Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III

Transkrypt

1 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka Proszowice 2015

2 Copyright: Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka Redakcja, opracowanie graficzne, skład tekstu: Agnieszka Głowicka-Polkowska, Halina Kulesza, Andrzej Solarz. Przygotowanie tekstów: Agnieszka Głowicka-Polkowska, Bogusław Kania, Halina Kulesza, Włodzimierz Nowak, Andrzej Solarz, Karina Wojtaszkiewicz, Krzysztof Wojtusik. Fotografie: Internetowy Kurier Proszowicki. Zbiory fotografii: Włodzimierz Nowak. Projekt okładki: Andrzej Solarz. Na okładce wykorzystano zdjęcie zwycięskiego projektu w konkursie na symbol Rzeczpospolitej Partyzanckiej 1944, zorganizowanym w 2013/2014 roku przez Internetowy Kurier Proszowicki i Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka oraz fragment niemieckiej mapy z 1944 roku. Zdjęcie symbolu RP 1944 udostępniła Redakcja Internetowego Kuriera Proszowickiego. Wydawca: Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka Proszowice; ul. Jagiełły 21; Druk i oprawa: Drukarnia Skinder s.c Nowe Brzesko; Lubelska 129; ISBN

3 Dziękujemy! Stowarzyszenie Gniazdo - Ziemia Proszowicka składa serdeczne podziękowania wszystkim uczestnikom projektu oraz osobom i instytucjom, które w jakikolwiek sposób przyczyniły do jego realizacji. Ich nieoceniona pomoc niech będzie przykładem i dowodem na to, że wspólnymi siłami możemy zrobić wiele dobrego przypominając historię, jednocześnie myśląc o przyszłości. Szczególnie chcielibyśmy podziękować Panu Tomaszowi Stężale (wnukowi generała Tysiąca) oraz całej rodzinie dowódcy 106. Dywizji Piechoty Armii Krajowej. Bardzo cenimy sobie także pomoc Muzeum Armii Krajowej im. Generała Emila Fieldorfa Nila. Zespół Redakcyjny

4

5 Spis treści Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy Antoni Sielecki 9 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej Włodzimierz Nowak Wstęp autora wspomnień 24 Część I O ludziach z trudnych lat okupacji niemieckiej wspomnienia dziecka Kpt. czasów wojny Roman Nowak ps. Nina. 27 Marta Nowak ps. Alda wspomnienie o rodzicach Bogdan Śmitkowski ps. Mat ( ) 31 Jerzy Biechoński pseud. Kłos ( ) 36 Gorące lata ( ) - Koniusza i okolice 39 Sylwetki osób, przyjaciół i bohaterów 44 Część II 56 Udział Nowaków, Śmitkowskich i Biechońskich w ruchu oporu w konspiracji podczas II wojny światowej ( ) na podstawie wydanych książek Władysław Ważniewski Walki partyzanckie nad Nidą Łukasz Grzywacz-Świtalski Z walk na Podkarpaciu Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski Rzeczypospolita Partyzancka Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski Inspektorat AK Maria w walce tom I Kryptonim Miś str. 5

6 Grzegorz Ostasz 72 Krakowska Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj Antoni Iglewski - cichociemny, Ponar 73 Wspomnienia z lat , t. XIV Od autora 75 Wybrane rozkazy Sztabu 106. Dywizji Piechoty Armii Krajowej (kryptonim Dom) [brudnopisy lub kopie odtworzone po wojnie] Rozkaz Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu NR Rozkaz dzienny Domu NR Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Dom Nr Rozkaz dzienny Dom Nr str. 6

7 Rozkaz dzienny Dom Nr Rozkaz dzienny Nr Rozkaz dzienny Dom Nr Rozkaz dzienny Dom Nr Rozkaz dzienny Domu Nr Rozkaz dzienny Dom Nr.22 [uzupełnienie rozkazu 22; rozkaz 22a] Dlaczego powstają publikacje cyklu Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka 138 str. 7

8 str. 8

9 Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy W 2014 r. obchodziliśmy 70. Rocznicę powstania Rzeczpospolitej Partyzanckiej, nazywaną także przez mieszkańców tych terenów Rzeczpospolitą Kazimiersko- Proszowicką. W wielu miastach i gminach (na historycznym obszarze Rzeczpospolitej Partyzanckiej) podjęto inicjatywy upamiętniające to unikalne w skali kraju wydarzenie. Ciekawą formą okazały się okolicznościowe publikacje, jak choćby praca pana Józefa Belskiego pt. Kazimiersko- Symbol wyłoniony w konkursie zorganizowanym w 70. rocznicę RP1944 (fot. IKP) Proszowicka Rzeczpospolita Partyzancka 22 lipca 12 sierpnia Liczne spotkania, konferencje, odczyty i wystawy były okazją do tego, by pokoleniu współczesnej młodzieży przybliżyć wiedzę o trudnym życiu Polaków w mrocznych czasach okupacji hitlerowskiej i walce żołnierzy podziemnego wojska Armii Krajowej. Nieocenieni w tych działaniach byli nasi koledzy, żołnierze niepodległościowego podziemia. Stowarzyszenie Gniazdo - Ziemia Proszowicka od paru lat wydaje wspomnienia mieszkańców Ziemi Proszowickiej z czasów okupacji. Na stronie internetowej i gniazdowcy umieszczają mnóstwo informacji dotyczących Rzeczpospolitej Partyzanckiej, między innymi biogramy zasłużonych i walecznych żołnierzy 106. Dywizji Piechoty Dom i Krakowskiej Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej Bank Armii Krajowej. Publikacja Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 wydana w ramach cyklu Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej, z pewnością przyczyni się do utrwalenia pamięci o czasach str. 9

10 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 okupacyjnej grozy i walce żołnierzy Proszowickiego Podobwodu Pela. Pokoleniom niepamiętającym tamtych dni pomoże zrozumieć swoich przodków, a być może zainspiruje ich do poznania heroicznej walki dziadków o wolność i niepodległość naszej Ojczyzny. Klęska wrześniowa 1939 roku nie zabiła ducha wolności w narodzie polskim. Jeszcze nie ucichł huk armat i świst kul na polach bitewnych, jeszcze dymiły zgliszcza zbombardowanych miast i wsi przez niemieckich agresorów, a już powstawały zalążki tajnych organizacji do walki z niemieckim najeźdźcą. Także na Ziemi Miechowskiej, tak znanej z umiłowania wolności i tak mocno nasiąkniętej krwią najlepszych synów Ojczyzny, już w pierwszych dniach października 1939 roku kpt. Łukasz Grzywacz-Świtalski spotyka się w Miechowie z grupą patriotów, aby powołać organizację do walki z Niemcami. Pierwszymi konspiratorami w Miechowie byli między innymi: architekt powiatowy Piotr Massalski, instruktor upraw tytoniowych Antoni Lasak, sekretarz gminy Koniusza Roman Nowak, inspektor szkolny Julian Stanik, nauczyciel z Charsznicy Józef Grzanka, inż. Tadeusz Jakubczak, por. Julian Kajdy, nauczyciele miechowskiego gimnazjum, Józef Pluta i Kazimierz Świtalski oraz Tadeusz Bożek z Konarzówki. W miechowskim spotkaniu uczestniczyli także z powiatu pińczowskiego kpt. Roman Zawarczyński, kpt. Ludwik Ślaski i por. Wiesław Żakowski. W powiecie pińczowskim pierwsze zebranie konspiracyjne odbyło się z inicjatywy por. Wiesława Żakowskiego w mieszkaniu byłego komendanta posterunku Policji Państwowej Józefa Głodka w Skalbmierzu. Uczestniczyli w nim także: Stanisław Gasiński, Jan Karcz i Wacław Kapsa z Działoszyc. W powiecie olkuskim zebranie założycielskie przeprowadzono w październiku 1939 r. w Wolbromiu. Założycielami pierwszej komórki byli: sekretarz sądu grodzkiego Tomasz Krężel, Julian Bratek, Zygfryd Kryska, Ryszard Staszkiewicz, Antoni Wolski i Zygmunt Żuchowicz. str. 10

11 Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy Te pierwsze komórki konspiracyjne tworzyły trzon organizacyjny powstającego Związku Walki Zbrojnej na obszarze powiatów: miechowskiego, olkuskiego i pińczowskiego. W latach powstają placówki Związku Walki Zbrojnej niemal we wszystkich gminach powiatów Miechów Olkusz - Pińczów. Wobec wzrostu ilości placówek zaszła potrzeba utworzenia jednolitych struktur organizacyjnych. Podstawową jednostką organizacyjną była placówka, obejmująca swoim zasięgiem działania na obszarze gminy. Jeżeli gminy były małymi jednostkami, placówkę tworzyły dwie gminy. Placówki tworzyły obwód, który obejmował teren ówczesnego powiatu. Obwody tworzyły Inspektoraty. Inspektorat obejmował swoim zasięgiem zazwyczaj trzy powiaty. Na szczeblu wojewódzkim tworzono okręgi, a okręgi tworzyły obszary. Na czele była Komenda Główna. Inspektorat Rejonowy Miechów-Olkusz-Pińczów składał się z 3 obwodów i do połowy 1943 r. nosił kryptonim Miś. W 1943 r. zmieniono kryptonim na Michał, a w I półroczu 1944 r. kryptonim został zmieniony na Maria. Tym kryptonimem posługiwano się aż do rozwiązania Armii Krajowej. Po wojnie, aż do chwili obecnej, określamy Inspektorat Miechów-Olkusz-Pińczów kryptonimem Maria. W lutym 1942 r. Związek Walki Zbrojnej został przemianowany na Armię Krajową, Dotychczasowi członkowie Związku Walki Zbrojnej stali się żołnierzami Polskich Sił Zbrojnych w Polsce Podziemnej. Działalność placówek Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej, w początkowych latach była dość ograniczona. Główne powody to dotkliwy brak broni oraz brak doświadczenia w zakresie konspiracji i działalności dywersyjno-sabotażowej. Działalność dywersyjna polegała zwłaszcza na utrudnianiu okupantowi eksploatacji polskiej gospodarki, niszczeniu w gminach dokumentacji umożliwiającej wymiar kontyngentów jak i spisy rolne, spisy zwierząt gospodarskich itp. Niszczono spisy ludności umożliwiające wyznaczanie, zwłaszcza młodzieży, na przymusowe str. 11

12 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 roboty w Niemczech. Niszczono urządzenia mleczarni i młynów. Konfiskowano przygotowane do wywózki zboża. Specjalne ekipy żołnierzy wymierzały kary chłosty nadgorliwym urzędnikom, osobom donoszącym do władz niemieckich oraz osobom fraternizującym z Niemcami. Dla zdobycia broni rozbrajano pojedynczych policjantów i żandarmów. Ważnym zadaniem, ciążącym tak na dowództwach placówek jak i obwodów, było szkolenie wojskowe. Do ZWZ AK wstępowało wielu młodych ludzi, którzy nie służyli nigdy w wojsku i trzeba ich było przeszkolić w zakresie podstawowym. Ochotnicy, którzy odbyli służbę wojskową przed wojną, zdążyli już dużo zapomnieć. Zarówno jednych jak i drugich trzeba było przeszkolić oraz wszystkich zapoznać z nową bronią i wymaganiami, tak dywersji jak i walk partyzanckich. W okresie w szeregi Armii Krajowej wstąpiło wielu żołnierzy. Były tego dwie zasadnicze przyczyny: dorastanie nowych roczników i prowadzona akcja scaleniowa. Aby zrealizować te cele zaszła konieczność dostosowania struktury organizacyjnej do wzmożonych potrzeb. W drugim półroczu 1943 r. Inspektor mjr Bolesław Nieczuja-Ostrowski, ps. Tysiąc powołał nowy szczebel podobwód ulokowany pomiędzy placówką a obwodem. W inspektoracie Maria powołano w każdym obwodzie po trzy podobwody. Podobwód liczył kilka placówek zamiast kilkanaście, jak było w obwodach. Łatwiej było dowodzić i realizować wyznaczone cele. Komendzie Podobwodu Południowego Pela z siedzibą w Proszowicach podlegały następujące placówki: 1. Proszowice Przepiórka, Powój, Pelargonia. 2. Wawrzeńczyce Wyka 3. Koniusza Kaktus 4. Luborzyca Lilia 5. Żębocin Żyto 6. Klimontów Kura 7. Pałecznica Perkoz. str. 12

13 Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy Skład komendy Podobwodu Proszowickiego Pela w latach był następujący: komendant - ppor./kpt. Edmund Sienkowski Pik z-ca komendanta - ppor./kpt. Marian Puz Komar kwatermistrz - ppor. Tadeusz Dołęga-Dziedzicki Krzywda oficer WKW - kpr./ppor. Władysław Rymkowski Michał oficer dywersji p.o. - kpr. pchor. Jerzy Biechoński Kłos Wojskowa Służba Kobiet - strz./st. strz. Aniela Grabowska Nenufar lekarz - por. Jerzy Zemełło Biały kapelan - ks. Wacław Radosz Chętny referent ds. cywilnych - ppor. Bogusław Majewski Czajka adiutant - st. sierż./ppor. Wincenty Paluch Śmiały. W latach przed komendami placówek, podobwodów i obwodów stało bardzo ważne i trudne zadanie przeprowadzenie akcji scalenia z Armią Krajową wszystkich organizacji wojskowych podporządkowanych politycznie i ideologicznie Rządowi Polskiemu na Uchodźctwie. Już w latach połączyły się z ZWZ dwie silne organizacje o charakterze wojskowym działające na tutejszym terenie, Tajna Polska Armia - Konfederacja Zbrojna (TAP-KZ) oraz Polska Organizacja Zbrojna Znak (POZ), wywodząca się z organizacji chłopskiej Racławice. Organizacje te zasiliły szeregi ZWZ AK w około 1500 żołnierzy, ale niestety były słabo uzbrojone. W ramach powszechnej akcji scalania weszli do Inspektoratu Maria : - ze Stronnictwa Narodowego Narodowa Organizacja Wojskowa w okresie lipiec styczeń 1944 w liczbie ponad 400 żołnierzy, w tym zorganizowany batalion liczący około 300 żołnierzy dowodzony przez rtm. Jerzego Jasielskiego ps. Jawa. - ze Stronnictwa Ludowego przekazano około 4000 żołnierzy Batalionów Chłopskich do końca 1943 r. oraz 4000 żołnierzy w pierwszej połowie 1944 r. str. 13

14 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 - z Polskiej Partii Socjalistycznej Gwardia Ludowa Wolność, Równość, Niepodległość (GL WRN) posiadała słabe liczebnie komórki, a w skład Inspektoratu Maria weszła znikoma ich ilość. - ze Związku Harcerstwa Polskiego Szare Szergi (SzSz) weszło w szeregi AK około 300 żołnierzy, głównie w rejonie Pińczowa. Na terenie Inspektoratu AK "Maria" działały jeszcze inne organizacje zrzeszające niewielkie ilości członków jak: Związek Odrodzenia Rzeczpospolitej, Konfederacja Narodu, Organizacja Orła Białego, Polska Organizacja Powstańcza, których członkowie w różnych okresach czasowych prawie w całości weszli w szeregi ZWZ AK. W 1943 roku Inspektor mjr Tysiąc powołał w Inspektoracie oraz obwodach oficerów ds. dywersji. W Inspektoracie Maria oficerem dywersji został ppor. Stanisław Jazdowski. Wiosną 1944 r. funkcję tę przejął por./kpt. c.c. Antoni Iglewski Ponar. Kpt. Ponar w sierpniu 1944 r. powołany został na dowódcę Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego Suszarnia. W obwodzie Miechów (Magdalena) oficerem dywersji był por. Józef Gargasz ps. Grot, natomiast w podobwodzie proszowickim obowiązki oficera dywersji pełnił pchor. Jerzy Biechoński ps. Kłos. Z chwilą powołania oficerów dywersji nasiliła się działalność dywersyjna. Powstały liczne oddziały dywersyjnosabotażowe. Działały one przy placówkach, plutonach a nawet przy drużynach. Ich skład osobowy był bardzo zróżnicowany. Oddziały dywersyjno-sabotażowe występowały pod Kryptonimem Dominika. Do najliczniejszych i bardzo aktywnych w działaniach oddziałów Dominiki zaliczał się OP Skrzetuski, dowodzony początkowo przez por. Alojzego Dziura-Dziurskiego ps. Kmita, następnie przez ppor. Stanisława Jazdowskiego ps. Żbik (ppor. Żbik poległ w boju z Niemcami 16 sierpnia 1944 r. w Górach Miechowskich, pochowany na cmentarzu w Słaboszowie w kwaterze partyzanckiej), OP kpr. pchor. Juliusza Nowaka Babinicza, OP Jaksa dowodzony przez ppor. Wojciecha Majewskiego ps. Jaksa, OP Olgierd dowódca por. Józef str. 14

15 Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy Malara-Łucki ps. Olgierd, OP Trzaska dowodzony przez plut. Jana Molędę ps. Trzaska, ODP Kłos dowódca Jerzy Biechoński, ps. Kłos (zginął od niemieckiej miny 8 października 1944 r. pochowany na cmentarzu w Proszowicach), OP Bartosz Głowacki dowodzony przez ppor. Tomasza Adrianowicza ps. Pazur (zginął 18 sierpnia 1944 r. w okolicy Tunelu), ODP Sokół d-ca ppor. Franciszek Pudo ps. Sokół (zginął 5 sierpnia pod Skalbmierzem), ODP Boruta dowodzony przez ogn. Juliana Słupika ps. Boruta 22, ODP Lot d-ca plut. Mieczysław Janiec ps. Lot. Terenowe placówki AK wspólnie ze scalonymi oddziałami Batalionów Chłopskich i Narodowej Organizacji Wojskowej wobec zbliżającej się od Wschodu Burzy czyniły pełną parą przygotowania do powszechnych wystąpień zbrojnych. W lipcu szybkimi krokami nadciągała Burza. Został częściowo zmobilizowany sztab Inspektoratu Maria. Z dotychczasowych form organizacyjnych przechodzimy na w pełni wojskowe struktury i formy dowodzenia. Dotychczasowe placówki stają się kompaniami, podobwody batalionami, a obwody pułkami. W dniu 31 lipca 1944 r. przybywa do Koniuszy, gdzie mieścił się sztab Inspektoratu Maria i miał m.p. Inspektor mjr Bolesław Nieczuja-Ostrowski ps. Tysiąc, Bolko, Komendant Okręgu AK Kraków gen. bryg. Stanisław Rostworowski ps. Odra i ogłosił powołanie dwóch wielkich jednostek wojskowych 106 Dywizji Piechoty i Krakowskiej Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej. Na dowódcę 106. Dywizji Piechoty gen. Odra powołał mjr Bolesława Michała Nieczuję-Ostrowskiego ps. Bolko, Tysiąc, z zachowaniem dotychczasowej funkcji Inspektora Rejonowego Inspektoratu Maria Miechów-Olkusz-Pińczów. Dowódcą Krakowskiej Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej został mianowany kpt. Edward Kleszczyński ps. Dzik Dywizja Piechoty otrzymała kryptonim Dom a Krakowska Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej otrzymała kryptonim Bank. str. 15

16 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Żołnierzami Krakowskiej Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej zostali dotychczasowi żołnierze podobwodu proszowickiego Pela oraz żołnierze podobwodu Skalskiego Olga- Sabcia. Zarówno 106 Dywizja Piechoty Dom jak i Krakowska Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej Bank pod względem operacyjnym podlegały Dowództwu Grupy Operacyjnej Kraków. W skład Krakowskiej Grupy Operacyjnej wchodziła, poza wyżej wymienionymi, 6 Dywizja Piechoty (działająca na prawym brzegu Wisły) i Samodzielny Batalion Partyzancki Skała Krakowskiego Kedywu. Masowa ucieczka zza Wisły funkcjonariuszy władz niemieckich oraz rozbitych przez Sowietów jednostek Wehrmachtu spowodowały euforię w naszej lokalnej społeczności, a żołnierzy podziemnej armii zdopingowała do rozprawienia się ze znienawidzonym okupantem. Żołnierze podziemia nie czekają na czas Burzy i rozkazy. Spontanicznie przystępują pod koniec lipca do likwidacji posterunków policji i żandarmerii niemieckiej. Asumptem do natychmiastowego wystąpienia zbrojnego stały się nasilone działania pacyfikacyjne oddziałów policyjnych i żandarmerii, a nawet wojskowych na obszarze Inspektoratu AK Maria. 21 lipca 1944 r. żołnierze OP Skrzetuski odbili w rejonie Trąby-Cisie koło Książa Wielkiego 25 rolników uwięzionych za nieoddanie kontyngentów, przewożonych do miechowskiego więzienia. 22 lipca OP Jaksy" - Wojciecha Majewskiego rozbraja oddział Wehrmachtu ochraniający gorzelnię w Święcicach. Zdobyto 20 sztuk broni palnej oraz granaty. 23 lipca dokonano rozbicia wspólnymi siłami żołnierzy 204 pułku Narodowych Sił Zbrojnych i oddziału miejscowej placówki AK i KKB kolumny ukraińsko-niemieckiej oraz uwolniono aresztowanych 13 żołnierzy AK i PKB. Zabito w walce 13 Ukraińców oraz wzięto do niewoli dowódcę kolumny majora SS. str. 16

17 Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy Zdobyto sporo broni, jakże potrzebnej amunicji, a nawet działko przeciwpancerne. 24 lipca policja opuszcza posterunek w Nowym Brzesku i udaje się do Miechowa. Wpadają w zasadzkę założoną przez oddział nowobrzeskiej AK dowodzony przez ppor. Tadeusza Kowala ps. Skiba, policjantów rozbrojono, zdobyto sporo broni, przy strzelaninie zginął komendant posterunku żandarm Link. 25 lipca został rozbrojony posterunek policji w Racławicach przez oddział LSB Ryszarda, a w Sancygniowie oddział PKB pod dowództwem Feliksa Marca ps. Czarny", po krótkiej walce wziął do niewoli 20 Wehrmachtowców tam wypoczywających. Zdobyto 20 jednostek różnej broni oraz 6 skrzyń amunicji. Od 26 lipca do 28 lipca oddziały miejscowych placówek AK zlikwidowały posterunki policyjne i inne zmilitaryzowane niemieckie formacje i zajęły Nowe Brzesko, Koszyce, Kazimierzę Wielką, Skalbmierz, Działoszyce, Sancygniów, Wiślicę Chroberz, Pińczów, Opatowiec i Nowy Korczyn. 28 lipca w godzinach południowych wkroczyły w szyku zwartym do Proszowic 2 plutony kompanii Kłosa - Jerzego Biechońskiego, witane entuzjastycznie przez zaskoczonych mieszkańców. W Działoszycach oswobodzonych wspólnymi siłami miejscowej Dominiki i OP Bartosza Głowackiego, bezpośrednio po poddaniu się Niemców i policjantów granatowych z tamtejszego Stutzpunktu mimo wczesnych godzin rannych, odbyła się manifestacja ludności i wyzwalających żołnierzy. Po pięciu latach została wciągnięta na maszt troskliwie przechowywana przez całe lata okupacji polska flaga. Gromko brzmiały słowa Mazurka Dąbrowskiego, na zakończenie popłynęły słowa Roty. Do zebranych tłumnie mieszkańców Działoszyc przemówił ppor. Tomasz Adrianowicz, sławny dowódca-partyzant Pazur. Z wielu oczu popłynęły obficie łzy wzruszenia i radości, a partyzanci zostali obsypani przez Działoszanki kwiatami. Te zbrojne działania 120 pułku piechoty Kawiarnia i Części 8 Pułku Ułanów Ul i wyzwolenie liczącego około 1000 km 2 obszaru Inspektoratu Maria spod niemieckiej okupacji str. 17

18 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 odcięły Niemcom drogi dojazdowe do nadwiślańskiej strefy przyfrontowej oraz uniemożliwiły swobodę poruszania się. Niemcy nie mogli tolerować takiego stanu rzeczy. Natychmiast przystąpili do działań odwetowych. Już 26 lipca w godzinach popołudniowych doszło do walki pod Sielcem obok Skalbmierza z dwoma oddziałami żandarmerii udającej się na pacyfikację Działoszyc. Z Niemcami walczą żołnierze skalbmierskiej Dominiki pod dowództwem ppor. Sokoła Franciszka Pudy, wspierani przez OP Grom krakowskiego Kedywu. Niemcy zostali pobici i zmuszeni do odwrotu. Na polu bitewnym pozostawili zabitych, 2 wraki spalonych samochodów ciężarowych. Zdobyto sporo broni, amunicji i 1 samochód ciężarowy, 27 i 28 lipca wkracza do akcji niemieckie lotnictwo. Piloci obrzucają Działoszyce i Nowe Brzesko bombami zapalającymi, a mieszkańców ostrzeliwują z broni maszynowej. W Nowym Brzesku są zabici i ranni, a w Działoszycach odniosło rany 2 żołnierzy AK. W Działoszycach lotnicy wzniecili dwa pożary, natomiast Nowe Brzesko bardzo poważnie ucierpiało od pożarów. 29 lipca w godzinach przedwieczornych doszło do walki z batalionem Ukraińców liczącym około 300 dobrze uzbrojonych ludzi w Opatowcu. Miasto było chronione przez miejscowy oddział AK dowodzony przez st. sierż. Stanisława Sozioła ps. Brzoza. Z pomocą przybyły oddziały Dominiki-Kasi dowodzone przez st. sierż. Mieczysława Janca ps, Lot i plut. Stanisława Kopca ps. Oszczep i kpr. Tadeusza Wróbla ps. Oracz. Wróg stracił 57 żołnierzy w tym 1 oficera Niemca. W boju poległo 4 żołnierzy AK. Niemcy zamordowali 9 mieszkańców Opatowca. Spłonęło wiele budynków. Najeźdźcy opuścili Opatowiec w godzinach nocnych uprowadzając 16 mieszkańców Opatowca i 2 z Ujścia Solnego. Osoby uprowadzone zostały zamordowane 30 lipca w Oleśnicy koło Dąbrowy Tarnowskiej. Już 27 lipca 1944 roku, bezpośrednio po kapitulacji ukraińskiego plutonu policyjnego w Kazimierzy Wielkiej str. 18

19 Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy rozpoczyna jawną działalność Delegat Rządu na Powiat Pińczów (starosta), działacz ruchu ludowego, rolnik z Kujawek koło Skalbmierza. W Kazimierzy jest także m.p. d-cy 120 pułku piechoty Kawiarnia 106. Dywizji Armii Krajowej Dom i jego sztab. Z czynu zbrojnego żołnierzy Armii Krajowej powstała Rzeczpospolita Partyzancka, zwana także Rzeczpospolitą Kazimiersko-Proszowicką, obejmująca swoim zasięgiem obszar około 1000 km 2, sięgając od Nidy prawie po Kraków. W czasie jej trwania nie staliśmy z bronią u nogi. Codziennie dochodziło do mniejszych lub większych starć zbrojnych z niemieckimi oddziałami lub pojedynczymi Niemcami. Zatrzymanie na linii Wisły sowieckiej ofensywy i wejście Inspektoratu AK Maria do bezpośredniej strefy przyfrontowej nie rokowało długiego trwania naszej lokalnej Rzeczpospolitej, tędy bowiem prowadziły na powstający front drogi dojazdowe, zarówno oddziałów wojskowych jak i wszelkiego rodzaju zaopatrzenia. Nasza mała, wolna Ojczyzna przetrwała zaledwie do pierwszych dni sierpnia. Jej upadek nastąpił po pacyfikacji Skalbmierza w dniu 5 sierpnia 1944 roku i sławnego boju żołnierzy 120 pułku piechoty Armii Krajowej w obronie ludności pacyfikowanego Skalbmierza. W sławnym boju o Skalbmierz stawiło czoło około tysiącowi świetnie uzbrojonych i doświadczonych w bojach niemieckich żołnierzy i żandarmów zaledwie około 350 żołnierzy AK słabo uzbrojonych, ich determinacja i w ostatniej fazie pomoc 2 sowieckich czołgów sprawiły, że została przerwana pacyfikacja, a wróg został zmuszony do odwrotu. Po pacyfikacji Skalbmierza i upadku Rzeczpospolitej Partyzanckiej władze niemieckie nadal wysyłają ekspedycje karne na teren Inspektoratu Maria. Żołnierze AK ciągle walczą z penetrującymi teren patrolami lub oddziałami niemieckimi. Stale są nękani partyzanci zgrupowani w Lasach Klonowskich, stanowiący zalążek przyszłego Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego Suszarnia. str. 19

20 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 W połowie sierpnia Sztab 106 Dywizji Piechoty Dom oraz oddziały partyzanckie przechodzą z Lasów Klonowskich do lasów Sancygniowskich. W dniu 16 sierpnia OP Skrzetuski stacza bój z niemiecką ekspedycją karną w Górach Miechowskich. Niemcy zostali pobici i zmuszeni do odwrotu. Niestety w walce ginie d-ca oddziału ppor. Stanisław Jazdowski ps. Żbik i st. strzelec Edward Sitarz ps. Leszek. Na miejsce koncentracji w Lasach Sancygniowskich udają się również oddziały olkuskiej Dominiki pod dowództwem oficera dywersji obwodu Olkusz Leonarda Wyjadłowskiego ps. Ziemia. W skład Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego Suszarnia weszli także żołnierze z Dominiki podobwodu Proszowice wraz z d-cą pchr. Jerzym Biechońskim ps, Kłos oraz żołnierze z 120 pp Kawiarnia pińczowskiego powiatu. Baza partyzancka w Lasach Sancygniowskich została założona w folwarku Knyszyn. W folwarku tym mieli także miejsce postoju d-ca Krakowskiej Grupy Operacyjnej gen. bryg. Edward Godlewski Garda i d-ca 106 D.P. Dom wówczas jeszcze major gen. bryg. Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski ze swoimi sztabami. Stacjonowanie w tym rejonie silnej, partyzanckiej jednostki bojowej stanowiło poważne zagrożenie dla realizacji przez Niemców planów obronnych w powstającej strefie przyfrontowej. Już 25 sierpnia Niemcy dokonali dwóch nalotów trzema Stukasami na folwark w Knyszynie. Zbombardowali zabudowania i ostrzelali z broni pokładowej partyzantów. W wyniku nalotów śmierć poniosło 2 żołnierzy batalionu, a w następstwie odniesionych ran zmarła sanitariuszka. Zginęło również sześcioro mieszkańców folwarku. Wobec zniszczenia zabudowań folwarku przeniesiono bazę w głąb lasu. Zbudowano garnizon z szałasów i namiotów. Kwaterowano w tej bazie aż do opuszczenia w listopadzie jej przez ostatnich żołnierzy w listopadzie 1944 roku. Samodzielny Batalion Partyzancki Suszarnia pełnił nie tylko ważną funkcję zabezpieczenia ludności przed niemieckimi działaniami pacyfikacyjnymi. Pełnił również funkcję bazy str. 20

21 Lato w dorzeczu: Nidy, Nidzicy i Szreniawy szkoleniowej. W okresie stacjonowania w Lasach Sancygniowskich przeprowadzono kilka kursów dla dowódców kompanii i plutonów oraz sapersko-minerskich. Wykłady prowadzili wybitni wykładowcy-oficerowie cichociemni. Na kursach tych przeszkolono kilkuset żołnierzy. Batalion Suszarnia stoczył wiele potyczek i walk z Niemcami, a ostatni bój miał miejsce tuż przed opuszczeniem Lasów Sancygniowskich 1 listopada, atakowany przez siły niemieckie od strony Sancygniowa. W związku ze zbliżającą się zimą oraz prowadzonymi przez Niemców w powiecie miechowskim i pińczowskim budowami obronnymi i poważnym zagrożeniem dla Suszarni dowódca 106 DP Dom płk Tysiąc podjął decyzję o urlopowaniu części żołnierzy, a każdą z trzech kompanii polecił zakwaterować po jednej w każdym obwodzie. Zadaniem desygnowanej kompanii do obwodu była obrona ludności przed represjami ze strony wroga, a także ochrona przed pojawiającym się bandytyzmem. Zadania te zostały wykonane przy współudziale miejscowych garnizonów. Mimo ponownego wejścia po upadku Rzeczpospolitej Partyzanckiej do podziemia żołnierze 106 DP Dom i KBKZmot, Bank brali udział w licznych potyczkach i akcjach dywersyjnych. Ostatnią walkę z Niemcami stoczył oddział AK pod dowództwem kpr. Jana Latały ps. Topór pod Wawrzeńczycami w dniu 15 stycznia 1945 roku. Zadano cofającym się Niemcom poważne straty w ludziach. Zniszczono 3 samochody ciężarowe i 1 osobowy. Straty własne 1 zabity. Rozkazem Komendanta Głównego Armii Krajowej gen. Leopolda Okulickiego ps. Niedźwiadek z dniem 19 stycznia 1945 roku Armia Krajowa została rozwiązana. Antoni Sielecki, żołnierz 5/II/120/106 DP str. 21

22 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej Grupa dywersyjna Jerzego Biechońskiego Kłosa z terenu proszowickiego, sierpień 1944 r. (w środku w pilotce dowódca grupy) (fot. zbiory Autora) str. 22

23 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej Inspekcja Na rozdrożu, przy krzyżu, za wsią, gdzieś od chałup z daleka, łącznik siedzi i śledzi czy idziemy: on na nas tam czeka. Weź rewolwer panienkę niebogę, włóż ją w kieszeń, lub za pas swobodnie zakryj połą surduta, i w drogę! (Trzy odcinki odwiedzić trza do dnia) Panienka rewolwer w kieszeni się wierci, ty czule ją głaszczesz wciąż dłonią: twarda, zimna, to prawda, lecz wierna do śmierci. (Nie dziwne, że troszczysz się o nią). Nic, bracie, że w błocie miechowskim ugrzęzną ci łydki! Deszcz pada? Parada i palcem kiwnięcia nie warta malutkim. Z drogi w łąkę, lub w żyto na ścieżkę, (mokre kłosy dopełnią kąpieli) W dół i w górę, przez bagno troszeczkę, kilometry odwalasz po roli. Michał Maksymilian Borwicz str. 23

24 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Wstęp autora wspomnień Przez wiele lat kompletowałem pamiątki rodzinne, świadczące o jej historii, przeżyciach, pracy zawodowej i zainteresowaniach. Nie było to zbyt łatwe. W domowym archiwum pozostało po dawnych czasach trochę śladów w postaci dokumentów i fotografii. Uzupełniłem je tym, co mogłem otrzymać od innych członków rodziny. Szczególnie interesuję się historią rodzin Nowaków, Śmitkowskich i Biechońskich z okresu okupacji niemieckiej , ponieważ bardzo wiele w tych latach się wydarzyło, a czynnymi uczestnikami tych wydarzeń byli moi najbliżsi. Wiele zapamiętałem z własnych przeżyć, z obserwacji życia codziennego w trudnych latach okupacji niemieckiej oraz z opowiadań rodziców. Wszystkie zebrane informacje uzupełniałem przez lata fotografiami i zapisywanymi wspomnieniami byłych żołnierzy Armii Krajowej. W oparciu o posiadane materiały napisałem dwa krótkie opracowania, które zatytułowałem: 1. Trudne lata okupacji niemieckiej wspomnienia dziecka. 2. Udział Nowaków, Śmitkowskich i Biechońskich w ruchu oporu, w konspiracji podczas II wojny światowej ( ) na podstawie wydanych książek. Mimo, że według posiadanych wiadomości o zasługach naszej rodziny mógłbym sam napisać wiele, postanowiłem jednak zacytować również opinie, które zawarli w swoich opracowaniach byli żołnierze dowódcy Armii Krajowej, działacze na terenie byłego Inspektoratu AK Maria (Olkusz, Miechów, Pińczów). Uznałem bowiem, że będzie to bardziej wiarygodne, tym bardziej, że najaktywniejsza działalność konspiracyjna miała miejsce na terenie obecnego powiatu proszowickiego. Wspomnienia moje napisane są z myślą o pozostawieniu rodzinie informacji z trudnych lat okupacji, bo ktoś kiedyś powiedział: Póki pamięć trwa oni żyć będą, Jak nas nie będzie, będą mówić tylko kamienie. str. 24

25 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej Chciałbym więc, aby pamięć o uczestnikach ruchu oporu w latach była przekazywana przez członków rodziny swoim potomkom. Wśród najbardziej aktywnych członków konspiracji z tamtych lat na terenie Miechowa, Proszowic, Koniuszy i innych miejscowości, od początku II wojny światowej, znaleźli się członkowie mojej rodziny. Gmina Koniusza, a przede wszystkim sama Koniusza, była w latach centrum organizacyjnego tworzenia struktur konspiracyjnych dla całego ówczesnego powiatu miechowskiego, w tym szczególnie dla tzw. Podobwodu Proszowice, obejmującego tereny obecnego powiatu proszowickiego. Inspektorzy rejonowi AK Maria z lat w swoich opracowaniach przedstawili zdarzenia, które miały miejsce na terenie inspektoratu, w tym również w Koniuszy i w Proszowicach. Ludzie odchodzą, lata uciekają, a tymczasem brak jest opracowania rzetelnej historii tej gminy, tej ziemi, opisującej ciężkie lata okupacji niemieckiej i zaangażowania jej mieszkańców w walkę z okupantem. Brak jest także trwałych dowodów upamiętniających wydarzenia i ludzi z okresu aktywnej działalności Armii Krajowej. Dzisiaj ludzie nie słyszą, chociaż kamienie wołają. Może wołania te odniosą jakiś skutek. Piszę te słowa dla upamiętnienia zaangażowania mojej rodziny, dla zachowania pamięci o niej, a także w celu utrwalenia pamięci o tych ludziach, którzy "przewinęli się" przez nasz dom w Koniuszy. str. 25

26 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Część I O ludziach z trudnych lat okupacji niemieckiej wspomnienia dziecka str. 26

27 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej Kpt. czasów wojny Roman Nowak ps. Nina. Marta Nowak ps. Alda wspomnienie o rodzicach Siedzą od lewej Roman Nowak, Marta Nowak, Wojciech Gorczyca (fot. zbiory Autora) Roman Nowak ur. się 7 sierpnia 1903 r. w Luborzycy w rodzinie chłopskiej, jako syn Konstantego i Katarzyny z domu Kolegowicz. Wykształcenie uzupełniał na kursach oświatowych. W 1918 r. podjął praktykę w Urzędzie Gminy Luborzyca, jako pomocnik sekretarza. W lipcu 1921 r. został sekretarzem Urzędu Gminy w Koniuszy i pełnił tę funkcję do 1945 r. z przerwą w latach , kiedy został przeniesiony na stanowisko sekretarza gminy Iwanowice. W latach współpracował na odcinku kulturalnym i oświatowym z ludowymi organizacjami młodzieżowymi, takimi jak: Związek Młodzieży Wiejskiej Wici i Związek Młodzieży Wiejskiej Siew. W tych też latach, aktywnie udzielał się w Ochotniczych Strażach Pożarnych będąc Rejonowym Komendantem w Łyszkowicach. Organizował konkursy orkiestr dętych i różnych festiwali Straży Pożarnych. str. 27

28 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Wybuch II wojny światowej w 1939 r. był początkiem jego bardzo aktywnej działalności konspiracyjnej. 26 grudnia 1939 r. wstąpił do Służby Zwycięstwa Polski, przekształconej w lutym 1940 r. w Związek Walki Zbrojnej, a od lutego 1942 r. w Armię Krajową. Przy kolejnych inspektorach Inspektoratu Rejonowego ZWZ-AK Miś mjr Łukaszu Grzywaczu ps. Jodła, mjr Aleksandrze W. Mikule ps. Karol i mjr/ppłk Bolesławie Nieczuja-Ostrowskim ps. Tysiąc pełnił funkcję oficera do specjalnych zleceń. Te same funkcje sprawował również w sztabie 106 Dywizji Piechoty Dom w okresie r. do r. W latach pełnił funkcję w Podziemnej Delegaturze Rządu na kraj jako zastępca delegata Referatu cywilnego administracji zmilitaryzowanej. Roman Nowak odegrał znaczącą rolę w utworzeniu siatki organizacyjnej ZWZ-AK, zwłaszcza na terenie obecnego Powiatu Proszowice. Wiele ryzykował przekazując konspiracji dużą ilość dokumentów tożsamości. Wydatnie przyczynił się do scalenia ZWZ-AK wojskówek stronnictw politycznych: Narodowej Organizacji Wojskowej powołanej przez Stronnictwo Narodowe i Straży Chłopskiej (Batalionów Chłopskich) utworzonej przez Stronnictwo Ludowe Roch. Dom Marty i Roman Nowaków w Koniuszy był stałą siedzibą ważnych osób ze sztabu Inspektoratu Rejonowego i 106 Dywizji Piechoty; melinował w nim m.in. sam Łukasz Grzywacz, mjr/ppłk Nieczuja-Ostrowski. Kwaterowali w nim również także cichociemni. Znajdowali schronienie ludzie ścigani przez policję niemiecką, a nawet przechowywali się przez pewien okres czasu uciekający przed zagładą Żydzi. Uzyskała w tym domu pomoc inteligencja krakowska, w tym żony oficerów z przedwojennych jednostek stacjonujących w Krakowie. Wspierał ten dom w różnorodny sposób - licznych wysiedlonych z Pomorza, Wielkopolski, Śląska i Warszawy. Postawa Romana Nowaka i jego żony Marty z d. Śmitkowskiej, również żołnierza Armii Krajowej ps. Alda udzielała się również pracownikom gminy, sołtysowi, nauczycielom itp. W okresie przygotowań tereny Inspektoratu Rejonowego do str. 28

29 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej akcji Burza był niezwykle czynny w odbiorze zrzutów oraz zabezpieczaniu zrzuconej broni i sprzętu. Roman Nowak wystawiał także lewe dokumenty dla różnych osób, w tym m.in. dla zrzuconego do Polski w maju 1944 r. na polach Wierzbna wraz z zaopatrzeniem gen. bryg. Leopolda Okulickiego ps. Niedźwiadek. Zaangażował się w organizację konspiracyjnych montowni granatów i magazynów broni w Kacicach i w Piotrkowicach Wielkich. W pracy tej pomagała mu również żona Marta. Pełniła ona funkcję komendantki skrzynki kontaktowej między Komendą Okręgu Krakowskiego Muzeum w Krakowie a Inspektorem Inspektoratu Rejonowego AK Maria w jego miejscu postoju w Koniuszy. Roman Nowak w lipcu i sierpniu 1944 r. wziął udział w utworzeniu Rzeczypospolitej Kazimiersko- Proszowskiej. Mimo przydziału do 106 Dywizji Piechoty, współtworzył 8 Pułk Ułanów Marta Nowak (ps. Alda ) (fot. zbiory Autora) Księcia Józefa Poniatowskiego Ul, należący do Krakowskiej Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej Bank. Po wejściu sowietów do Polski w 1945 r. początkowo uniknął aresztowania, w czym dopomógł mu działacz komunistyczny Franciszek Płaszewski, rewanżując się za pomoc udzieloną mu w czasie okupacji. Do 1946 r. pełnił funkcję Sekretarza Urzędu Gminy w Koniuszy, ale w nowej sytuacji ustrojowej decyzją Powiatowej Rady Narodowej w Miechowie i Gminnej Rady Narodowej w Koniuszy został odwołany. W tym czasie leczył zdrowie, nadwyrężone przejściami okupacyjnymi oraz uzupełniał średnie wykształcenie. Pracował w Powiatowym Związku Samopomoc Chłopska w Miechowie jako kierownik młyna w Piotrkowicach str. 29

30 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Wielkich. Mimo ujawnienia się już w 1945 r. Roman Nowak i jego rodzina byli szantażowani przez ówczesne władze bezpieczeństwa, co doprowadziło m.in. do wyrzucenia rodziny z mieszkania w Krakowie, przy ul. Zalewskiego, utrudniano również znalezienie pracy przez Martę Nowak, żonę Romana. Od lewej: Bogdan Śmitkowski "Mat", Jan Biechoński "Kłos", Marta Nowak "Alda", Leopold Bandisch "Makar", siedzi Roman Nowak "Nina" (fot. zbiory Autora) Roman Nowak w 1948 r. został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa, a po dwóch miesiącach zwolniony. W dalszym ciągu pracował w Piotrkowicach Wielkich, działając społecznie na niwie kultury i oświaty. W 1945 r. utworzył w Proszowicach Oddział Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Wziął w tym czasie niesłychanie aktywny udział w weryfikacji żołnierzy konspiracyjnomiechowsko-olkusko-pińczowskiej ZWZ-AK co było zadaniem wyczerpującym i trudnym politycznie. Naraził się w tym czasie wielu tzw. "przyszywanym" członkom "ruchu oporu", demaskując ich pozorną działalność kombatancką. str. 30

31 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej W 1958 r. został wybrany radnym powiatowym i przewodniczącym Komisji Zdrowia, Opieki Społecznej i zatrudniono go w Powiatowej Radzie Narodowej w Proszowicach. Funkcję tę pełnił przez dwie kadencje. Zmarł po krótkiej, ciężkiej chorobie 8 listopada 1964 r. Zweryfikowany został do stopnia kapitana czasu wojny i odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl, Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Walecznym 3 - krotnie i Krzyżem Partyzanckim. Spoczywa w grobowcu rodzinnym w Koniuszy. Bogdan Śmitkowski ps. Mat ( ) Często jeździliśmy z Koniuszy do oddalonych o 5 km Piotrkowic Wielkich do dziadków Śmitkowskich Antoniny i Józefa. Dziadka pamiętam jak przez mgłę. Ja miałem 6 lat, gdy on zmarł w 1943 r. Był to mężczyzna o szczupłej budowie, bardzo ostrych rysach twarzy i zdecydowanym charakterze. Był mężczyzną wyjątkowo zaradnym, dobrym fachowcem w sprawach technicznych, był wspaniałym gospodarzem. W ostatnich latach życia nosił opaskę na oku, które stracił po uderzeniu odprysku deski na tartaku. Z opowiadań babci Antoniny i moich rodziców był tzw. złotą rączką, potrafił zrobić wszystko. Najlepszym przykładem jest fakt, że budynek młyna po pożarze podczas I wojny światowej drewniany - zbudował murowany. Józef Śmitkowski ( ) (fot. zbiory Autora) Wybudował tartak, wykonując wszystkie niezbędne urządzenia. Całe gospodarstwo w Piotrkowicach Wielkich było jak na ówczesne czasy, (lata XX w.) bardzo ekonomiczne i mądrze zaprojektowane i rozłożone w terenie. Dom dziadków Śmitkowskich w czasie okupacji niemieckiej ( ) był oazą dla wielu ukrywających się ludzi. Był też szczególnym miejscem dla tych, którzy bardzo chętnie odwiedzali gościnne progi, znajomych str. 31

32 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 i przyjaciół. Częstymi gośćmi byli m.in. Maria i Tadeusz Kwaśniewiczowie z Krakowa, Maria i Franciszek Bańbułowie pochodzący z Niegardowa, konspiracyjny sędzia sądu (po zakończeniu wojny Sędzia Sądu Wojewódzkiego) Stanisław Dyląg z żoną z Iwanowic i wielu, wielu innych. Oczywiście dom dziadków Śmitkowskich i nasz dom w Koniuszy były otwarte dla członków rodziny ze strony Śmitkowskich, Nowaków, Biechońskich, Negów i Kozłowskich (z Opatowca), Rodziny Kawów z Warszawy. Nie mogę również zapomnieć o rodzinach lekarzy: Bochenka z Przesławic i Kłosińskiego ze Słomnik, bardzo życzliwych i chętnie niosących pomoc potrzebującym. Dom dziadków Śmitkowskich stanowił bazę zaopatrzeniową dla szerokiej rodziny Śmitkowskich i Nowaków. W Koniuszy tato, jako sekretarz w Urzędzie Gminnym nie miał żadnego gospodarstwa: liczyła się tylko jego pensja. Natomiast nasza mama zajmowała się pięknie urządzonym ogrodem, pełnym kwiatów, owoców i jarzyn. Ponieważ opisuję w tym miejscu lata okupacji niemieckiej, podczas której różnie układały się losy wielu Polaków, należy wspomnieć o zabezpieczeniu schronienia dla osób potrzebujących. Przebywanie w budynkach w porze letniej nie zawsze było bezpieczne ze względu na dość częste wizyty Niemców penetrujących okolice. Dlatego też w Koniuszy, w dużym ogrodzie, należy wyróżnić dwa miejsca. Przez wiele lat w jednej części ogrodu w lecie sadzona była wysoka kukurydza, która miała za zadanie w środku pomieścić łóżko polowe. Podobnie było w innej części ogrodu, gdzie sadzone i pielęgnowane były dorodne maliny. Tam również znajdowało się posłanie dla potrzebujących. W tych warunkach wielokrotnie nocowali między innymi: Józef Gargasz, Stanisław Dyląg, Bogdan Śmitkowski, Jerzy Biechoński i inne osoby, które przebywały przez kilka dni w Koniuszy, w tym również Włodzimierz Lech ps. Powiślak, cichociemny zrzucony do Polski w kwietniu 1944 r. Zdarzały się również sytuacje, w których nasza rodzina (rodzice i ja z siostrą) zmuszana była nocować na sianie w stodole u rodziny Lotków (ok. 300 m od naszego domu) lub też nawet spędzaliśmy noce w zbożu. Miało to miejsce w gorących miesiącach lipca i sierpnia 1944 r. str. 32

33 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej Wszystkie te sytuacje nocowanie poza domem spowodowane były informacjami, które komórki konspiracyjne Armii Krajowej przekazywały w sposób zaszyfrowany do Koniuszy. Informacje dotyczyły podejrzanych ruchów Niemców stacjonujących w Miechowie i wyruszających w teren. Nierzadko dotyczyło to również policji granatowej służącej Niemcom i składającej się z Polaków na ich usługach. Armia Krajowa miała swoich ludzi wśród policjantów, jak również tych, którzy śledzili ruchy Niemców, głównie gestapo. W jedną z lipcowych nocy 1944 r., podczas nocnego wypadu aresztowany został nasz wujek, Bogdan Śmitkowski. Stało się to w rodzinnym domu w Piotrkowicach Wielkich. Mimo, że był przygotowany na ewentualne otoczenie zabudowań mieszkalnych przez Niemców i miał przygotowaną drogę ucieczki, nie skorzystał z tego. Droga ucieczki prowadziła z pokoju (obok młyna) przez piwnice w młynie, nad rzekę i dalej w pola. Nie skorzystał z tej drogi ucieczki (którą zresztą sam sobie przygotował) z kilku powodów: nie chciał zostawiać w domu swojej mamy (a naszej babci) Antoniny Bogdan Śmitkowski ps. Mat" ( ) (fot. zbiory Autora) i swojego brata Fabiana, spodziewając się represji wobec nich, a także ewentualnych rewizji w zabudowaniach, w których w tym czasie ukrywało się dwóch skoczków cichociemnych i zmagazynowana była broń i amunicja. Oddał się więc w ręce Gestapo, którzy przyjechali tylko po to, żeby go aresztować. Przewieziony został do więzienia w Miechowie, gdzie poprzez tortury chcieli go zmusić do wydania innych konspiratorów. Słał stamtąd - poprzez zaufanych strażników więziennych grypsy, krótkie listy na kawałkach zdobytego papieru, prosząc w nich o pomoc lub o ewentualne odbicie go. Te zapisane prośby o pomoc znajdują się w archiwum rodzinnym. Nie było str. 33

34 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 możliwości odbicia go (więzienie znajdowało się w centrum Miechowa), nie wytrzymał tortur, znokautował przesłuchującego go gestapowca, a drugi, będący przy przesłuchaniu, zastrzelił Bogdana. Zginął 7 lipca 1944 r., został pochowany na cmentarzu w Miechowie, a w 1948 r. zwłoki ekshumowano i złożono w grobowcu rodzinnym w Koniuszy. Podczas przesłuchania i znoszonych tortur zmuszano go do wydania innych członków Armii Krajowej. Aresztowany został na skutek zadenuncjowania przez nieznane osoby współpracujące z Niemcami. Mimo prób wyjaśnienia tego zdarzenia przez Wywiad AK nie znaleziono winnych. Zaraz po podjęciu działalności w Konspiracji został mianowany dowódcą dywersji w Obwodzie Proszowice, a następnie kierownikiem magazynu broni i wytwórni granatów. Drużyna Ciężkiej Atletyki Klubu Sportowego Wisła (sekcja zapaśnicza), piąty od prawej Bogdan Śmitkowski ps. Mat (fot. zbiory Autora) Bogdan Śmitkowski był w 1939 r. zawodnikiem sekcji zapaśniczej Towarzystwa Sportowego Wisła Kraków. W wydanych przez Klub wspomnieniach z okazji 100-lecia działania str. 34

35 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej Klubu zamieszczone są wspomnienia o śp. Bogdanie, m.in. w Metropoliach i w Sto lat w blasku Białej Gwiazdy, gdzie zaznaczono, że był bardzo dobrze zapowiadającym się zapaśnikiem, niezwykle utalentowanym. W dokumentacji rodzinnej zachowało się zdjęcie drużyny zapaśniczej T.S. Wisła z 1936 r., a także grypsy pisane na skrawku papieru z więzienia w Miechowie oraz fragment różańca, który miał przy sobie podczas przesłuchań i w chwili śmierci. W czasie okupacji Bogdan przyjął pseudonim Mat, co wiązało się z Jego marzeniem, aby służyć w Polskiej Marynarce Wojennej. Marzenie niestety się nie spełniło. Kopia grypsów napisanych przez Bohdana Śmitkowskiego w więzieniu gestapo po aresztowaniu w lipcu 1944 r. (fot. zbiory Autora) str. 35

36 Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej tom III. Rzeczpospolita Partyzancka 1944 część 1 Bogdan Śmitkowski był bardzo wysportowanym i silnym człowiekiem. Często, w ogrodzie ćwiczył ciężarkami zrobionymi własnoręcznie. Był dobrym pływakiem, często ćwiczył w przepływającej obok domu rzece Szreniawie. Był jedynym w całej okolicy mężczyzną, który większe odległości w terenie pokonywał zawsze biegiem. Tak było, np. gdy odwiedzał naszą rodzinę w Koniuszy. Trasę ok. 5 km. pokonywał biegiem, wzdłuż rzeki Szreniawy, jej prawą stroną. Była tam dobrze wydeptana ścieżka, którą wędrowało często wiele osób, ponieważ spacer szosą nie zawsze był bezpieczny, ze względu na możliwość spotkania patrolu granatowych policjantów lub Niemców. Bogdan był absolwentem Liceum im. Józefa Marii Hoene- Wrońskiego w Krakowie. Od początku II wojny światowej został zaangażowanym członkiem podziemia. Najpierw był to Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), a od 1942 r. przemianowany na Armię Krajową (AK). W pierwszym okresie działalności, mianowany został dowódcą dywersji w obwodzie Proszowice, a następnie dowódcą wytwórni granatów i magazynu broni zrzutowej. Po śmierci awansowany został do stopnia kapitana. Na pamiątkę jego bohaterskiej śmierci, a wcześniej działalności w Armii Krajowej, staraniem rodziny i byłych Żołnierzy Armii Krajowej w 2003 r. na cmentarzu w Proszowicach, odsłonięta została tablica poświęcona jego pamięci i pamięci Romana Nowaka. Na uroczystości odsłonięcia tablicy obecne były delegacje Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej i Towarzystwa Sportowego Wisła ze sztandarami. Jerzy Biechoński pseud. Kłos ( ) Jerzy Biechoński pseud. Kłos ur. 13 kwietnia 1918 r. w Proszowicach, po ukończeniu Szkoły Podstawowej rozpoczął naukę w Państwowej Szkole Przemysłowej Wydział Chemiczny w Krakowie, którą ukończył w czerwcu 1939 r. z wynikiem bardzo dobrym. Miesiąc później został powołany na obóz II stopnia kursu Przysposobienia Wojskowego w Łomży. Tam uczestników kursu str. 36

37 Tak wiele pamiętam! Wspomnienia z lat okupacji niemieckiej zastał wybuch II wojny światowej, a następnie zostali oni zagarnięci 17 września 1939 r. przez Armię Radziecką, która wkroczyła na wschodnie tereny Polski. W tamtym okresie wielu młodych Polaków zostało wywiezionych do Kazachstanu w byłym Związku Radzieckim, gdzie w bardzo trudnych warunkach klimatycznych i bytowych przetrwali okres zimy 1939/40. Tam wśród szpalerów Skromnych mogił Leży Kłos bliski W ciszy sam; Kwiatami ktoś Mu grób ozdobił I nad mogiłą Ciężko łkał. Tu leży druh nasz Z leśnych kwater Jego siepaczy zabił Ios To proszowicki nasz bohater Znany porucznik Jerzy Kłos. (wiersz nieznanego autora 1944 r.) Kapitan Jerzy Biechoński, Kłos ( ) (fot. zbiory Autora) W miesiącach kwiecień i maj 1940 r. na mocy porozumień między Niemcami i Związkiem Radzieckim, około 60 tys. Polaków zostało przekazanych przez Związek Radziecki jako siła robocza Niemcom. W ten oto sposób Jerzy Biechoński, wraz z wieloma młodymi Polakami, znalazł się w Niemczech, gdzie został skierowany do pracy w gospodarstwie rolnym u bauera. Od początku swojego pobytu w Niemczech podjął działania zmierzające do powrotu w rodzinne strony. Stało się to na początku 1943 r. gdy jego wujek Roman Nowak, podejmując różne działania, ostatecznie wysłał mu wiadomość: przyjeżdżaj, twój ojciec bardzo ciężko chory! Dostał przepustkę od władz niemieckich na 7 dni. Przyjechał do Proszowic i... pozostał. Od tego czasu był poszukiwany przez Niemców i musiał się ukrywać. Wstąpił do Armii str. 37