i szkołach, zwracając uwagę na konieczność realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego. Wymiar zatrudnienia nauczyciela wspomagającego w oddziale integracyjnym nie został określony w prawie oświatowym. W zasadach organizacji roku szkolnego w warszawskich przedszkolach i szkołach przyjęto, Ŝe jest to średnio 1 etat na oddział (25 godzin w oddziałach przedszkolnych dla dzieci 3-5 letnich, 22 godziny w oddziałach przedszkolnych dla dzieci 6-letnich, 18 godzin w szkołach podstawowych i gimnazjach). Dyrektor tworzy pulę godzin nauczycieli wspomagających i w jej ramach decyduje o wymiarze godzin realizowanych przez nauczycieli wspomagających w poszczególnych oddziałach, zgodnie z potrzebami uczniów. W przedszkolach i szkołach z oddziałami integracyjnymi przewidziano zatrudnienie pomocy nauczyciela - pracowników obsługi zajmujących się uczniami niepełnosprawnymi. Wymiar etatów jest uzaleŝniony od liczby uczniów z orzeczeniami i wynosi: - w przypadku przedszkola i szkoły, do której uczęszcza więcej niŝ 10 uczniów z orzeczeniem 1 etat w szkołach: - powyŝej 30 uczniów 2 etaty, - powyŝej 50 uczniów 3 etaty, - powyŝej 70 3,5 etatu ( w przypadku szkoły podstawowej). Wprowadzono równieŝ moŝliwość zatrudnienia pomocy nauczyciela w sytuacji, gdy do świetlicy szkolnej uczęszczają uczniowie z orzeczeniami: w szkole integracyjnej w wymiarze 1,5 etatu, w szkole z oddziałami integracyjnymi - 0,75 etatu. W zasadach organizacji zapewniono teŝ większe wsparcie uczniom z orzeczeniami uczęszczającym do szkół ogólnodostępnych. Zajęcia rewalidacyjne organizowane są dla kaŝdego ucznia z orzeczeniem w wymiarze co najmniej 2 godzin. Podobnie jak w przypadku oddziałów integracyjnych, w zasadach organizacji roku szkolnego 2011/2012 szerzej opisano warunki organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w oddziałach ogólnodostępnych, zwracając uwagę na konieczność realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego. Zatrudnienie pomocy nauczyciela (etat obsługi) zaleŝy od liczby uczniów z orzeczeniem w przedszkolu i szkole i wynosi: - w przypadku przedszkola i szkoły, do której uczęszcza więcej niŝ 10 uczniów z orzeczeniem 1 etat w szkołach: - powyŝej 30 uczniów - 2 etaty, - powyŝej 50 3 etaty, - powyŝej 70 3,5 etatu ( w przypadku szkoły podstawowej). Istnieje moŝliwość zatrudnienia pomocy nauczyciela w świetlicy szkolnej jeśli uczęszczają do niej uczniowie z orzeczeniem (0,5 etatu) Ponadto zapisano moŝliwość zatrudnienia pomocy nauczyciela w przypadku ucznia z orzeczeniem, u którego występują zaburzenia zachowania wynikające z choroby. NaleŜy podkreślić, Ŝe prawo oświatowe nie określa Ŝadnych norm, a wszystkie powyŝsze zasady są rozwiązaniem systemowym przyjętym w Warszawie. 7

9 RównieŜ zasady organizacji roku szkolnego w szkołach specjalnych dostosowane są do potrzeb dzieci z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego. W kaŝdej szkole zatrudniona jest specjalistyczna kadra psychologiczno - pedagogiczna zaleŝnie od potrzeb uczniów: psycholog, pedagog, terapeuci widzenia, komunikacji niewerbalnej, tłumacze języka migowego, logopedzi, rehabilitanci itp. ZaleŜnie od potrzeb dzieci zatrudnieni są pracownicy obsługi (w tym: pomoc nauczyciela). Dla kaŝdego oddziału przyznane są dodatkowe zajęcia rewalidacyjne w wymiarze 10 godzin tygodniowo. Mała liczebność oddziałów zaleŝna jest od typu niepełnosprawności uczniów. Istnieje moŝliwość zorganizowania zajęć międzyszkolnych wspomagających uczniów szkół ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych. Działania zmierzające do zapewnienia dzieciom miejsc w oddziałach integracyjnych Z uwagi na duŝe zainteresowanie rodziców kształceniem swoich niepełnosprawnych dzieci w oddziałach integracyjnych podjęto prace zmierzające do organizacji sieci oddziałów integracyjnych zgodnej z potrzebami dzieci. W r. szk. 2010/2011 w Biurze Edukacji przeprowadzono analizę wykorzystania puli miejsc w oddziałach integracyjnych. Przewodniczący DCI otrzymali informacje nt. liczby uczniów w kaŝdym oddziale integracyjnym z uwzględnieniem typu niepełnosprawności, co pozwala na ewentualne znalezienie miejsca dla konkretnego dziecka w trakcie roku szkolnego. Często przyjęcie dziecka do danego przedszkola lub szkoły nie jest moŝliwe ze względu na rodzaj niepełnosprawności (w zasadzie w oddziałach integracyjnych przyjmuje się dzieci o róŝnych deficytach). W marcu i kwietniu 2011 nabór do integracyjnych oddziałów przedszkolnych i klas I szkół podstawowych przeprowadzono wg harmonogramu działań i terminów obowiązujących wszystkie dzielnice Warszawy. Prace DCI miały na celu jak najlepsze wykorzystanie zaplanowanych miejsc w dzielnicy (m.in. analiza wielokrotnie złoŝonych podań i odzyskanie miejsc). Po zebraniu informacji z dzielnic zweryfikowano kilkakrotnie złoŝone podania, uzgadniano, która dzielnica moŝe przyjąć dziecko i uwolniono miejsca dla dzieci, które nie zostały zakwalifikowane w pierwszym etapie. (83 dzieci zostało zgłoszonych do więcej niŝ jednej placówki w róŝnych dzielnicach i niektóre z nich zostały wstępnie zakwalifikowane do kilku placówek). 28 kwietnia rodzice dzieci 3-6 letnich zostali poinformowani o tym, czy dziecko zostało przyjęte do szkoły. Od 4 maja w elektronicznym systemie rekrutacji do przedszkoli i szkół podstawowych dostępne są informacje dotyczące wolnych miejsc dla dzieci z orzeczeniami. Trwa nabór uzupełniający, a informacje w systemie są na bieŝąco aktualizowane i uwzględniają kaŝdą zmianę. Nabór do oddziałów integracyjnych w gimnazjach zostanie przeprowadzony w terminach wynikających z Zarządzenia Mazowieckiego Kuratora Oświaty (czerwiec). Procedura będzie taka, jak w przypadku przedszkoli, tj. Biuro Edukacji będzie koordynować działania Dzielnicowych Centrów Integracji Nabór do oddziałów integracyjnych w szkołach ponadgimnazjalnych odbędzie się w odrębnym systemie elektronicznym. NaleŜy podkreślić, Ŝe niezaleŝnie od działań opisanych powyŝej, Dzielnicowe Centra Integracji są zobowiązane do wspierania rodziców, a w szczególności udzielania im pomocy w znalezieniu miejsca w oddziale integracyjnym w ciągu całego roku szkolnego. Wspieranie rodziców i nauczycieli Od października 2010 r. w Specjalistycznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej Uniwersytet dla Rodziców działa grupa wsparcia dla rodziców dzieci, które otrzymały orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego lub opinię o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju. W trakcie comiesięcznych spotkań rodzice mogą: 8

10 uzyskać wsparcie i pomoc psychologiczną, nauczyć się jak zadbać nie tylko o dziecko ale takŝe o siebie; uzyskać informację, gdzie moŝna i warto udać się z dzieckiem i z czyjej pomocy skorzystać, dowiedzieć się, jakie prawa przysługują dziecku w związku z otrzymaną opinią lub orzeczeniem. Grupa ma charakter otwarty. Spotkania odbywają się w kaŝdą trzecią sobotę miesiąca. Grupę prowadzi pracownik poradni o kwalifikacjach pedagoga specjalnego i psychologa. Na spotkania zapraszani są równieŝ specjaliści, wg potrzeb zgłaszanych przez rodziców (psychiatra, terapeuta dziecięcy, psycholog). Udział w zajęciach jest bezpłatny Od września 2010 r. działają Specjalistyczne Punkty Konsultacyjne. Mieszczą się w wybranych ośrodkach socjoterapii i zespołach szkół specjalnych (10 placówek). Ich celem jest pomaganie osobom, które pracują i opiekują się dziećmi młodzieŝą o specjalnych potrzebach edukacyjnych (nauczycielom, rodzicom, kuratorom sądowym). Specjaliścipraktycy pomagają nazwać problem, poszukać jego przyczyny oraz proponują sposób rozwiązania trudnej sytuacji. KaŜdy z punktów specjalizuje się w określonej tematyce. MłodzieŜowe ośrodki socjoterapii zajmują się przede wszystkim problemami zagroŝenia młodzieŝy niedostosowaniem społecznym, uzaleŝnieniem, zachowaniami opozycyjnobuntowniczymi, trudnościami wychowawczymi. W zespołach szkół specjalnych moŝna uzyskać wskazówki dotyczące pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie, niemówiącymi, z dysfunkcją wzroku. Koordynatorzy punktów pełnią stałe dyŝury. Zgłoszenia przyjmowane są telefonicznie, mailowo lub bezpośrednio w Punkcie. Pomoc udzielana w punktach jest bezpłatna, nie obowiązuje rejonizacja. W ciągu 6 miesięcy funkcjonowania udzielono 711 konsultacji we wszystkich Specjalistycznych Punktach Konsultacyjnych. Kolejnym działaniem Biura Edukacji podjętym w celu pomocy rodzicom i nauczycielom jest uruchomienie miejskiego serwisu internetowego Pomoc Dziecku. Serwis pozwala w łatwy sposób dotrzeć do informacji o bezpłatnej pomocy świadczonej dziecku zagroŝonemu niepełnosprawnością i jego rodzinie, objaśnia takŝe kluczowe słowa i pojęcia z tego zakresu ( Serwis integruje informacje o pomocy dziecku z zakresu: edukacji, pomocy społecznej i zdrowia. Znajdują się w nim informacje z ponad 187 jednostek organizacyjnych miasta (147 edukacyjnych, 21 medycznych, 19 z opieki społecznej) świadczących bezpłatną pomoc. Wśród placówek edukacyjnych ofertę pomocy dziecku umieściły placówki specjalne, integracyjne, poradnie psychologiczno pedagogiczne, wśród medycznych warszawskie szpitale i zakłady opieki zdrowotnej, wśród pomocy społecznej - dzielnicowe ośrodki pomocy społecznej i Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie. W ramach Warszawskiego Forum Rodziców i Rad Rodziców w Warszawskim Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń 10 listopada 2010 r. odbyło się I spotkanie Rodziców Dzieci z Orzeczeniem o Potrzebie Kształcenia Specjalnego. Na forum zostały poruszone liczne zagadnienia i problemy nurtujące rodziców dzieci z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, edukowanych i rewalidowanych w warszawskich szkołach ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych. Został zrealizowany program edukacyjny Dołącz do nas w ramach, którego przeszkolono ponad 800 nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Program, z wykorzystaniem gotowych scenariuszy lekcji mówiących o problemie niepełnosprawności, zrozumienia ludzi róŝniących się od innych i zrozumienia ich potrzeb i tolerancji, został wdroŝony we wszystkich szkołach ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych. Jego efektem było przygotowanie młodzieŝy do uczestniczenia w Europejskich Letnich Igrzyskach Olimpiad Specjalnych we wrześniu 2010 roku. 9

11 Zrealizowane zostały projekty unijne w ramach Programu Kapitał Ludzki wspierające nauczycieli szkół ogólnodostępnych, integracyjnych, specjalnych, którzy zgłosili się jako beneficjenci: - Projekt Rozumieją nas obejmował szkolenia dla 150 nauczycieli ze szkół ogólnodostępnych, specjalnych i integracyjnych, którzy zajmują się dziećmi niemówiącymi. Program propagował metodę AAC (Alternative i Augmentive Communication), zastosowanie do komunikacji z dziećmi z problemami w komunikacji komunikatorów, tolkenów, metod elektronicznych, komputerów ze specjalistycznymi nakładkami. - Projekt Od A do Z czyli od Autyzmu do Zespołu Aspergera Vademecum dla nauczycieli otrzymał dofinansowanie. Szkolenia będą realizowane dla 50 nauczycieli pracujących z uczniami ze spektrum autyzmu ze szkół ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych. Projekt prowadzony jest w partnerstwie ze stowarzyszeniem Nie z tej bajki i we współpracy ZSS nr 92, przy ul. Szczęśliwickiej. Działalność Warszawskiego Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń W Warszawskim Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń działa Zespół Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej i Szkolnictwa Specjalnego. Grupa 16 doradców metodycznych o róŝnych specjalnościach (pedagodzy specjalni, logopedzi, pedagodzy, psycholodzy) wspiera nauczycieli w realizowaniu zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, organizuje wymianę doświadczeń, promuje ciekawe rozwiązania metodyczne. W 2010 r. w róŝnych formach doskonalenia z zakresu pomocy psychologicznopedagogicznej i kształcenia specjalnego uczestniczyło łącznie nauczycieli. System wczesnego wspomagania rozwoju dzieci Głównym celem systemu jest wczesne wsparcie dzieci z róŝnorodnymi deficytami na tyle skutecznie, by rozpoczęły naukę w szkołach ogólnodostępnych. Zespół opracowuje i realizuje z dzieckiem i jego rodziną indywidualny program wczesnego wspomagania rozwoju, udziela porad w zakresie przystosowania otoczenia domowego do potrzeb dziecka, prowadzi konsultacje w zakresie bieŝącej pracy z dzieckiem, udziela rodzinie wsparcia psychologicznego. W październiku 2006 roku została przyjęta uchwała nr LXXXIV/2890/2006 Rady miasta stołecznego Warszawy w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci w m.st. Warszawie. Warszawski system wczesnego wspomagania rozwoju dziecka został wdroŝony. Obecnie jest zorganizowanych 19 zespołów wczesnego wspomagania. - 6 w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, - 4 w przedszkolach specjalnych, - 5 w szkołach specjalnych, - 4 w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych. KaŜdy z miejskich zespołów wczesnego wspomagania specjalizuje się w korygowaniu konkretnego rodzaju zaburzeń dziecka. KaŜdego roku w zajęciach wczesnego wspomagania uczestniczy ok. 300 małych dzieci. Zaletą warszawskiego systemu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka są jasno wypracowane procedury świadczenia tego rodzaju pomocy dziecku i rodzinie. Podstawą do skonstruowania indywidualnego programu pracy z dzieckiem jest opinia o potrzebie 10

12 wczesnego wspomagania. Postępy dziecka są ewaluowane. Pomoc skierowana jest równieŝ do rodziny dziecka. Wiele zespołów przed podjęciem zajęć podpisuje z rodzicami kontrakt terapeutyczny. Z dokumentacji prowadzonej przez koordynatorów zespołów wczesnego wspomagania wynika, Ŝe spośród dzieci objętych wczesnym wspomaganiem i osiągających dojrzałość szkolną co najmniej połowa okazała się na tyle skutecznie zrewalidowana, by podjąć naukę w szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych. Inne dzieci, o powaŝniejszych zaburzeniach rozwoju, nadal wymagające wysoko specjalistycznego wsparcia, są uczniami klas pierwszych w szkołach i placówkach specjalnych. Podsumowanie części I Kształcenie uczniów niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie stawia przed samorządem warszawskim niemałe wyzwania. Z kształcenia specjalnego w róŝnych formach korzysta uczniów. Dla porównania: w roku szkolnym 2007/2008 w przedszkolach i szkołach było uczniów. Podstawą organizacji jak najbardziej efektywnego systemu kształcenia i wychowania oraz zapewnienie jak najlepszej opieki uczniom niepełnosprawnym jest: - rzetelne rozpoznanie potrzeb, - kreowanie odpowiedniej polityki edukacyjnej, - przygotowanie właściwej, pełnej oferty, dostosowanej do potrzeb lokalnego środowiska, - budowanie takiego systemu edukacji, w którym róŝne formy traktowane są jako wzajemnie się uzupełniające. Pozytywne doświadczenia wynikające z kształcenia w oddziałach integracyjnych, chęć, aby dzieci korzystały z nauki w szkole jak najbliŝszej miejsca zamieszkania, moŝliwość zapewnienia wsparcia specjalistów sprawiają, Ŝe rodzice dzieci niepełnosprawnych coraz częściej wybierają tę formę kształcenia. W kaŝdym roku coraz więcej dzieci ubiega się o miejsce w oddziale integracyjnym. Stąd, zgodnie z kierunkami polityki edukacyjnej m.st. Warszawy, w kolejnych latach organizowano coraz więcej oddziałów integracyjnych. W roku szkolnym 2007/2008 funkcjonowało 515 oddziałów integracyjnych, a uczęszczało do nich 2416 uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego. Obecnie zorganizowano 599 oddziałów, w których miejsce znalazło 2684 uczniów. W ciągu 4 lat nastąpił wzrost liczby oddziałów integracyjnych: o 84 oddziały oraz liczby uczniów: o 268. Nadal są analizowane potrzeby w zakresie kształcenia integracyjnego. Burmistrzowie dzielnic, w których takie oddziały nie funkcjonują deklarują chęć ich utworzenia. Jednocześnie coraz większa liczba rodziców chce umieścić swoje niepełnosprawne dzieci w oddziałach ogólnodostępnych w szkołach obwodowych, które są stosunkowo najmniej przygotowane na ich przyjęcie. W szkołach ogólnodostępnych w roku szkolnym 2007/2008 było 514 uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, obecnie 643 uczniów. Uczniowie ci wprawdzie korzystają ze społecznych kontaktów, ale uczą się w mniej korzystnych warunkach: klasy są liczne, a wsparcie specjalistów mniejsze, nie wszyscy nauczyciele mają umiejętności pracy z niepełnosprawnymi dziećmi i młodzieŝą. Mogą więc pojawić się trudności w dostosowywaniu programu do potrzeb ucznia oraz w tworzeniu indywidualnych programów. Podjęto szereg działań w celu pomocy nauczycielom w realizacji tych obowiązków. Miejski Zespół ds. Integracji Edukacji opracował wzorcowy dokument - indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny wraz z komentarzem dotyczącym sposobu jego konstruowania. Zespół doradców metodycznych Warszawskiego Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń przeprowadził wiele szkoleń, warsztatów, konsultacji na ten temat. Ponadto nauczyciele mogą skorzystać z porad 11

13 nauczycieli szkół specjalnych pełniących dyŝury w Specjalistycznych Punktach Konsultacyjnych. Jednak z rozmów z nauczycielami szkół specjalnych i integracyjnych oraz doradców metodycznych wynika, Ŝe zainteresowanie nauczycieli szkół ogólnodostępnych nie jest zbyt duŝe. Prawdopodobnie przyczyną jest obawa, lęk przed trudnościami, unikanie problemu. Trudno teŝ decydować się na konkretne szkolenie dotyczące pracy z uczniem niepełnosprawnym, zanim jeszcze pojawi się on w szkole i zanim wiadomo jaką ma niepełnosprawność. Warto więc chyba stworzyć moŝliwość uzyskania szybkiej porady i skorzystania z róŝnych form szkoleniowych. Zręby systemu zostały juŝ stworzone (WCIES, Specjalistyczne Punkty Konsultacyjne). Trzeba jednak skoordynować działania, a przede wszystkim rozpowszechnić wśród dyrektorów i nauczycieli przedszkoli i szkół informacje o formach pomocy i miejscach, w których mogą ją uzyskać. Zgodnie z polityką oświatową m.st. Warszawy rozszerzono ofertę szkół specjalnych. W roku szkolnym 2007/2008 do oddziałów specjalnych uczęszczało dzieci i młodzieŝy, a obecnie liczba uczniów wynosi: W roku szkolnym 2010/2011 uruchomiono oddział przedszkolny, powołano 2 zasadnicze szkoły zawodowe specjalne oraz technikum specjalne. Wzbogaca to ofertę, jednocześnie umoŝliwiając ciągłość kształcenia uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Dla najmłodszych dzieci zorganizowano system wczesnego wspomagania rozwoju obejmujący dzieci od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole. Jego zaletą jest kompleksowe rozwiązanie problemu, dobre zaplecze materialne i kadrowe, jasno wypracowane procedury. W nauczaniu uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (niezaleŝnie od tego czy jest to nauczanie w oddziałach integracyjnych czy ogólnodostępnych) waŝne jest organizowanie takich sytuacji dydaktycznych i wychowawczych, aby zapewnić rozwój wszystkim uczniom. Wiele szkół prowadzących oddziały integracyjne prowadzi szerokie działania ukierunkowane zarówno na potrzeby uczniów z orzeczeniami, jak teŝ ich pełnosprawnych rówieśników. Warto te doświadczenia przenieść na grunt nauczania włączającego. Podobnie, jak działania na rzecz rodziców, którzy są niezwykle waŝnym podmiotem w procesie kształcenia uczniów niepełnosprawnych. Dotyczy to zarówno rodziców dzieci z orzeczeniami, jak teŝ rodziców dzieci pełnosprawnych: ich postaw, wzajemnych relacji, oczekiwań. Polski system oświaty zakłada, Ŝe kaŝde dziecko ma równy dostęp do edukacji. Kształcenie uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego wymaga, niezaleŝnie od formy kształcenia, osiągania tych samych efektów. KaŜda placówka przyjmująca dziecko z orzeczeniem powinna być przygotowana do zorganizowania kształcenia zgodnie z zaleceniami zawartymi w orzeczeniu. To wymaga: - przygotowania organizacyjnego placówki, - kompetencji nauczycieli do pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach, - zatrudnienia specjalistów, - przygotowania uczniów, podejmowania działań na rzecz prawdziwej integracji, - kształtowania właściwej świadomości rodziców. Mając na uwadze powyŝsze, warszawski samorząd podjął juŝ wiele działań zmierzających do stworzenia spójnego systemu kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Dzięki monitorowaniu orzeczeń zostały rozpoznane potrzeby w dzielnicach oraz w skali miasta. Przyjęte rozwiązania organizacyjne (zasady organizacji roku szkolnego, standard oddziału integracyjnego) pozwalają objąć dodatkowym wsparciem uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego. Działalność Dzielnicowych 12

14 Centrów Integracji, Specjalistycznych Punktów Konsultacyjnych, grupy wsparcia, serwis Pomoc dziecku słuŝą zarówno rodzicom, jak teŝ nauczycielom. Ze wszystkich dzielnic zebrano dane na temat warunków edukacji uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego. Otrzymano informacje na temat 3261 uczniów z orzeczeniami oraz 785 przedszkoli i szkół. Zaplanowano kolejne zadania: W celu zwiększenia kompetencji nauczycieli szkół ogólnodostępnych i integracyjnych w zakresie ich umiejętności pracy z uczniem niepełnosprawnym i niedostosowanym społecznie naleŝy przeprowadzić badania dotyczące potrzeb szkoleniowych i oczekiwanych form pomocy. WaŜne wydają się wszelkie działania włączające nauczycieli i rodziców do budowania warszawskiego systemu kształcenia uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagroŝonych niedostosowaniem. Pierwsze kroki juŝ podjęto (spotkanie z grupą dyrektorów organizujących kształcenie specjalne w szkołach i przedszkolach integracyjnych i specjalnych, forum rodziców, grupa wsparcia dla rodziców). Konieczne jest budowanie bazy informacyjnej i jej stała aktualizacja. Niezwykle waŝne jest rozpowszechnianie wśród rodziców i nauczycieli informacji na temat moŝliwości uzyskania pomocy. NaleŜy w większym stopniu wspomagać rodziców w wyborze formy kształcenia najlepszej dla ich dziecka. DuŜą rolę mogą spełnić, oprócz poradni psychologicznopedagogicznych, dzielnicowe centra integracji. Część II. Realizacja zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego na podstawie informacji dyrektorów przedszkoli i szkół uzyskanych za pomocą kwestionariusza opracowanego w Biurze Edukacji (kwiecień 2011 r.) W roku szkolnym 2009/2010 ramach działalności Miejskiego Zespołu ds. Integracji w Edukacji przeprowadzono badanie realizacji zaleceń w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego. Dyrektorzy poradni psychologiczno-pedagogicznych we współpracy z naczelnikami wydziałów oświaty i dyrektorami szkół przygotowali analizę realizacji orzeczeń na podstawie 117 uczniów, którzy otrzymali orzeczenia w I semestrze 2009/2010 r. Z pozyskanych danych wynikało, Ŝe większość zaleceń była realizowana na terenie szkół. Prawie we wszystkich przypadkach realizowane były zalecenia dotyczące dostosowania wymagań do indywidualnych moŝliwości psychofizycznych uczniów. Placówki, na miarę swoich moŝliwości kadrowych i bazy materialnej, udzielały wsparcia dzieciom. Jednocześnie, w niektórych przypadkach, wskazano na brak realizacji zaleceń w zakresie zajęć socjoterapeutycznych, rehabilitacji, brak moŝliwości kontynuowania nauki w oddziałach integracyjnych (brak takich oddziałów na poziomie wszystkich typów szkół). Analiza realizacji orzeczeń była przeprowadzona po raz pierwszy, w niektórych przypadkach wykonano ją zbyt pobieŝnie. Biuro Edukacji dostrzegając problemy dzieci i młodzieŝy niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie oraz z uwagi na zmiany w prawie oświatowym w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, przeprowadziło w roku szkolnym 2010/2011 szczegółową analizę realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego. Analizą objęto orzeczenia uczniów uczęszczających do oddziałów ogólnodostępnych i integracyjnych w przedszkolach i szkołach prowadzonych przez m.st. Warszawę. 13

15 Informacje mogą pomóc w wypracowaniu modelu edukacji uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego: - jak najbardziej efektywnego, - sprzyjającemu indywidualnemu rozwojowi kaŝdego ucznia, - respektującego prawa wszystkich dzieci (równieŝ pełnosprawnych) i ich rodziców. Informacje zebrano poprzez dzielnicowe wydziały oświaty i wychowania według tabeli opracowanej w Biurze Edukacji. Dyrektorzy przedszkoli i szkół zostali zobowiązani do wypełnienia danych na temat kaŝdego dziecka z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego. W ten sposób pozyskano dane na temat 3261 dzieci i młodzieŝy (2581 w oddziałach integracyjnych, 675 w oddziałach ogólnodostępnych o 5 brak danych). Realizacja zaleceń zawartych w orzeczeniach Do wydania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego uprawniony jest zespół orzekający działający w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Wydając orzeczenie zespół wskazuje, na podstawie przeprowadzonej diagnozy, formy kształcenia najodpowiedniejsze dla danego dziecka oraz określa zalecane warunki realizacji potrzeb edukacyjnych, formy stymulacji, rewalidacji, terapii, usprawniania, rozwijania potencjalnych moŝliwości i mocnych stron dziecka oraz inne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Realizację zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego zapewniają dzieciom i młodzieŝy niepełnosprawnym oraz niedostosowanym społecznie przedszkola i szkoły (zarówno ogólnodostępne, jak teŝ prowadzące oddziały integracyjne czy specjalne). Spośród 3261 uczniów z orzeczeniami, 2612 uczniów wszystkie zalecenia zawarte w orzeczeniach ma realizowane na terenie przedszkola lub szkoły. W przypadku 612 uczniów orzeczenia są częściowo realizowane na terenie przedszkola lub szkoły, a w przypadku 36 uczniów nie są realizowane. W 1 przypadku nie uzyskano informacji. W zdecydowanej większości (80%) przedszkola i szkoły realizują zalecenia zawarte w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego. Zalecenia zawarte w orzeczeniach, nie są realizowane na terenie przedszkola lub szkoły w przypadku 24 uczniów z oddziałów integracyjnych oraz 11 uczniów z oddziałów ogólnodostępnych. W 1 przypadku brak informacji o rodzaju oddziału. Wśród uczniów, którzy nie realizują zaleceń w przedszkolu lub szkole najwięcej jest uczniów zagroŝonych niedostosowaniem społecznym (7), z autyzmem (5), z zaburzeniami zachowania (4). Wśród przyczyn braku realizacji zaleceń na terenie szkoły dyrektorzy wskazali: - zbyt późne przedstawienie w szkole orzeczenia, - nauczanie indywidualne realizowane w domu, - przebywanie w ośrodku lub szpitalu, - korzystanie z terapii w poradni psychologiczno-pedagogicznej, - nierealizowanie przez uczennicę obowiązku szkolnego (1 przypadek). Jako przyczyny realizacji orzeczeń na terenie przedszkola lub szkoły w niepełnym zakresie (częściowo) podano: - brak specjalistów, w szczególności logopedy (w gimnazjum), rehabilitantów, terapeutów integracji sensorycznej, muzykoterapeuty, - brak nauczyciela wspomagającego, brak klasy integracyjnej, - nauczanie indywidualne, 14

16 - brak gabinetu integracji sensorycznej, - nieuczęszczanie do przedszkola, szkoły (stan zdrowia, pobyt w szpitalu, czasowy pobyt w ośrodku), - uzyskanie orzeczenia w trakcie roku szkolnego, - korzystanie z terapii poza szkołą, np. w poradni psychologiczno-pedagogicznej - decyzje rodziców, rezygnacja lub brak zgody na niektóre zajęcia, - brak specjalistycznej opieki lekarskiej, - brak moŝliwości organizacji zajęć hipoterapii, - zakończenie terapii (SI, logopedyczna). 651 uczniów korzysta z zajęć w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, gdzie równieŝ realizowane są zalecenia zawarte w orzeczeniach. 75% tej grupy stanowią uczniowie uczęszczający do oddziałów integracyjnych (487 uczniów), a 25 % uczniowie z oddziałów ogólnodostępnych (164 uczniów). Na zajęcia do poradni uczęszczają uczniowie wszystkich typów szkół (najliczniej szkół podstawowych): - przedszkoli 102 dzieci - szkół podstawowych 362 uczniów, - gimnazjów -79, - szkół ponadgimanazjalnych 108. Najczęściej z oferty poradni korzystają dzieci i młodzieŝ z autyzmem (166 osób), z zaburzeniami zachowania (104) i zagroŝeni niedostosowaniem społecznym (103 osoby). Indywidualny program edukacyjny Zgodnie z przepisami prawa oświatowego uczniowie z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego (niezaleŝnie od tego, do jakiego typu oddziału uczęszczają) powinni mieć opracowany indywidualny program edukacyjny (od września 2011 roku: indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny). Z informacji uzyskanych od dyrektorów szkół i przedszkoli wynika, Ŝe dla 283 uczniów (8,68%) nie opracowano indywidualnego programu edukacyjnego: - dla 132 uczniów uczęszczających do oddziałów integracyjnych, - dla151 uczniów uczęszczających do oddziałów ogólnodostępnych. Wśród uczniów, dla których nie opracowano indywidualnego programu edukacyjnego najliczniejszą grupę stanowią uczniowie zagroŝeni niedostosowaniem społecznym (55 osób), z zaburzeniami zachowania (54 osoby) oraz niepełnosprawni ruchowo (43 osoby) uczniów w pełni realizuje indywidualny program edukacyjny, 55 uczniów częściowo, 291 nie realizuje takiego programu. O 3 uczniach nie uzyskano informacji. Wynika z tego, Ŝe 8 uczniów ma opracowany program, ale go nie realizuje ( =8). Zajęcia organizowane dla uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego Dzieciom i młodzieŝy z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, stosownie do ich indywidualnych potrzeb, organizuje się zajęcia rewalidacyjne lub socjoterapeutyczne. Uczniowie warszawskich przedszkoli i szkół korzystają zarówno z zajęć indywidualnych, jak teŝ grupowych organizowanych na terenie placówki. Ponadto uczęszczają na róŝnego rodzaju zajęcia postdiagnostyczne oferowane przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne. 15

17 Z zajęć indywidualnych w przedszkolach i szkołach korzysta 2331 dzieci i młodzieŝy z orzeczeniami. 888 uczniów nie bierze udziału w takich zajęciach na terenie przedszkola lub szkoły. O 42 uczniach nie uzyskano informacji. Spośród 3261 uczniów, o których pozyskano informacje, wymiar zajęć indywidualnych wpisano w 3214 przypadkach. O 47 uczniach nie uzyskano danych, jednak wiadomo, Ŝe 5 ma zajęcia indywidualne, choć nie podano ich wymiaru. Najczęściej wymiar zajęć dla ucznia wynosi 2 godziny tygodniowo (1300 uczniów). Łączna liczba godzin specjalistycznych zajęć indywidualnych zorganizowanych w przedszkolach i szkołach dla uczniów z orzeczeniami wynosi 4474,6 godzin tygodniowo. Według danych z dzielnic, 888 uczniów nie realizuje zajęć indywidualnych. Większość z nich uczęszcza do oddziałów integracyjnych uczniów, zaś do oddziałów ogólnodostępnych 229. Uczniowie z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, oprócz zajęć indywidualnych, korzystają z róŝnego rodzaju zajęć organizowanych w grupach uczniów uczestniczy w zajęciach grupowych uczniów nie korzysta z takich zajęć. O 16 uczniach brak danych. Łączny wymiar zajęć grupowych, z których korzystają uczniowie z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego wynosi 4086,5 godziny tygodniowo. Spośród uczniów, którzy nie uczestniczą w zajęciach grupowych 1124 to uczniowie oddziałów integracyjnych, a 532 ogólnodostępnych. Według danych z dzielnic, 421 uczniów nie korzysta ani z zajęć indywidualnych, ani z zajęć grupowych. Stanowi to 12,91% ogółu uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego. W tej grupie najwięcej jest dzieci i młodzieŝy niepełnosprawnych ruchowo (79 uczniów), z zaburzeniami zachowania (68) oraz z autyzmem (65). Wsparcie uczniów z orzeczeniami ze strony pracowników obsługi Zasady organizacji roku szkolnego ustalane corocznie przez Biuro Edukacji uwzględniają moŝliwość zatrudnienia pracowników obsługi, którzy pomagają uczniom z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego. Dyrektorzy mogą utworzyć etat pomocy nauczyciela w ramach przyznanej puli. Ponadto, w przypadku, gdy do przedszkola lub szkoły uczęszcza więcej niŝ 10 uczniów z orzeczeniami liczbę etatów zwiększa się o dodatkowe etaty pomocy nauczyciela (wg algorytmu określonego w zasadach). Według danych zebranych z dzielnic, ze wsparcia pracownika obsługi zatrudnionego w szkole (etaty pomocy nauczyciela - dla uczniów z orzeczeniami) korzysta 1097 uczniów, co stanowi 34% ogółu uczniów z orzeczeniami. Na potrzeby uczniów z orzeczeniami utworzono 128,65 dodatkowych etatów obsługi (pomoc nauczyciela). Ponadto dla uczniów oddziałów ogólnodostępnych, u których zaburzenia zachowania wynikają z choroby utworzono 24,24 dodatkowych etatów. Łącznie zwiększono zatrudnienie o 152,89 etatu przeznaczonych na zadania związane z obsługą dzieci i młodzieŝy niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagroŝonych niedostosowaniem. 16

18 Jednocześnie uczniowie ci, jak wszyscy inni korzystają z pomocy wszystkich pracowników zatrudnionych w przedszkolach i szkołach. W przedszkolach aŝ 72 % ogółu dzieci z orzeczeniami korzysta z takiej formy pomocy. Stosunkowo duŝy odsetek jest w szkołach ponadgimnazjalnych 39%. Z tej formy pomocy najliczniej korzystają dzieci i młodzieŝ niepełnosprawni ruchowo (263 osoby), z autyzmem (258) oraz zagroŝeni niedostosowaniem społecznym (116). Zgodnie z zasadami organizacji roku szkolnego, w szkołach podstawowych moŝna dodatkowo zatrudnić pomoc nauczyciela w świetlicy szkolnej, jeśli uczęszczają do niej uczniowie z orzeczeniami. Z tej formy pomocy korzysta 413 uczniów. Wśród nich najliczniejszą grupą są uczniowie z autyzmem (93 osoby), niepełnosprawnością ruchową (70), zagroŝeni niedostosowaniem społecznym (65) i z zaburzeniami zachowania (62). Łącznie w szkołach podstawowych utworzono 40,25 dodatkowych etatów pomocy nauczyciela w świetlicy do obsługi uczęszczających tam uczniów niepełnosprawnych. Wolontariat Na zasadach określonych w ustawie o poŝytku publicznym i o wolontariacie, przedszkola i szkoły mogą organizować wolontariat. Z takiej formy pomocy korzysta 144 uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego. Najliczniej w szkołach podstawowych. Ze wsparcia wolontariuszy w największym stopniu korzystają uczniowie z autyzmem (46 osób) i niepełnosprawnością ruchową (38) oraz zagroŝeni niedostosowaniem społecznym (17). Warunki, sprzęt i pomoce dydaktyczne Uczniowie niepełnosprawni mają prawo do korzystania ze sprzętu i pomocy dydaktycznych dostosowanych do ich potrzeb i moŝliwości psychofizycznych. Wobec 3033 uczniów dyrektorzy ocenili, Ŝe mają oni zapewnione odpowiednie warunki, sprzęt i pomoce dydaktyczne. W 179 przypadkach dyrektorzy uznali, Ŝe uczniowie mają częściowo zapewnione warunki, sprzęt i pomoce, a w 49 przypadkach stwierdzili, Ŝe szkoła nie ma warunków i wyposaŝenia odpowiedniego dla indywidualnych potrzeb ucznia. Baza lokalowa przedszkoli i szkół Mówiąc o warunkach kształcenia, wychowania i opieki naleŝy brać pod uwagę równieŝ bazę lokalową przedszkoli i szkół. Szczegółowe warunki techniczne, w tym wymagania dotyczące osób niepełnosprawnych, zostały określone w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690 ze zm). Szczególnie istotne jest dostosowanie budynków do potrzeb osób niepełnosprawnych. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe od rodzaju niepełnosprawności dzieci i młodzieŝy zaleŝy, jak będzie zorganizowany proces kształcenia w sytuacji, gdy budynek nie spełnia wszystkich wymogów dotyczących osób niepełnosprawnych. Największe potrzeby w zakresie bazy mają uczniowie niepełnosprawni ruchowo. Według danych zebranych od dyrektorów przedszkoli i szkół 481 dzieci i młodzieŝy niepełnosprawnych ruchowo uczęszcza do 117 placówek. 17

19 Za pomocą przygotowanego w Biurze Edukacji kwestionariusza z 785 przedszkoli i szkół pozyskano dane na temat warunków technicznych budynków. W 232 przedszkolach i szkołach, co stanowi 30 % placówek, o których pozyskano informacje, podjazd dostosowany jest do potrzeb osób niepełnosprawnych. Wejście do budynku dostosowane jest do potrzeb osób niepełnosprawnych w 223 przedszkolach i szkołach (28 % ogółu). Toalety zostały dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych w 156 przedszkolach i szkołach. Stanowi to zaledwie 20 % ogółu placówek. Bardzo waŝne jest umoŝliwienie dzieciom niepełnosprawnym korzystanie z placu zabaw lub boiska. Pozwala to na rekreację, uczestniczenie w zabawach albo przynajmniej kibicowania innym dzieciom, co moŝe przyczynić się do pełniejszej integracji. W 157 placówkach boisko lub plac zabaw zostały przystosowane do potrzeb dzieci i młodzieŝy niepełnosprawnej (20% ogółu przedszkoli i szkół). Wiele budynków, którymi dysponują placówki oświatowe to obiekty parterowe, szczególnie dotyczy to przedszkoli. W budynkach o wielu kondygnacjach, aby umoŝliwić dostęp do wyŝszych pięter, zamontowano windy lub podnośniki. W niektórych obiektach podnośniki ułatwiają dostęp na I piętro. Często proces kształcenia jest tak zorganizowany, aby mimo utrudnień technicznych zapewnić dzieciom niepełnosprawnym ruchowo, jak najlepsze warunki nauczania, np. lekcje dla klas, do których uczęszczają tacy uczniowie organizuje się na parterze, podobnie zajęcia świetlicy szkolnej, uczniowie nie korzystają z ogólnej szatni. W 101 budynkach przedszkolnych i szkolnych zamontowano windy lub podnośniki umoŝliwiające dostęp do wszystkich kondygnacji (80 placówek posiada windę, 15 podnośnik, a 6 i windę, i podnośnik). Ponadto w 29 budynkach umieszczono podnośniki umoŝliwiające dostęp do niektórych kondygnacji. W 191 przypadkach dyrektorzy odpowiedzieli, Ŝe przedszkole lub szkoła ma odpowiednie wyposaŝenie: 133 częściowo dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, tylko w 58 przypadkach uznali, Ŝe placówka jest odpowiednio wyposaŝona. Nowe budynki budowane są z uwzględnieniem wymagań stawianych przez prawo budowlane w zakresie dostępności dla osób niepełnosprawnych. Jednak wiele obiektów, budowanych wcześniej, nie posiada odpowiednich udogodnień. Ankieta pokazała, Ŝe warszawskie przedszkola i szkoły wymagają wielu inwestycji w zakresie likwidacji barier architektonicznych. Finansowanie Dla jednostek samorządu terytorialnego, które organizują kształcenie dzieci i młodzieŝy niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagroŝonych niedostosowaniem przewidziano system finansowania w postaci dodatkowych wag uzaleŝnionych od rodzaju niepełnosprawności. Dodatkowa waga przysługuje na uczniów niepełnosprawnych w oddziałach integracyjnych (nie dotyczy to uczniów niedostosowanych i zagroŝonych niedostosowaniem społecznym). Środki te wpływają do budŝetu jednostki samorządu terytorialnego. 18

20 Jednym z elementów kwestionariusza było pytanie, czy do szkoły zostały przekazane zwiększone środki finansowe z tytułu orzeczenia zgodnie z wagą przypisaną niepełnosprawności. W większości udzielono odpowiedzi twierdzącej (2190 uczniów). W 755 przypadkach dyrektorzy nie otrzymali środków finansowych z tytułu niepełnosprawności uczniów (lub nie mają takiej świadomości). AŜ w 316 przypadkach nie udzielono Ŝadnej odpowiedzi. Podsumowanie części II Badania w tak duŝej skali przeprowadzono po raz pierwszy. Nie wszystkie dane są pełne, niektóre budzą wątpliwości i wymagają dodatkowych wyjaśnień (m.in. z powodu rozbieŝności między tabelami). Jednak Biuro Edukacji uzyskało ogląd sytuacji, co pozwala na ustalenie pewnych kierunków działania. Dodatkowym aspektem jest fakt, Ŝe tak skrupulatne zbieranie informacji zwróciło uwagą dyrektorów szkół i przedszkoli oraz pracowników wydziałów oświaty na problemy uczniów z orzeczeniami i skłoniło do dokonania analizy sytuacji w placówce i dzielnicy. Monitorowanie realizacji zaleceń warto powtórzyć. NaleŜy wykorzystać doświadczenia i udoskonalić narzędzia do zebrania danych, tak aby zebrane dane nie budziły wątpliwości. Zastanawiające i niepokojące jest dlaczego prawie 300 uczniów nie realizuje i nie ma opracowanego indywidualnego programu edukacyjnego. NaleŜy zwrócić uwagę dyrektorom szkół na ten problem oraz zainteresować nim doradców metodycznych. Z pewnością nadal potrzebne są szkolenia, warsztaty, indywidualne konsultacje dla nauczycieli, którzy powinni opracować indywidualny program edukacyjny (szczególnie dotyczy to nauczycieli szkół ogólnodostępnych). Sytuację zmienią być moŝe nowe przepisy w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, które wyraźnie stawiają wymagania dotyczące opracowania indywidualnego programu edukacyjnoterapeutycznego dla kaŝdego ucznia z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego. Z pewnością nauczyciele będą potrzebowali merytorycznego i metodycznego wsparcia, którego mogą im udzielić doradcy metodyczni z Warszawskiego Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń. Z przeprowadzonej ankiety wynika, Ŝe dyrektorzy przedszkoli i szkół mają trudności z realizacją niektórych zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego. Jedną z przyczyn jest brak specjalistów: logopedów, rehabilitantów. Problem niewystarczającej kadry logopedów w gimnazjach moŝna byłoby rozwiązać poprzez rozszerzenie oferty zajęć logopedycznych w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Konieczna jest analiza struktury zatrudnienia w poradniach pod kątem zadań i z uwzględnieniem nowych przepisów w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej. MoŜe się jednak okazać, Ŝe konieczne byłoby zwiększenie liczby etatów w poradniach. System oświaty w zasadzie nie uwzględnia moŝliwości zatrudnienia nauczyciela - rehabilitanta w przedszkolu lub szkole. W niektórych placówkach zadania rehabilitanta wykonują nauczyciele, którzy posiadają odpowiednie kwalifikacje (np. uzyskane w trakcie studiów podyplomowych). W odpowiedzi na interpelację nr posła T. Kuleszy zwrócono uwagę na fakt, Ŝe w obowiązującym stanie prawnym nie ma podstaw do utworzenia w szkole integracyjnej lub ogólnodostępnej z oddziałami integracyjnymi stanowiska nauczyciela rehabilitanta. Osobę prowadzącą rehabilitację dzieci niepełnosprawnych moŝna zatrudnić na stanowisku specjalisty 2. Jednocześnie podkreślono, Ŝe status prawny specjalistów zatrudnionych w szkołach ( ) określają przepisy ustawy o pracownikach samorządowych. W związku z tym, naleŝy rozwaŝyć moŝliwość zatrudniania rehabilitantów jako pracowników niepedagogicznych