Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych. Paweł Bedyński Nr albumu: Grupa 105

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Paweł Bedyński Nr albumu: Grupa 105 Założenia, realia i efekty polityki ludnościowo-terytorialnej III Rzeszy na terenach okupowanej Polski. Praca przygotowana W ramach proseminarium z historii gospodarczej pod kierunkiem dr Łucji Lisieckiej Warszawa, kwiecień 2006

2 TEMAT: Przedstaw założenia, realia i efekty polityki ludnościowo-terytorialnej III Rzeszy na terenach okupowanej Polski. Czy uzasadnione jest porównywanie tej polityki w odniesieniu do Polaków i Żydów? 1) Wrzesień i Październik Początki okupacji i plany ludnościowo terytorialne III Rzeszy a) kampania wrześniowa b) podział administracyjny i wynikający z niego podział ludnościowy c) założenia niemieckiej polityki ludnościowej wobec I. Generalnej Guberni I. Ziem wcielonych 2) System władzy niemieckiej, polityka prowadzona na obszarach wielkomiejskich i reakcja społeczeństwa na tą politykę. a) władza niemiecka b) zakazy i nakazy dla Polaków i Żydów c) tworzenie gett d) Cywilny ruch oporu i problem kolaboracji 3) Terror, praca przymusowa, eksterminacja i deportacja los Żydów i Polaków a)terror Wehrmachtu, SS, gestapo b)martyrologia Żydów polskich cz. 1 c)konferencja w Wannsee d)martyrologia Żydów polskich cz. 2 następstwa konferencji e)polacy w obozach niemieckich f)reakcja reszty społeczeństwa na obozy zagłady g)deportacje do zakładów pracy przymusowej 4) Podsumowanie. Zakończenie 2

3 (Wstęp) Temat mojej pracy należy do jednych z najszerzej omawianych i udokumentowanych działów historii, a jednocześnie wciąż na nowo budzi gorące spory i dyskusje nie tylko wśród polskich naukowców. Każdy dobry podręcznik czy opracowanie dotyczące okresu okupacji hitlerowskiej na terenach II Rzeczpospolitej nie może uciec od przedstawienia polityki ludnościowo terytorialnej czy to z perspektywy zaleceń i rozporządzeń płynących z Berlina, czy poprzez pryzmat zwykłych ludzi (Polaków, Żydów i nie tylko), upokarzanych i wyniszczanych dzień po dniu. Podobnie nie sposób pisać o poczynaniach Niemców podczas II wojny światowej (założeniach i skutkach) nie wspominając o reakcji miejscowej ludności, zrządzeniem losu będącej ofiarami zbrodniczych planów Adolfa Hitlera 1. Mając w świadomości fakt iż niektórzy ludzie poświęcili całe życie na zgłębienie tego tematu, a ja mam do dyspozycji jedynie kilkanaście kartek, postanowiłem skupić uwagę na trzech podstawowych działach. Po pierwsze postaram się przedstawić tło polityki ludnościowo terytorialnej, a zatem pokrótce omówię kampanię wrześniową, nowy podział administracyjny i wynikający z niego podział ludności. Następnie przejdę do pierwszych planów niemieckich dotyczących okupowanego terenu, z uwzględnieniem podziału na Generalną Gubernię i Ziemie wcielone do Rzeszy. Drugim opisywanym przeze mnie działem będzie szeroko rozumiana władza niemiecka, podstawy jej funkcjonowania, rozkazy przez nią wydawane i wreszcie zderzenie ze społeczeństwem, czyli reakcja ludności Polskiej i Żydowskiej. Ostatnią część poświęcę najczarniejszej karcie XX wieku, a więc deportacji pracy przymusowej i eksterminacji, która dotknęła miliony istnień głównie na terenach III Rzeszy (w tym na ziemiach okupowanych). Świadomie zrezygnowałem z prezentowania tematu w porządku chronologicznym gdyż niektóre decyzje władz niemieckich były wykonywane na różnych terenach z różnym opóźnieniem, stąd nie sposób byłoby skupić uwagi na konkretnym zagadnieniu. Bibliografię, do której odnoszę się w tekście, stanowią (nie licząc Internetu) w całości opracowania szeroko omawiane i komentowane w świecie historyków, lub autobiograficzne książki autorstwa ludzi, powszechnie uznawanych za autorytety. Nie widzę powodu by podważać wiarygodność tych źródeł, raz z tego powodu, że różnice w danych były w nich uwzględnione i przedstawione, a dwa, dlatego że nigdzie nie znalazłem choćby cienia podejrzeń adresowanych właśnie do tych pozycji. 1 Adolf Hitler (ur. 20 kwietnia 1889 zm. 30 kwietnia 1945) - polityk niemiecki, przywódca Narodowo- Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP), ideolog niemieckiej odmiany faszyzmu zwanej od jego nazwiska hitleryzmem lub narodowym socjalizmem (nazizmem), twórca i dyktator III Rzeszy niemieckiej, odpowiedzialny za zbrodnie przeciw ludzkości. Źródło: pl.wikipedia.org 3

4 1) Wrzesień i październik Początki okupacji i plany III Rzeszy. (Kampania wrześniowa) 1 września 1939 roku o 4:45 niemieckie wojska na rozkaz Adolfa Hitlera zaatakowały Polskę. Oddziały Wehrmachtu 2 przekroczyły granicę na niemalże całej jej długości co dało możliwość atakowania jednocześnie z trzech stron: północy zachodu i południa. Równocześnie z atakiem lądowym, Luftwaffe - od świtu 1 września - prowadziła zmasowany atak bombowy. Jednym z pierwszych celów nalotów stało się m.in. lotnisko na Okęciu i osiedla mieszkalne na warszawskim Rakowcu i Kole. Z początku zdezorientowana ludność traktowała nisko lecące samoloty jako część jakiś działań ćwiczebnych, jednak już po południu ukazały się pierwsze komunikaty prasowe i radiowe, mówiące o agresji obcych wojsk i przekazujące komunikat Prezydenta Rzeczpospolitej Ignacego Mościckiego 3 o rozpoczęciu akcji obronnej. Na militarną klęskę Polski z września 1939 roku (nigdy nie potwierdzoną aktem kapitulacji) złożyło się wiele czynników. Najdalej idącym w skutkach, w kontekście następnych zdarzeń, była bierność Zachodu, którą najtrafniej wytłumaczył Generał Alfred Jodl 4 : Niemcy przetrwali rok 1939 «jedynie dlatego, że mniej więcej 110 dywizji francuskich i angielskich na zachodzie mając podczas kampanii wrześniowej w Polsce przeciw sobie jedynie 25 dywizji niemieckich pozostało całkowicie bierne. 5 Dowództwo wojsk Polski przez cały wrzesień i październik liczyło na aktywne włączenie się zachodnich sojuszników do wojny i zmuszenie Niemiec do przerzucenia znacznej części wojsk na zachód. Tymczasem Anglia i Francja nie tylko nie wykorzystały niepowtarzalnej szansy na szybkie zakończenie wojny, ale pozostawiły Polskę bez wsparcia, przez co wprowadziły zamęt w rozmieszczeniu jej wojsk. Kolejnym czynnikiem dającym Niemcom niezaprzeczalną przewagę w pierwszych dniach wojny była koncepcja blitzkriegu polegająca na ataku z zaskoczenia, a następnie jak najszybszym wdzieraniu się wojsk lądowych wgłęb terytorium wroga i w efekcie zakończeniu działań wojennych w bardzo krótkim czasie. Jeśli do tego dodać jeszcze skrywany przed 2 Wehrmacht - niemieckie siły zbrojne okresu III Rzeszy. Zostały utworzone 16 marca 1935 roku wbrew traktatowi wersalskiemu zastępując Reichswehre. Powstały po wprowadzeniu przez Adolfa Hitlera powszechnej służby wojskowej. W skład Wehrmachtu wchodziły wojska lądowe, lotnictwo i marynarka wojenna. 3 Ignacy Mościcki ( ). W latach sprawował urząd Prezydenta RP. W grudniu 1939 r. Mościcki, powołując się na obywatelstwo szwajcarskie, wraz z rodziną przeniósł się do Szwajcarii. Źródło: jw. 4 Generał Alfred Jodl (ur stracony 16 października 1946 w Norymberdze) - niemiecki oficer z czasów drugiej wojny światowej; miał stopień generała-pułkownika (generała armii). źródło jw. 5 Cytat za Lukas R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995, s. 2 4

5 Polakami pakt Ribentrop-Mołotow 6 dokonujący faktycznie podziału terenów Rzeczypospolitej między oba mocarstwa i konsekwencję tego porozumienia czyli agresję wojsk sowieckich z 17 września, rzeczywiście można było przypuszczać, że podbicie, dużego skądinąd, kraju jakim była Polska, nie potrwa długo. Dziś wiemy już, że plan, z którym Wehrmacht rozpoczynał wojnę nie został zrealizowany. Starczy wspomnieć o półwyspie Helskim, który skapitulował 2 października po trwających ponad miesiąc nieprzerwanych walkach, czy o Warszawie, która uległa dopiero 28 października. Jednak były to tylko pojedyncze miejsca oporu i nie można mówić tu o jakiejkolwiek regularnej linii frontu. Bezpośrednią przyczyną klęski Wrześniowej było słabe wyposażenie polskiej armii i druzgocąca przewaga wojsk niemieckich kształtująca się odpowiednio 1,5:1 w piechocie, 2,8:1 w artylerii ognia pośredniego, 5,2:1 w artylerii przeciwpancernej, 5,3:1 w liczbie czołgów 7. (Podział administracyjny i ludnościowy) Na obszarach zajętych przez Wehrmacht bardzo szybko dokonano nowego podziału administracyjnego i to zarówno po kampanii wrześniowej jak i po agresji Niemiec na ZSRR. Już 8 października 1939 roku zarządzeniem Hitlera obowiązującym według założeń od 1 listopada, a faktycznie od 26 października, przedwojenne województwa: śląskie, pomorskie, poznańskie oraz części województw białostockiego, kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego i warszawskiego zostały wcielone do III Rzeszy. Pozostałe ziemie decyzją Hitlera z 12 października 1939 (z mocą obowiązującą od 26 października) zostały włączone do Generalnej Guberni Okupowanych Terenów Polski (General Gouvernement der Besetzten Polnischen Gebiete), której granice od wschodu wyznaczała linia demarkacyjna ustalona w ramach porozumienia Niemiecko-Sowieckiego z 28 września, a od południa granica ze Słowacją. Powodów by postąpić tak, a nie inaczej Hitler miał kilka. Po pierwsze szybkie wcielenie części tylko ziem II Rzeczpospolitej do III Rzeszy stawiało zachodnie mocarstwa przed faktem dokonanym przy ewentualnych rokowaniach pokojowych, a jednocześnie odcinało Polskę od jej jedynych rozwiniętych gospodarczo terenów czyniąc ją na zawsze podległą Niemcom. Po drugie odległość jaka dzieliła Berlin od zachodnich ziem polskich (w prostej linii tylko 150 km) była dla Hitlera stanowczo za mała biorąc pod uwagę głoszoną przez niego teorię poszerzania tzw. przestrzeni życiowej (lebensraum). Wreszcie po trzecie nie wcielenie do III Rzeszy całego terytorium okupowanego kraju było pozorem 6 Pakt Ribentrop-Mołotow niemiecko-radziecki układ zawarty 23 VIII 1939 w Moskwie, podpisany przez ministrów spraw zagranicznych obu państw źródło: pl.wikipedia.org 7 Dane dotyczą całości wojsk polskich, a zatem i tych jednostek, które walczyły na froncie wschodnim. 5

6 przestrzegania prawa międzynarodowego, którego jeden z punktów stanowił właśnie o zakazie inkorporacji zajmowanych terenów. Tabela 1. Podział terytorium II RP okupowanego przez II Rzeszę w latach Nazwa Obszaru Powierzchnia w km 2 w 1940r. Powierzchnia w km 2 w 1942r. I. Ziemie wcielone do III Rzeszy w tym włączone do: Prus Wschodnich Okręgu Gdańsk - Prusy Zachodnie Rejencja opolska Rejencja katowicka Kraj Warty II. Generalnej Guberni w tym dystrykty: Krakowski Lubelski Radomski Warszawski Galicyjski RAZEM Źródło: ŁUCZAK CZ., Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979 Choć podział terytorium Rzeczpospolitej z 1939 roku między III Rzeszę i ZSRR był prawie równy pod względem powierzchni okupowanego obszaru, to wyraźna większość ludności mającej polskie obywatelstwo znalazła się pod panowaniem niemieckim. Tabela 2. Ludność Polski w czasie II wojny światowej W milionach Ludność Polski według stanu z września 1939 ogółem, w tym zamieszkałych w: 35,1 Generalna Gubernia 11,4 Ziemie wcielone 10,1 Ziemie przyznane Słowacji 0,03 Źródło: Historia Polski w Liczbach, Terytorium i Ludność. GUS Warszawa 1973 (Założenia niemieckiej polityki ludnościowej) Przystępując do wojny Niemcy nie miały jasno sprecyzowanego planu działania w ramach polityki ludnościowej w stosunku do podbitych narodów. Książka Hitlera Mein Kampf, która stała się biblią dla narodowego socjalizmu oprócz ogólnikowych rasistowskich haseł nienawiści, nie przedstawiała żadnych konkretów. To spowodowało, iż po pierwsze polityka ludnościowa wykształciła się dopiero w pierwszych miesiącach wojny (wrzesień, październik), a po drugie była ona niespójna i zmieniała się wraz ze zwrotami na froncie wschodnim. 12 września 1939 roku Wilhelm Keitel 8 wysoki niemiecki dowódca wojskowy powiedział, że w Polsce muszą być pozbawieni życia inteligencja, szlachta i Żydzi. Miała to być zapowiedź tego, co Hitler określał jako wyeliminowanie elementu przywódczego. 8 Wilhelm Keitel ( ) niemiecki feldmarszałek z czasów II wojny światowej. Za zbrodnie wojenne skazany przez trybunał norymberski na stracenie. Źródło: pl.wikipedia.org 6

7 SS nie marnowało czasu. W listopadzie 1939 roku aresztowano blisko dwustu profesorów i pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego (...) i Politechniki w Krakowie. Uczonych wywieziono do Sachsenhausen. Wielu z nich tam zginęło. (...) Zaniepokojony rozgłosem sprawy profesorów UJ Frank [Hans Frank Gubernator Generalny GG] obstawał, by z polskimi intelektualistami «rozprawiać się natychmiast i najprościej jak się da». Korzystając z tego, że oczy świata skierowane były na ofensywę niemiecką w zachodniej europie, hitlerowcy przystąpili do masowej eksterminacji polskich inteligentów w Generalnej Guberni. Pod kryptonimem A-B (Ausserordentliche-Befriedingsaktion- nadzwyczajna akcja pacyfikacyjna) Niemcy wymordowali co najmniej 6 tysięcy osób; ponadto kilka tysięcy osób schwytanych podczas obław i łapanek, wywieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie większość poniosła śmierć. 9 Kolejnym elementem polityki ludnościowej była germanizacja, która według planów miała potrwać od 10 do 15 lat, a także ogólne osłabienie całości narodu polskiego poprzez działania eksterminacyjne (obozy koncentracyjne), wyzysku ekonomicznego (praca przymusowa), a nawet poprzez wyodrębnianie i podburzanie przeciw sobie grup społecznych m.in. Górali, Ślązaków, Mazurów, Łemków i Kaszubów. Skutkiem wdrożenia niemieckich planów miało być przekształcenie w krótkim czasie narodu polskiego w niewykwalifikowaną tanią siłę roboczą działającą na usługi Rzeszy. Sprzyjać temu miało zamknięcie wszelkich szkół wyższych i średnich (według Niemców, Polakom wystarczą 4 klasy a wszystko czego trzeba ich nauczyć to rachować do 100, czytać i pisać po niemiecku ), ograniczenie kultury i wolnej prasy. W pierwotnych założeniach obszary Generalnej Guberni miały stać się przytułkiem dla Polaków, Żydów i różnej hołoty z dawnych i nowych obszarów Rzeszy, przy czym Żydzi mieli później zostać przetransportowani na Madagaskar (warunek przeznaczenia tej wyspy na osadnictwo Żydowskie był jednym z punktów rokowań pokojowych między Niemcami i Francją). W 1941 roku Wehrmacht na rozkaz Hitlera zaatakował ZSSR, a na fali pierwszych sukcesów i poszerzania granicy III Rzeszy powstały nowe plany germanizacji, które objąć miały również Litwę Łotwę i Estonię. Odtąd Generalna Gubernia nazywana była Nebenlandem a nawet jak pisał Frankfurter Zeitung ojczyzną Niemców, a co za tym idzie - w myśl ideologii faszystowskiej - nie była ona już miejscem dla Żydów, których zamierzano przetransportować dalej na wschód. Jednak i ten plan upadł (a raczej utknął w biurku Heinricha Himmlera 10 ), gdyż po przegranej bitwie o Stalingrad wojska niemieckie zmuszone były do odwrotu. Tereny wcielone w 1939 roku bezpośrednio do Rzeszy miały ulec pełnej germanizacji poprzez deportacje ludności polskiej (szacowanej na 8 milionów ludzi) i jednoczesne zasiedlanie tych terenów niemieckimi osadnikami (chodziło o zachowanie płynności w gospodarce). I ten plan jednak upadł, gdyż po pierwsze koszty transportu okazały się za duże, a po drugie Rzesza zaczęła odczuwać braki w sile roboczej i nie mogła sobie pozwolić na 9 Lukas R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995, s Heinrich Himmler ( ) jeden z przywódców Niemiec hitlerowskich. Szef kolejno SS, Gestapo, minister spraw wewnętrznych od 1943 źródło: pl.wikipedia.org 7

8 masowy wyjazd pracowników. Rozwiązaniem zastępczym okazało się niemczenie Polaków czyli faktycznie wpisywanie ich na listy narodowościowe i doszukiwanie się w nich niemieckich korzeni. Wariant ten był o tyle korzystniejszy, że nie wymagał ruchów ludności, proporcjonalnie zwiększał liczbę Niemców na tych terenach, a przede wszystkim w krótkim czasie pozwolił wysłać na front wschodni ponad 70 tysięcy żołnierzy (zebranych głównie z osób wpisanych na tzw. 3 i 4 kategorię ). 2) System władzy niemieckiej, polityka prowadzona na obszarach wielkomiejskich i reakcja społeczeństwa na tą politykę. (Władza niemiecka) Władza niemiecka ustanowiona na okupowanych terenach Polski kierowała się kilkoma prostymi zasadami. Po pierwsze wszechobecną kierowniczą rolą partii (ponad 90% wysokich funkcjonariuszy wojskowych należało do NSDAP i jednocześnie było jej przedstawicielami regionalnymi), po drugie systemem monokratycznym (Einmannungsystem) i koncepcji władzy skupionej w jednej ręce wodzostwa (führerprinzip). Na okupowanych terenach oprócz nowego podziału administracyjnego ustanowiono nowe nazwy dla regionów: okręg, rejencja, powiat, gmina. Tymi jednostkami zarządzali; namiestnik Rzeszy (prezes prowincji), prezes rejencji, landrat (w miastach wydzielonych nadburmistrz), burmistrz w miastach i komisarz w gminie wiejskiej (amtskommissar). W okupowanej Polsce wdrożono szybko rozwijający się aparat policyjny - wzorowany na istniejącym już w Rzeszy - składał się on z policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei SIPO), tajnej policji państwowej (Geheime Staatspolizei Gestapo), policji kryminalnej (kriminal polizei kripo) oraz służby bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst SD). 11 (Zakazy i Nakazy) Władza niemiecka bardzo szybo zajęła się wprowadzeniem nowego porządku na okupowanych terenach. Wydawano rozporządzenia, które ograniczały swobody Polaków i Żydów, a dawały przywileje osadnikom i funkcjonariuszom niemieckim ( nur für Deutch ). Złamanie jakiegokolwiek zakazu kończyło się albo od razu wykonaniem kary śmierci albo sądem, który miał prawo wydawać wyroki bez obecności podejrzanego. NR 27a 1939 listopad 3, Warszawa Obwieszczenie komendy garnizonu m. Warszawy o skazaniu na karę śmierci dwóch Polek Obwieszczenie 11 na podstawie Czesław Madajczyk Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce Warszawa 1970 PWN, T. 2, s

9 Wyrokiem polowego sądu wojennego skazano na śmierć wdowę Eugenię Włodarz oraz studentkę Elżbietę Zakorską za zamach na żołnierza Niemieckiego względnie sabotaż, tzn. zrywanie plakatów. 12 Regułą było orzekanie wysokich kar więzienia. Zasądzanie grzywien od pewnego momentu było bezcelowe, gdyż na szeroką skale prowadzone było wywłaszczenie z majątku ludności Polskiej i Żydowskiej (w Generalnej Guberni od 24 stycznia 1940). Już w pierwszych miesiącach okupacji zakazano obchodzenia świąt narodowych. NR listopad 10, Kraków zarządzenie prewencyjne H. Franka w związku z rocznicą 11 listopada (...) w związku ze zbliżającym się dniem 11 listopada (polska rocznica odzyskania niepodległości) zostały rozlepione w niektórych okolicach plakaty podburzające. Pan Gubernator Generalny zarządził, żeby spośród mieszkańców każdego domu na którym będzie wisiał taki plakat rozstrzelać jednego mężczyznę. (...) poza tym Gubernator Generalny zarządził, że uroczyste nabożeństwa z okazji 11 listopada mają być zabronione. 13 To zarządzenie jasno pokazuje, że w warunkach okupacji niemieckiej nie trudno było zostać osądzonym z byle jakiego powodu. Część ludzi ponosiła karę zupełnie przypadkowo, bądź z winy kogoś, kogo nie znały, czy też z powodu wykroczenia, o którym nie wiedzieli, że ktoś im bliski je popełnił. NR 26a 1939 październik 31, Warszawa (...) 2 kto umyślnie uszkadza urządzenia władz niemieckich(...) podlega karze śmierci 3 kto nawołuje lub zachęca do nieposłuszeństwa (...) podlega karze śmierci (...) 6 podżegacz i pomocnik karani będą jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany 14 (tworzenia gett) Ideologia faszystowska w sposób szczególny znienawidziła Żydów, stąd gdy Wehrmacht opanował obszar na którym żyło ich przeszło 2,1 miliona (duża część zdołała uciec przed wybuchem wojny poza granice II Rzeczpospolitej) praktycznie od razu rozpoczęło się represjonowanie tej właśnie grupy wyznaniowej. NR 29a 1939 listopad 23, Kraków Rozporządzenie H. Franka o obowiązku noszenia opasek przez żydów [oryginalna pisownia małą literą] 1 wszyscy żydzi i żydówki, przebywające w Generalnej Guberni mające ukończone 10 lat życia obowiązani są nosić, zaczynając od 1 grudnia 1939 na prawym rękawie ubioru i wierzchniego ubioru biały pasek o szerokości co najmniej 10 cm, zaopatrzony w gwiazdę syjońską. 2 Opaski winni żydzi i żydówki sprawić sobie sami (...) 4 (1) winni wykroczenia podlegają karze więzienia Okupacja i ruch oporu w dzieniku Hansa Franka T.1, Książka i wiedza, Warszawa 1972 s Okupacja i ruch oporu w dzieniku Hansa Franka T.1, Książka i wiedza, Warszawa 1972 s Okupacja i ruch oporu w dzieniku Hansa Franka T.1, Książka i wiedza, Warszawa 1972 s Okupacja i ruch oporu w dzieniku Hansa Franka T.1, Książka i wiedza, Warszawa 1972 s

10 Poza obowiązkiem noszenia opasek wydanym w Generalnej Guberni, Żydzi poddawani zostali nieustannym przesiedleniom by w końcu trafić do dzielnic żydowskich tworzonych w większych miastach tzw. gett. Na terenach II Rzeczpospolitej powstało ich w sumie około 400 z czego największe mieściły się w Krakowie (utworzone 3 marca 1940), Lublinie (utworzone w połowie 1940), Radomiu (dwa getta powstały w marcu 1940), we Lwowie (plany z listopada 1941, realizacja w sierpniu 1942), w Białymstoku (utworzone w sierpniu 1941), Łodzi (utworzone 8 lutego 1940) i Warszawie (mury tego getta zamknięto 15 listopada 1940 roku). Warunków życia jakie tam panowały nie da się opisać słowami, gdyż jak przyznawali Ci, którzy przeżyli holocaust i tak nie zrozumie ten, kto tego nie zaznał. (...)Od pierwszego dnia panowania Niemców rozpoczęła się nasza niedola, własności nas pozbawiono sklepy, domy, fabryki i inne majątki rekwirowano. Wrzucali nas z mieszkań (...). Ze strachu ludzie tracili przytomność umysłu i bardzo wielu wychodziło w nocy w koszuli, szlafroku, i rannych pantofelkach. W takim stroju wychodzili pod gołe niebo, zimą, nie mając już dachu nad głową, nie mając już nic i do kogo się zwrócić. Gdyż nie mieliśmy żadnych praw ludzkich.(...).na wiosnę urządzili getto. Wszystkich Żydów z miasta Łodzi osiedlono na Bałutach. Naokoło getta były druty kolczaste i co kilka metrów stała wacha niemiecka. Od pierwszego dnia zamknięcia getta druga część miasta już dla nas nie istniała. Przestąpienie drutów groziło karą śmierci (...) Nie jedliśmy do syta. Głód i zimno pomogły lasecznikom Kocha działać. Gruźlica pożerała dziennie setki ludzi, a szczególnie młodzież. Umierały tak całe rodziny. Nikt się chorymi nie opiekował, nikt po zmarłych nie płakał. Bo któż mógł łzy uronić nad innymi, każdy płakał nad sobą. Cmentarz z każdym dniem się powiększał A groby tych niewinnych ofiar były tak małe i biedne, jak ich żywot w getcie. W getcie utworzyły się resorty. Mimo głodu i zimna musieliśmy ciężko pracować po 10 godzin dziennie. Ja zaczęłam pracować, mając lat 12. I mimo ciężkiej pracy, głodu, zimna i tak strasznych cierpień duchowych, poniżenia, nie dali nam jeszcze spokoju Szczególny charakter (na skalę Europejską) represji hitlerowców na ludziach mieszkających na terenie II Rzeczpospolitej polegał nie tylko na tym, że jej część w nieludzkich warunkach stłoczono w małych dzielnicach, ale także na zakazie okazywania jakiejkolwiek pomocy Żydom uciekającym z getta, pod najwyższą z możliwych kar śmiercią. NR 67a 1941 październik 15 Rozporządzenie H. Franka o karze śmierci na żydów opuszczających getto oraz na Polakach udzielającym im pomocy. (1) Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim żydom świadomie dają kryjówkę. (2) Podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. 17 (cywilny ruch oporu i problem kolaboracji) Polacy i Żydzi mieszkający na terenach okupowanej Polski do mistrzostwa opanowali wszelkie formy oporu i sabotażu. W parze ze sprzeciwem wobec polityki niemieckiej szło potępienie dla jakichkolwiek form współpracy z nową władzą. Kolaboranci byli publicznie 16 realacja Dwojry Altman z Łodzi Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, sygn. Akt 302/156 cytat za Życie i zagłada Żydów polskich Relacje Świadków, Grynberd M., Kotowska M, Oficyna naukowa Warszawa 2003 s Okupacja i ruch oporu w dzieniku Hansa Franka T.1, Książka i wiedza, Warszawa 1972 s

11 szykanowani i wytykani, a w skrajnych wypadkach pozbawiano ich praw obywatelskich, co ogłaszano w podziemnej prasie. Niewidzialna ręka przyczepiała mu na plecach kartkę z napisem: «Ta świnia czyta niemiecką makulaturę.» Nazajutrz na jego domu, jak za dotknięciem różdżki, pojawiał się napis wymalowany niezmywalną farbą: «Tu mieszka wariat. Zły i głupi Polak, co słucha niemieckich bandytów zamiast własnych przywódców.» 18 Sabotaż obejmował wszelkie formy przeciwdziałania władzy niemieckiej i sprowadzał się do codziennego, nieustannego przeszkadzania, czy to poprzez zaniżanie możliwości produkcyjnych w fabrykach, czy do mylnego wskazywania drogi oficerom Wehrmachtu przez staruszki. Nawet tak prozaiczna rzecz, jak zwalnianie tramwajów, aby umożliwić ludziom wyskoczenie z nich i tym samym uniknięcie łapanki, traktowane było jako działanie antyniemieckie (z wszystkimi tego konsekwencjami karnymi). W Polsce cały naród zjednoczył się w nienawiści do Niemców, a siły tej nienawiści nie sposób przeceniać (...) właściwie cały naród opiera się wrogom. 19 W warunkach okupacyjnych powstało wiele grup młodzieżowych (i nie tylko) specjalizujących się w sabotażu i drobnej dywersji. Ludzi tych charakteryzował ponadprzeciętne poczucie humoru, pomysłowość, jak również ogromna odwaga i spryt. Te sprytne urwisy, które tak wiele zrobiły dla podtrzymania morale Polaków i dla szerzenia ducha oporu, odkręciły niemiecką tablicę na pomniku Kopernika, zastępując ją ironicznym tekstem: «W odwet za zniszczenie [przez Niemców] pomnika Kilińskiego zarządzam przedłużenie zimy o sześć tygodni. Mikołaj Kopernik, astronom.» Bór[generał Tadeusz «Bór» Komorowski] zanotował refleksję: «A tego roku zima trwała rzeczywiście dłużej niż zazwyczaj i poważnie pokrzyżowała plany niemieckiej ofensywy na froncie wschodnim.» 20 Celem takich akcji nie było zatem jedynie sabotowanie poczynań Niemców, ale także podtrzymywanie jedności i ducha narodowego. Znane są przypadki gdy Polacy skrzykiwali się by nie kupować w piątki gazet niemieckich (jedynych legalnych), czego efektem była konieczność znacznego zmniejszenia nakładu gadzinówek jak je powszechnie nazywano. 1 września 1940 roku, a więc w rok po rozpoczęciu wojny warszawiacy masowo zademonstrowali swoją jedność poprzez udanie się do kościołów. opustoszały wszystkie kawiarnie i restauracje, nikt nie kupował niemieckich gazet. Pomimo stopniowej utraty współczucia i demoralizacji społeczeństwa będącej następstwem długiej i okrutnej okupacji, Polacy nie zatracili zdolności obracania wszystkiego w żart i czerpania z takich dowcipów siły duchowej. - Siemasz, Wiśniewski krzyczy jeden na cały głos bo zaklinował się w tłumie pasażerów. Co robisz, w Warszawie? Już we Lwowie nie mieszkasz? - Siemasz, Lesiński. odkrzykuje drugi głosem równie stentorowym. Fajnie, że cię widzę. Ale nie mów do mnie Wiśniewski, bo właśnie się ukrywam Lucas R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995 s Nota, Osborne do Caldera, 10 marca 1944r., w Fo898/225, Public Record Office. Kew (hrabstwo Richmond), Anglia. 20 Duraczyński, Wojna i Okupacja, ; Bór-Komorowski, Secret Army, 84; cytat za LUKAS R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995 s

12 Okupowane społeczeństwo nie ograniczyło się tylko do podtrzymywania i umacniania ducha jedności i sabotowania działań niemieckich. Władze podziemne umożliwiły ludności Polskiej i Żydowskiej udział w zakrojonej na szeroką skalę akcji demoralizacji żołnierzy i urzędników okupanta tzw. Akcji N. Podszywając się pod niemiecką prasę drukowano teksty mające zburzyć zaufanie Niemców do partii hitlerowskiej i broszury wykazujące sprzeczności i niekonsekwencje zawarte w «Mein Kampf». Tak poprawione gazety poprzez podziemną sieć kolporterów trafiały nawet do Francji i Związku Radzieckiego. Akcja «N» siała pesymizm wśród Niemców także drogą listów i wysyłanych w nich książek do Niemców zajmujących wysokie stanowiska, a zawierały one przynajmniej ziarno prawdy o finansowych machlojkach czy intymnym życiu prominentów, żeby zwrócić Niemców przeciwko sobie. Polacy wydrukowali tysiące plakatów, przypominających stylem i językiem inne rozlepiane przez administracje niemiecka w Polsce: Proklamacja nr 35 Zarządu Generalnej Guberni (Głównego Biura Propagandy) Zgodnie z propozycją Głównego Biura Propagandy Generalnej Guberni komitet przedstawicieli społeczeństwa polskiego odbył 11 kwietnia podróż do Smoleńska, aby na własne oczy ujrzeć dowody bestialstwa dokonanego przez sowieckich morderców na narodzie polskim. Dowodzi to, jak straszliwy czekałby ich los, gdyby Sowietom udało się wtargnąć na terytorium polskie obecnie okupowane przez Niemcy. Do tego miejsca plakat w niczym nie odbiegał od rutynowych proklamacji hitlerowców. Później zaczynały się ironiczne dodatki W związku z tym Gubernator zarządził, aby zorganizować dla przedstawicieli wszystkich grup etnicznych zamieszkujących obszar Polski podobną wycieczkę do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Dowiedzie ona, jak humanitarnie, w porównaniu z metodami bolszewików, są urządzenia używane do masowej eksterminacji narodu polskiego. Nauka niemiecka dokonuje tam cudów techniki dla ludności w Oświęcimiu można zobaczyć komory gazowe i łaźnie, płyty elektryczne, itp. Gdzie tysiące Polaków można błyskawicznie przenieść z życia do śmierci w sposób przynoszący zaszczyt całemu narodowi germańskiemu. Wystarczy wspomnieć, że jedno krematorium może spalić dziennie do 3 tysięcy ciał. W miesiącach letnich planuje się też wycieczki specjalnymi pociągami do obozów koncentracyjnych w Mauthausen, Oranienburgu, Dachau, Ravensbruck i innych miejsc. Część urzędników niemieckich posłusznie rozlepiła tę proklamację nawet nie zdając sobie sprawy, że to podróbka. Jednym z największych fałszerstw dokonanych w ramach Akcji «N» był rozkaz z lutego 1944 roku, rzekomo wydany przez szefa policji Generalnej Guberni, w którym zalecano wszystkim Niemcom natychmiastową ewakuację z okupowanej Polski. Wybuchła panika, ale władzom hitlerowskim udało się powstrzymać exodus ludności niemieckiej. 22 3) Terror, praca przymusowa, eksterminacja i deportacja los Żydów i Polaków (terror Wehrmachtu, SS 23, gestapo) Choć Polityka ludnościowa Niemiec zmieniała się stosunkowo często, nie przeszkodziło to Wehrmachtowi, SS (Schutzstaffel) i Gestapo nieustannie mordować i terroryzować ludność Polską i Żydowską, która wszak ciągle zaliczana była do podludzi (untermenschen). Tylko do 25 października 1939 roku (tego dnia nastąpił koniec 21 cytuję za LUKAS R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995, który cytuje za Karski, Story of a Secret State, cytyje za LUKAS R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995, s , który cytuje za: Meldunek, Rowecki do Centrali, 11 września 1941 r., Studnium Polski Podziemnej, Armia Krajowa w Dokumentach, , t 2: Czerwiec 1941 Kwiecień 1943, Irving, Accident, s ; Korboński, Polish Underground State, s. 95; 23 SS - (Schutzstaffel - Sztafeta Ochronna) - elitarne, paramilitarne oddziały podległe NSDAP. Źródło: pl.wikipedia.org 12

13 kontroli wojskowej nad terenami zajętymi przez okupanta) przeprowadzono co najmniej 714 masowych egzekucji, w których zginęło osób, spalono 531 miast i wiosek. Zbrodnie te dokonano na rozkaz Hitlera wydany 22 sierpnia Bez litości zabijano wszystkich Polaków mężczyzn, kobiety i dzieci, gdyż był to jedyny sposób, aby zdobyć niezbędną nam [rasie panów] przestrzeń życiową 24 Pierwszymi ofiarami kampanii stała się grupa harcerzy w wieku od dwunastu do szesnastu lat; Niemcy ustawili ich na rynku pod ścianą i rozstrzelali. Nie podali żadnych powodów egzekucji. Ofiarny kapłan, który udzielał dzieciom ostatniego sakramentu, został też rozstrzelany. Dostał pięć kul. Jakiś Polak stwierdził, że widok tych martwych, leżących na ziemi chłopców był dla niego najkoszmarniejszym obrazem w życiu. Pasmo mordów trwało cały tydzień. Rozstrzelano wówczas także 34 najbogatszych kupców oraz kilka znaczniejszych osób. Rynek otoczony był żołnierzami uzbrojonymi w pistolety maszynowe. Jedną z tych trzydziestu czterech osób był pewien mój znajomy, zbyt chory, by brać jakikolwiek udział w polityce czy w życiu publicznym miasta. Podczas egzekucji nie potrafił ustać o własnych siłach i jeszcze przed oddaniem salwy upadł na ziemię; skatowali go i ponownie postawili na nogi. Jedną z pierwszych ofiar był siedemnastoletni chłopiec, syn zmarłego rok wcześniej znanego chirurga. Jego ojciec cieszył się w mieście niebywałym szacunkiem i leczył z takim samym oddaniem zarówno Polaków, jak i Niemców. Nie dowiedzieliśmy się nigdy, o co tego nieszczęsnego chłopca oskarżono... To tylko nieliczne przykłady mordów dokonywanych tam na chybił trafił. Kiedy opuszczałam to miasto, egzekucje trwały. Na początku przeprowadzali je żołnierz, potem wyręczyły ich gestapo i SS, które w okrucieństwie prześcigały nawet wojsko. 25 Za wykroczenia różnego rodzaju na przestrzeni całej drugiej wojny światowej na terenach II Rzeczpospolitej ukarano dziesięciokrotnie mniej Niemców niż przedstawicieli innych nacji. Trzeba jednak mieć na uwadze fakt, iż rasa panów miała prawo w ramach określonych przepisów zabijać. Polacy i Żydzi natomiast, jeśli w ogóle możemy mówić w ich przypadku o ustawowej swobodzie wyboru, za każdy, choćby najmniejszy sprzeciw wobec okupanta mogli być skazani (nawet zaocznie) na śmierć. Publiczne egzekucje przez powieszenie lub rozstrzelanie stały się elementem codzienności. Gdy skazanych prowadzono na śmierć, esesmani objeżdżali ulice ciężarówką, przez tubę informując wszystkich o tym wydarzeniu. Ofiary obwiniali o coś lub o nic. Najmniejsza próba oporu pociągała za sobą masowe akcje odwetowe. Na przykład w grudniu 1939 roku wyciągnięto z domów i rozstrzelano stu sześciu mieszkańców Wawra koło Warszawy była to reakcja na morderstwo popełnione przez jakichś zwykłych kryminalistów na dwóch niemieckich podoficerach. Polityka hitlerowska doprowadziła do tego, że w mieście pojawiły się grupy dzieci ulicy bezdomnych sierot. Systematycznie na nie polowano i na miejscu zabijano. Hitlerowcy regularnie zabierali członków podejrzanych rodzin lub mieszkańców podejrzanych dzielnic jako zakładników. Jeśli ktokolwiek z takiej rodziny czy dzielnicy popełnił jakiekolwiek wykroczenie, zakładnika bezapelacyjnie zabijano. 26 Martyrologia Żydów polskich cz. 1 Sytuacja polskich Żydów od momentu wybuchu wojny była tragiczna. Choć z początku wyznawcy Judaizmu ginęli w obronie II Rzeczpospolitej (często nazywanej przez nich samych swoją ojczyzną ) wspólnie z resztą społeczeństwa, to już wkrótce polityka hitlerowców - zdawać by się mogło - rozdzieliła los jednych i drugich. 21 września 1939 roku na konferencji w urzędzie policji bezpieczeństwa w Berlinie przedstawiono po raz 24 Davies N., Powstanie 44 wyd. Znak Kraków 2004, s. 126; cytat za Guz E., Goebbels o Polsce i sojuszniczym ZSRR Warszawa 1999, s LUKAS R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995; cytat za wydawnictwo Polskiego Ministerstwa Informacji: Black Book od Poland, s Davies N., Powstanie 44 wyd. Znak Kraków 2004, s

14 pierwszy postulat skupienia Żydów w miastach, a jeszcze w tym samym miesiącu w dokumentach hitlerowców pojawiło się złowróżbne określenie cel ostateczny (Endziel). Z zastanawiającą gorliwością Niemcy przystępowali do urzeczywistniania coraz to nowo wydawanych rozporządzeń: w październiku 1939 r. powstaje pierwsze Getto (w Piotrkowie Trybunalskim) i pierwszy obóz pracy dla Żydów z kraju Warty. Budowanie kolejnych przebiegało zdumiewająco sprawnie (szczególnie w 1940 r.), gdyż w 1941 r. tylko na terenach II Rzeczpospolitej okupowanych przez Niemców istniało przeszło 200 Arbeitslagrów, a proces przesiedlania do Judendistrictów w Generalnej Guberni zakończono w połowie tego samego roku. Pomimo fali masowych i publicznych egzekucji z 1940 r. i 1941 r. jak również bardzo wysokiej śmiertelności w Gettach, niektórzy oficerowie Hitlerowscy uważali, że proces odżydzania przebiega zbyt wolno. 16 lipca 1941 r. Rolf Höppner (współpracownik namiestnika kraju Warty) w swoich notatkach zastanawiał się nad powszechną sterylizacją, jednak ostatecznie zdecydowano, że najpierw należy przetransportować wszystkich Żydów do Generalnej Guberni. (konferencja w Wannsee) Koncepcja ostatecznego rozwiązania kwestii Żydowskiej jak eufemistycznie określano Endlösung wbrew chyba powszechnemu przeświadczeniu, tak naprawdę nie została przedstawiona na konferencji w Wannsee. Te zbrodnicze plany zrodziły się w umyśle Hitlera, który zlecił uczestnikom tejże konferencji tylko opracowanie praktycznych rozwiązań by je urzeczywistnić. Obrady w Berlińskiej willi Wannsee - przełożone z powodu agresji Niemiec na ZSRR ostatecznie odbyły się 20 stycznia 1942 roku, a wśród jej uczestników oprócz przedstawicieli ministerstw znaleźli się także funkcjonariusze SS i SD. Zabrakło natomiast pierwszoplanowych postaci III Rzeszy, co jedynie uwiarygodnia tezę o czysto organizacyjnym charakterze tego spotkania. Uzgodniono przebieg i charakter masowych mordów w obozach zagłady (Vernichtung lager) na terenach Generalnej Guberni, gdzie nie spodziewano się problemów z dostarczeniem 2,5 miliona Żydów. Uczestnicy wyrazili przy tym pełną aprobatę dla idei Hitlera, by oczyścić tereny Rzeszy i protektoratu Czech i Moraw, tłumacząc to względami materialnymi i innymi czynnikami społecznopolitycznymi. Tematem obrad były też małżeństwa Niemiecko-Żydowskie, które jak zadecydowano - miały zostać wysterylizowane i unieważnione. 27 (Martyrologia Żydów polskich cz. 2 następstwa konferencji) 27 Na podstawie Piotr Teisseyre Konferencja w Wannsee 14

15 Uśmiercanie Żydów za pomocą gazu (początkowo używano spalin samochodowych, później Cyklonu B) rozpoczęło się w obozie w Chełmnie już w grudniu 1941 r., a więc jeszcze przed konferencją w Wannsee, jednak ostatecznie okres endlösung historycy liczą od stycznia 1942 r. Pierwszy transport do obozów zagłady celem zamordowania ludzi w komorach gazowych wyjechał 16 marca 1942 z Lublina, a ostatnią stacją był Bełżec. Od tego dnia pociągi bydlęce, w których przewożono Żydów (podróż trwała nieraz po kilka dni) nieustannie kursowały na trasach od gett do Sobiboru, Treblinki, Majdanka czy Oświęcimia. Ostatni transport z Łodzi (do Oświęcimia) miał miejsce w sierpniu Spośród wszystkich Żydów przebywających na terenie Generalnej Guberni podczas II wojny Światowej, przetrwało jedynie 70 tysięcy, ogółem straty ludności Żydowskiej w obozach koncentracyjnych tylko na terenach Polski szacowane są na tysięcy: Tabela 3. Główne obozy zagłady Żydów w czasie II wojny światowej na ziemiach polskich, szacunki liczby ofiar Obóz: W tys. ofiar Brzezinka- Auschwitz 2500 Treblinka Bełżec Chełmno Sobibór Majdanek Ogółem Źródło: Historia Polski w Liczbach, Terytorium i Ludność. GUS Warszawa 1973 Tak jak niemożliwe jest stwierdzenie kim była pierwsza żydowska ofiara kampanii wrześniowej (w obronie niepodległej II Rzeczpospolitej ludzie umierali przecież bez względu na pochodzenie), tak do dzisiaj nie wiadomo ilu wyznawców judaizmu faktycznie zginęło podczas II wojny światowej. (Polacy w obozach niemieckich) Już przed wojną utworzono pierwszych sześć obozów koncentracyjnych: Dachau, Flossenbürg, Orianenbürg (zamknięty gdy utworzono zakład w Sachsenchausen), Ravensbrück i Buchenwald. Początkowo osadzano tam komunistów i socjaldemokratów, a warunki życia nie odbiegały w nich zasadniczo od standardów z innych obozów jenieckich. Ogółem we wrześniu 1939 roku przebywało tam łącznie 25 tysięcy osób głównie więźniów politycznych. Podczas wojny rozbudowywano sieć obozów koncentracyjnych głównie na terenach III Rzeszy, Austrii i okupowanej Polski. Początkowo obozy w Oświęcimiu, 15

16 Płaszowie, Majdanku i na terenach wolnego miasta Gdańska (Stutthof) zakładano z myślą o lokalnym wykorzystaniu, jednak już wkrótce zaczęto wznosić nowe, połączone z dziesiątkami filii komand, gdzie więźniowie przymusowo pracowali. W połowie 1944 roku tych pierwszych było już 20, a tych drugich ponad tysiąc. Polacy, których Niemcy oznaczali naszywką P na pasiaku znaleźli się w niemal wszystkich obozach koncentracyjnych. W niektórych, jak na przykład w Oświęcimiu, byli drugą co do liczebności grupą więźniów, a w okresie sprzed 1942 roku, gdy Żydzi koncentrowani byli w gettach nierzadko stanowili zdecydowaną większość (np. w Stutthof - 90%). Obóz w Dachau odległy o 17 km od Monachium, (...) uważany był za obóz z typu lżejszych, lecz dla Polaków z wielkopolski bardzo wcześnie stał się jednym z symboli terroru hitlerowskiego. W Dachau przebywało 1780 duchownych polskich, połowa zginęła. Na osobiste zarządzenie Himmlera z kwietnia 1942 r. księża polscy i litewscy byli używani do wszelkich prac, często najcięższych, gdy duchowieństwo innych narodowości tylko do prac lżejszych. 28 Nieludzkie warunki życia, choroby, przymusowa praca, głodowe racje żywnościowe i szczególne bestialstwo hitlerowskich oprawców strażników obozów, sprawiły, że stopniowo wzrastała śmiertelność wśród więźniów przy jednoczesnym skróceniu się średniego czasu trwania pobytu. W Oświęcimiu (obozie macierzystym Auschwitz I) zginęło 84% więźniów, w Brzezince znacznie więcej, w Majdanku 70%, w Stutthof 66% (nie licząc natychmiastowego uśmiercania poprzez zagazowywanie). Zniszczenie większości akt obozowych niestety nie pozwala na ustalenie liczebności przedstawicieli różnych narodowości w obozach koncentracyjnych. Należy jednak przyjąć, że Polaków więźniów, były setki tysięcy. (Reakcja reszty społeczeństwa na obozy zagłady) Podanie daty, w której świat dowiedział się o eksterminacji Polaków, Żydów i innych nacji jest niemożliwe, niemniej pierwsze raporty ocalałych więźniów, i innych świadków masowych mordów docierały do opinii publicznej nieprzerwanie już od pierwszych dni istnienia obozów zagłady. Natychmiast wezwano do zapamiętywania i w miarę możliwości dokumentowania wszystkich miejsc, nazwisk oprawców oraz inicjatorów, w celu późniejszego pociągnięcia ich do odpowiedzialności bez względu na przynależność narodowościową 29. Niektórzy ludzie, próbując zrozumieć nieme przyzwolenie na dokonanie się Shoah twierdzą, iż Zachód przez długi czas nie wiedział o Auchwitz, nie wiedział o Treblince, a kiedy już się dowiedział było za późno. Ten bolesny dla cywilizowanego świata temat podejmuje kontrowersyjny film Amen z 2002 roku w reżyserii Costa- 28 na podstawie Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce Czesław Madajczyk Warszawa 1970 PWN, T. 2, s na podstawie Bartoszewski W. Jesień Nadziei. Warto być Przyzwoitym Poznań 2005 s 81, apel Kierownictwa Walki Cywilnej z grudnia

17 Gavras a, w którym ukazana jest bierność urzędników alianckich, papieża, a także samego społeczeństwa, które nie może uwierzyć relacjom naocznych świadków. Jednak nawet w Polsce zdarzały się osoby, które nie potrafiły pogodzić się z myślą o możliwości istnienia obozów zagłady i to nawet wtedy gdy dotyczyło to ich bliskich: Odwiedziłem rodziny zmarłych, wywiązując się z moich obietnic. Przypomniałem sobie młodą kobietę, prawdopodobnie trzydziestokilkuletnią. Mąż, urzędnik skarbowy, zmarł przy mnie w szpitalu [w Auschwitz]. Na krótko przed śmiercią prosił mnie, abym odwiedził jego żonę i dzieci i przekazał od niego słowa pożegnania. A ona powiedziała: nie boję się pana. Któż panu to polecił, kto panu za to zapłacił, żeby pan tu przyszedł i opowiadał takie kłamstwa, aby mnie złamać? Być może jest pan słabym człowiekiem i dlatego pana wypuszczono. Ale jest pan kłamcą... To było wstrząsające. Zrozumiałem, jak to wszystko jest psychologicznie zawikłane. A ona mówiła dalej: Mój mąż był zdrowy. Dostałam wiadomość, że umarł na chorobę nerek. Ale na nerki nie umiera się w parę tygodni. To jest po prostu kłamstwo. Prawdą jednak było, że obito mu nerki. Zapytałem: Czy zażądała pani urny z prochami?. Odpowiedziała: nie, nie w żadnym razie. niech pani to zrobi prosiłem ją. Ma pani dzieci. Urna pozostanie jako znak pamięci. Natrafiłem więc na granice i bariery, których nie umiałem pokonać. 30 Gdy ukazały się pierwsze wiarygodne i udokumentowane źródła, Rząd Polski w Londynie jak również polskie partie polityczne jednoznacznie potępiły niemiecką politykę eksterminacyjną. Sprzeciw oficjalny poprzedził liczne wystąpienia antyniemieckie i czynny opór ze strony zbulwersowanego społeczeństwa polskiego. 5 czerwca 1942 roku 50 partyzantów zaatakowało żydowski obóz pracy w Romaszkach (...) i oswobodziło 180 osób 31 Postawa polskiego społeczeństwa zdziwiła Niemców, którzy liczyli na pozytywne ustosunkowanie się do ich polityki ludnościowej. Władze okupacyjne wprowadziły nawet zasadę, wedle której osoby denuncjujące Żydów otrzymywały za to wynagrodzenie w postaci jednej trzeciej ich majątku. Niewielu jednak ludzi dało się przekupić, a ci, którzy ulegli stanowili pogardzany przez innych margines społeczny (nierzadko organizacje niosące pomoc Żydom musiały zabijać takie osoby). W praktyce jedynie ludność niemiecka wyrażała zdecydowane poparcie dla polityki eksterminacyjnej. Nie do przeceniania jest rola organizacji ratujących Żydów jak również pojedynczych osób bohaterów, z których część historia owiała sławą, a część odeszła w zapomnieniu. Przytoczenie w tym miejscu ich wszystkich jest niemożliwe z tego tylko powodu, że sam instytut Yad Vashem 32 w Jerozolimie wyróżnił polskich Sprawiedliwych Wśród 30 Bartoszewski W. Jesień Nadziei. Warto być Przyzwoitym Poznań 2005 s Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce Czesław Łuczak Wydawnictwo poznańskie 1979 s Yad Vashem - instytut, oficjalny pomnik w Izraelu poświęcony żydowskim ofiarom Holokaustu, założony w 1953 roku na mocy Ustawy o Pamięci, przyjętej przez izraelski parlament źródło: pl.wikipedia.org 33 łączna liczba odznaczonych to osób. 17

18 Narodów Świata, a przepisy regulujące przyznawanie tego odznaczenia wykluczyły wielu zasłużonych dla ratowania życia ludzkiego. Organizacje (takie jak ŻEGOTA 34 ) pomagające Żydom w czasie II wojny światowej znajdywały swoim podopiecznym kryjówki, zmieniały ich tożsamość poprzez podrabianie aktów urodzenia (często z pomocą katolickich księży), czy wreszcie załatwiały potrzebne dokumenty, takie jak zaświadczenie o pracy i karty rozpoznawcze (tzw. kenkarty). Do dziś bez odpowiedzi pozostają pytania: ilu Żydów faktycznie udało się uratować (szacunkowo dziesiątki tysięcy 35 ), i czy nie dało się ocalić ich więcej. Kwestia, czy Polacy w tamtym czasie byli w stanie udzielić Żydom pomocy wydatniejszej, nie może być rozpatrywana w oderwaniu od sytuacji panującego terroru hitlerowskiego. Nie znam ani jednego wypadku, by Polak złapany na udzielaniu pomocy Żydom uszedł z życiem, podobnie cała jego rodzina. Z pewnością nastawienie wielu Polaków było antysemickie, nie bardziej jednak niż Francuzów, Belgów, Rumunów, Słowaków, Litwinów. We wszystkich tych krajach istniały formacje faszystowskie, ochotnicy w służbie Hitlera. 36 (Deportacje ludności na roboty do Rzeszy) Ideologia hitlerowska od samego początku wykluczała poza margines społeczny ludzi nieprzydatnych niepracujących, chorych czy niedołężnych. W roku 1935, a więc w dwa lata po przejęciu władzy przez NSDAP wprowadzono w Rzeszy obowiązek pracy. Już wtedy zaczęły powstawać instytucje państwowe biura pracy regulujące przepływ i ewidencjonujące pracowników, stąd gdy Niemcy rozpoczęły wojnę, zatrudnienie dodatkowych ludzi z okupowanych trenów nie stwarzało specjalnych problemów 37. Pierwsze deportacje z terenów Polski do pracy w Rzeszy miały miejsce jeszcze we wrześniu 1939 roku, a do 25 października 1939 roku miały postać łapanek (wyjazd przymusowy), bądź też rozkazów stawienia się w okolicznym urzędzie pracy pod karą więzienia, czy nawet śmierci. Począwszy od 26 października 1939 roku nastąpiło zróżnicowanie w polityce deportacyjnej. Według zaleceń Berlina Generalna Gubernia miała wysłać w 1940 roku około 1 miliona robotników do pracy w Rzeszy. Nieskuteczność dobrowolnej akcji werbunkowej sprawiła, że poważnie zaczęto zastanawiać się nad możliwością użycia siły. Temu jednak rozwiązaniu Źródło: 34 Rada Pomocy Żydom - polska organizacja podziemna działająca w latach , działająca jako organ rządu polskiego na uchodźstwie, której zadaniem było organizowanie pomocy dla Żydów w gettach. Rada działała pod konspiracyjnym kryptonimem Żegota. Źródło: pl.wikipedia.org 35 liczba uratowanych żydów na terenach okupowanych przez III Rzeszę szacowana jest przez Filipa Friedmanna na tys., a według Josepha Kermisza 120 tys. Źródło: Bartoszewski W. Jesień Nadziei. Warto być Przyzwoitym Poznań 2005 s Bartoszewski W. Jesień Nadziei. Warto być Przyzwoitym Poznań 2005 s np. po wkroczeniu do Austrii wojsk hitlerowskich nakazano ponad 100 tysiącom osób wyjazd do pracy w Rzeszy. 18

19 przeciwny był Hans Frank 38 (gubernator GG), który obawiał się reakcji międzynarodowej opinii publicznej. Ostatecznie jednak w 1942 roku wydano rozporządzenie mówiące o możliwości zatrudnienia mieszkańca GG nawet poza jej granicami. Oczywiście cała ta sprawa to jedynie dostosowywanie prawa do już istniejących rozwiązań, bowiem już od początku wojny w celu werbunku używano przymusu bezpośredniego. W trakcie łapanek obchodzono się z Polakami bardzo brutalnie; częste były przypadki dotkliwego pobicia, a nawet pozbawienia życia 39 Tereny II Rzeczpospolitej inkorporowane do Rzeszy również objęto akcją deportacyjną, jednak ze względu na dość dobrą ewidencję ludności z reguły do werbunku używano nakazów stawienia się w urzędzie pracy (miały one formę rozkazu) Ogólnie z terenów GG i okręgu białostockiego wywieziono do pracy w Niemczech do dnia 7 lipca 1944 roku 1214 tysięcy osób, a w listopadzie i grudniu 1944 r osób oraz kolejne 67 tysięcy z Warszawy po zdławieniu powstania z sierpnia 1944 r.. Z terenów inkorporowanych na roboty wysłano 700 tysięcy osób co dodając jeszcze tysięcy osób z ziem zabużańskich, daje łączną liczbę ok. 2,5 miliona deportowanych do przymusowej pracy. (Podsumowanie) Ale faktem jest również, że w ówczesnej świadomości Polaków istniało poczucie sądząc z dokumentów ujawnionych już przez oskarżycieli w głównym procesie zbrodniarzy hitlerowskich przed Międzynarodowym trybunałem w Norymberdze niebezzasadne że po Żydach przyjdzie kolej na nas 40 Niewątpliwie Polityka ludnościowo-terytorialna, jaką prowadziły hitlerowskie Niemcy na terenach okupowanej Polski, wyróżnia II wojnę światową spośród wszystkich innych konfliktów, które zna historia. Nigdy przedtem żadne państwo nie zdecydowało na osiągnięcie swoich celów poprzez podporządkowanie, lub unicestwienie całego narodu, całkowite wyniszczenie jego kultury i tradycji, pozbawienie go ziemi i majątku. Dlatego pytania o możliwość porównania polityki niemieckiej w odniesieniu do Polaków i Żydów nie da się rozpatrywać w oderwaniu od realiów wojny. Z jednej strony to Żydzi mieli być zgładzeni w obozach koncentracyjnych, z myślą o nich właśnie budowano getta i wydawano 38 Hans Frank ( ) jeden z przywódców III Rzeszy. W czasie II wojny światowej pełnił funkcję gubernatora Generalnego Gubernatorstwa na okupowanych terenach Polski. Skazany przez trybunał norymberski. Wyrok wykonano 16 października 1946r. Źródło: pl.wikipedia.org 39 Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce Czesław Łuczak Wydawnictwo poznańskie 1979 r. 40 Bartoszewski W. Jesień Nadziei. Warto być Przyzwoitym Poznań 2005 s

20 liczne zarządzenia, z drugiej zaś strony to Polacy nierzadko stanowili większą część więźniów, to Polacy liczniej zmuszani byli do przymusowej pracy, i wreszcie to wśród Polaków rozpowszechniona była opinia, że my jesteśmy następni. Dwa narody żyjące dotąd w czasem lepiej, a czasem gorzej działającej symbiozie, jednak wciąż silnie akcentując swoją przynależność, zostały wrzucone w wir wydarzeń, w wyniku których nic nie było już jak przedtem. Większość uratowanych Żydów prędzej czy później wyjechała do nowopowstałego państwa Izrael, w Polsce natomiast, coraz silniej zaczęły dominować nastroje antysemickie. Bohaterzy z czasów wojny, walczący o niepodległość swojej ojczyzny i pomagający ludziom bez względu na wyznanie zostali opuszczeni przez wszystkich. Polacy podczas okupacji niemieckiej zaznali niewymownych cierpień. Ludobójcza polityka hitlerowców doprowadziła do śmierci mniej więcej tej samej liczby polskich Żydów, co osób narodowości polskiej. Wszyscy oni stali się ofiarą w tym samym Holocauście. Jednak o tym aspekcie ludobójstwa często się zapomina, gdyż historycy piszący na temat Holocaustu uznają tragedię milionów ludzi za część wyłącznie żydowskiej historiografii. Według nich słowo Holocaust może odnosić się jedynie do Żydów, w związku z czym nic lub prawie nic nie wspominają o dziewięciu milionach osób innych narodowości, w tym o trzech milionach Polaków, którym również odebrano życie w tych najtragiczniejszych wydarzeniach historii świata. 41 Porównywanie polityki ludnościowo terytorialnej III Rzeszy w odniesieniu do Polaków i Żydów jest jednak problemem na tyle wielopłaszczyznowym, że nie może ono być rozpatrywane jedynie poprzez plany niemieckie i skutki ich wdrożenia. Z perspektywy dziesięcioleci widać wyraźnie potrzebę uwzględnienia ocen wielu rożnych ludzi na temat tego zagadnienia, wygłaszanych zarówno teraz, jak i w czasie wojny. Czynnik ten jest o tyle istotny, że paradoksalnie, pamięć (szczególnie o Holocauście) nie ugruntowywana jest w świadomości narodów jedynie na podstawie faktów historycznych, lecz także w dużej mierze- poprzez indywidualne opinie wpływowych osób. Cóż z tego, iż z wielu opracowań, książek, relacji świadków (również z tej pracy) jasno wynika, że nie można porównywać polityki ludnościowo terytorialnej hitlerowskich Niemiec w odniesieniu do Polaków i Żydów, była ona w oczywisty sposób różna (Niemcy nie traktowali Żydów i Polaków jako jednego narodu). Zawsze znajdą się ludzie, którzy wygłaszając hasła nacjonalistyczne w stylu Holocaust odnosi się tylko do Żydów, czy (z drugiej strony) wypowiadając się pozytywnie na przykład o pogromie kieleckim czy o Jedwabnem, zdobędą posłuch wśród nie wyedukowanych mas. Z tego powodu każda jednoznaczna opinia porównująca los Żydów i Polaków w czasie II wojny światowej nie może uwolnić się od piętna braku bezstronności ze 41 LUKAS R.C., Zapomniany Holocaust Polacy pod okupacją niemiecką , Kielce 1995, początek przedmowy. 20