174 Mariusz Matyka Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu

Transkrypt

1 174 Mariusz Matyka Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt 1 Mariusz Matyka Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach Zmiany relacji cen nawozów mineralnych i wybranych ziemiopłodów 1 CHANGES of PRICES` RATIO BETWEEN THE MINERAL FERTILIZERS AND SELECTED AGRICULTURAL PRODUCTS Słowa kluczowe: środki produkcji, nawozy mineralne, relacja cen Key words: means of production, mineral fertilizers, prices ratio JEL codes: Q 11 Abstrakt. Celem opracowania jest określenie zmian wzajemnych relacji rynkowych cen nawozów mineralnych w odniesieniu do wybranych produktów rolniczych. W latach - relacje cen głównych makroskładników w nawozach mineralnych i ziarna pszenicy, żyta, rzepaku oraz kukurydzy podlegały dynamicznym zmianom i uległy pogorszeniu na niekorzyść płodów rolnych. Niekorzystne tendencje pogarszania relacji cenowych składników nawozowych i płodów rolnych prawdopodobnie będą się pogłębiać w perspektywie roku. Wstęp Nawożenie jest podstawowym czynnikiem plonotwórczym, a zużycie nawozów jest jednym ze wskaźników oceny intensywności gospodarowania. Optymalne wykorzystanie potencjału produkcyjnego roślin, głównie postępu odmianowego, możliwe jest przy odpowiednim zaopatrzeniu w składniki pokarmowe [Igras, Matyka ]. Natomiast opłacalność produkcji rolnej wyznaczają relacje między cenami środków produkcji rolnej a cenami płodów rolnych. Potrzeba podejmowania badań dotyczących cen środków produkcji, w tym nawozów mineralnych, wynika z licznych przesłanek, wśród których należy wymienić powiązanie z relacjami ekonomicznymi w rolnictwie [Piwowar, ]. Nawozy mineralne należą do najważniejszych środków produkcji dla rolnictwa, a wydatki ponoszone przez producentów rolnych na ich zakup należą do podstawowych w produkcji roślinnej [Kopiński, Zalewski ]. Kluczową rolę w kształtowaniu poziomu cen nawozów mineralnych w skali globalnej oraz lokalnej mają relacje popytowo-podażowe. Ceny nawozów są związane z cenami surowców rolnych, w szczególności pochodzących z upraw polowych. Rosnące ceny produktów rolnych sprzedawanych przez rolników poprawiają opłacalność produkcji. Wywołuje to presję na wzrost wydajności produkcji rolniczej w oczekiwaniu na utrzymanie się korzystnej koniunktury w przyszłości. Taka sytuacja sprzyja inwestowaniu w podstawowe środki produkcji dla rolnictwa, zwłaszcza w nawozy mineralne. Rosnący popyt na środki produkcji w warunkach braku możliwości szybkiego zwiększenia mocy produkcyjnych powoduje natomiast wzrost ich cen [Zalewski, Igras ]. W ostatnich latach obserwuje się relatywne tanienie produktów rolno-spożywczych, które skutkuje m.in. rozwieraniem nożyc cen produktów rolnych do cen środków do produkcji. Oznacza to w efekcie przejmowanie części wartości dodanej rolnictwa przez dostawców środków produkcji oraz inne podmioty otoczenia rynkowego. Jest to zjawisko zwane często syndromem Janosika. Nasilenie tego procesu obserwowane jest szczególnie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej (UE), co wynika z postrzegania rolnictwa jako głównego beneficjenta akcesji [Urban, Mieszkowska ]. Celem opracowania jest określenie zmian wzajemnych relacji rynkowych cen nawozów mineralnych w odniesieniu do pszenicy, żyta, rzepaku i kukurydzy w latach w latach - z predykcją do roku. 1 Pracę naukową wykonano w ramach zadania 1.8 w Programie Wieloletnim IUNG-PIB na lata -.

2 Zmiany relacji cen nawozów mineralnych i wybranych ziemiopłodów 175 Materiał i metodyka badań Materiał źródłowy do pracy stanowiły dane statystyki masowej publikowane przez GUS oraz opracowania empiryczne Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB (IE- RiGŻ-PIB) [GUS -, Rynek Środków... -]. Zgromadzone dane poddano analizie w ujęciu dynamicznym, co miało na celu wykazanie zmian relacji cen nawozów mineralnych i wybranych ziemiopłodów w latach - z predykcją do roku. Obliczenia wykonano przy wykorzystaniu średniorocznych cen bieżących. W analizie uwzględniono ceny nasion roślin o dużym znaczeniu gospodarczym, tj. pszenicy, żyta, rzepaku i kukurydzy. Relację wyliczono dla takich składników pokarmowych, jak azot (N), fosfor (P 2 ) i potas (K 2 O). Średnią ich cenę ustalono na podstawie następujących nawozów mineralnych: saletrzak (27% N), saletra amonowa (34% N), mocznik (46% N), superfosfat potrójny (40% P 2 ), fosforan amonu (18% N, 46% P 2 ), sól potasowa (60% K 2 O) i Polifoska (8% N, 24% P 2, 24% K 2 O). Do określenia siły i kierunku oddziaływania pomiędzy ocenianymi parametrami przyjęto wskaźnik korelacji na poziomie istotności α = 5. Obliczono również wartość odchylenia standardowego, które świadczy o zakresie zmienności analizowanych cen. Wyniki badań Uzyskane wyniki wskazują, że istnieje potwierdzona statystycznie silna, dodatnia współzależność pomiędzy cenami nawozów mineralnych i cenami ziarna pszenicy, żyta, rzepaku i kukurydzy (tab. 1). Silniejsze powiązanie stwierdzono w przypadku mineralnych nawozów azotowych, natomiast nieznacznie słabsze dla nawozów fosforowych, potasowych i wieloskładnikowych. Obliczono również współczynnik korelacji dla wskaźnika relacji cen składników mineralnych i ziemiopłodów oraz plonów analizowanych gatunków (tab. 2). Na jego podstawie można stwierdzić istotną statystycznie, dodatnią współzależność pomiędzy wartości tego wskaźnika dla azotu w przypadku pszenicy, żyta i rzepaku oraz potasu dla pszenicy i rzepaku. Najwyższymi wartościami odchylenia standardowego, a tym samym wahaniami wskaźnika relacji cen w odniesieniu do analizowanych ziemiopłodów cechował się fosfor, najniższym zaś azot. Natomiast w przypadku gatunków najniższą zmienność tego wskaźnika stwierdzono w przypadku rzepaku, a najwyższą dla żyta. Szczegółowa analiza zmian relacji pojedynczych makroskładników w odniesieniu do cen płodów rolnych wskazuje również na wysoką elastyczność i konkurencyjność uprawy rzepaku (rys. 1-3). Wynikać to może ze znacznego wzrostu popytu i cen na ten surowiec, w latach objętych analizą, w związku z rozwojem sektora biopaliw. Najmniej korzystnie kształtowały się natomiast relacje głównych makroskładników w odniesieniu do żyta. Również w przypadku pszenicy i kukurydzy odnotowano tendencję do pogarszania się relacji cenowych do azotu, potasu i fosforu Tabela 1. Współczynnik korelacji dla cen wybranych nawozów mineralnych i surowców rolnych Table 1. Correlation coefficient for the prices of selected mineral fertilizers and agricultural products Wyszczególnienie/ Specification Saletrzak/ Nitrochalk Saletra amonowa/ Ammonium nitrate Mocznik/ Urea Superfosfat potrójny/ Triple superphosphate Fosforan amonu/ Aammonium phosphate Sól potasowa/ Potassium salt Polifoska Pszenica/Wheat 0,81 0,81 0,81 0,68 0,76 0,72 0,75 Żyto/Rye 0,84 0,84 0,83 0,68 0,77 0,73 0,76 Rzepak/Rape 0,91 0,89 0,89 0,80 0,84 0,84 0,85 Kukurydza/Maize 0,82 0,83 0,82 0,64 0,73 0,73 0,73 Źródło: obliczenia własne Source: own calculations

3 176 Mariusz Matyka Tabela 2. Współczynnik korelacji dla współzależności cen składników nawozowych i plonów analizowanych roślin oraz odchylenie standardowe dla wskaźnika relacji cen składników nawozowych i ziemiopłodów w obrębie gatunku Table 2. Correlation coefficient for the interdependence of prices and analyzed crops yield and standard deviation for the prices ratio indicator between fertilizers ingredients and agricultural products within species Wyszczególnienie/ Współczynnik korelacji/ Odchylenie standardowe/ Specification Correlation coefficient Standard deviation azot/ nitrogen (N) fosfor/ phosphor (P 2 ) potas/ potash (K 2 O) azot/ nitrogen (N) fosfor/ phosphor (P 2 ) potas/ potash (K 2 O) Pszenica/Wheat 0,68 0,34 0,62 1,20 1,93 1,40 Żyto/Rye 0,51 0,22 0,43 1,45 2,69 1,88 Rzepak/Rape 0,84 0,34 0,76 0,49 0,83 0,59 Kukurydza/Maize 0,44 0,29 0,44 1,32 2,33 1,57 istotne statystycznie korelacje oznaczono szarymi polami, α = 5/statistically significant correlations designated with gray color Źródło: obliczenia własne Source: own calculations zakupywanych w nawozach mineralnych. Analiza nachylenia równania trendu wskazuje, że najbardziej dynamicznie pogorszenie relacji cenowych w odniesieniu do płodów rolnych postępowało w przypadku potasu i azotu, a nieco wolniej dla fosforu (rys. 1-3). Zmiany cen składników nawozowych w latach - wyrażone w ekwiwalencie płodów rolnych potwierdzają ich dużą zależność od ogólnej koniunktury w rolnictwie. Wiązać z tym należy znaczny i nieproporcjonalny wzrost cen składników nawozowych w latach -. Istotny wpływ na pogorszenie omawianych relacji miało również przystąpienie Polski do UE i skierowane w związku z tym subsydia do rolnictwa. Potwierdza to tezę o przejmowaniu części wartości dodanej rolnictwa przez dostawców środków produkcji. Podjęta próba predykcji ze względu na zadowalającą wartość współczynnika determinacji (R 2 ) dla większości równań trendu uprawnia do postawienia tezy, że w perspektywie roku niekorzystne tendencje pogarszania relacji cenowych składników nawozowych i płodów rolnych będą się pogłębiać. Niekorzystne relacje cen składników mineralnych do cen ziemiopłodów mogą być niwelowane na poziomie produkcji rolniczej przez wzrost plonów roślin uprawnych. Aby jednak proces ten był efektywny tempo wzrostu plonów powinno być wyższe niż dynamika pogarszania wskaźnika 9,0 y = 0,176x + 55 R² = 0,723 y = 0,183x + 3,169 R² = 0,557 y = 0,196x + 2,197 R² = 0,757 kukuryda/ y = 66x + 1,346 R² = 0,620 Rysunek 1. Zmiana relacji cen azotu (N) i analizowanych ziemiopłodów Figure 1. Change in prices ratio between nitrogen (N) and analyzed agricultural products

4 Zmiany relacji cen nawozów mineralnych i wybranych ziemiopłodów y = 0,146x + 82 R² = 0,200 y = 0,132x + 6,111 R² = 84 y = 0,166x + 4,473 R² = 0,179 y = 35x + 2,606 R² = 61 Rysunek 2. Zmiana relacji cen fosforu (P 2 ) i analizowanych ziemiopłodów Figure 2. Change in prices ratio between phosphor (P 2 ) and analyzed agricultural products 1 9,0 y = 0,191x + 0,994 R² = 0,650 y = 0,225x + 1,594 R² = 0,499 y = 0,214x + 60 R² = 0,652 y = 81x + 0,708 R² = 0,655 Rysunek 3. Zmiana relacji cen potasu (K 2 O) i analizowanych ziemiopłodów Figure 3. Change in prices ratio between potash (K 2 O) and analyzed agricultural products N plon/yield [t/ha] (t/ha) y = 0,154x + 2,192 R² = 0,720 y = 55x + 96 Rysunek 4. Zmian relacji cen azotu (N) i analizowanych ziemiopłodów na tle plonu średnio dla omawianych roślin Figure 4. Change in prices ratio between nitrogen (N) and analyzed agricultural products on the background of yield mean for studied plants

5 178 Mariusz Matyka relacji cen. Uzyskane wyniki wskazują jednak, że w polskim rolnictwie tendencje zmian kształtują się odmiennie. Średnia dla wszystkich omawianych gatunków dynamika pogarszania relacji cen składników nawozowych do cen płodów rolnych była znacznie wyższa niż nachylenie równania trendu opisującego wzrost plonowania (rys. 4-6). W efekcie relacje omawianych parametrów kształtują się na niekorzystnym poziomie dla azotu od roku, potasu od roku i fosforu w całym analizowanym okresie. Przebieg równania trendu wskazuje na dalsze rozwarcie nożyc relacji cen składników nawozowych do cen płodów rolniczych w perspektywie roku. 1 1 P2O5 plon/yield (t/ha) [t/ha] y = 0,120x + 4,318 R² = 0,140 y = 55x + 96 Rysunek 5. Zmian relacji cen fosforu (P 2 ) i analizowanych ziemiopłodów na tle plonu średnio dla omawianych roślin Figure 5. Change in prices ratio between phosphor (P 2 ) and analyzed agricultural products on the background of yield mean for studied plants K2O plon/yield (t/ha) [t/ha] y = 0,178x + 89 y = 55x + 96 Rysunek 6. Zmian relacji cen potasu (K 2 O) i analizowanych ziemiopłodów na tle plonu średnio dla omawianych roślin Figure 6. Change in prices ratio between potash (K 2 O) and analyzed agricultural products on the background of yield mean for studied plants Wnioski 1. W latach - relacje cen głównych makroskładników w nawozach mineralnych i ziarna pszenicy, żyta, rzepaku oraz kukurydzy podlegały dynamicznym zmianom i uległy pogorszeniu na niekorzyść płodów rolnych. 2. Najwyższą elastycznością i konkurencyjnością w odniesieniu do zmian cen składników nawozowych cechował się rzepak, a najniższą żyto.

6 Zmiany relacji cen nawozów mineralnych i wybranych ziemiopłodów Średnia dla wszystkich omawianych gatunków dynamika pogarszania relacji cen składników nawozowych do cen płodów rolnych była znacznie wyższa niż nachylenie równania trendu opisującego wzrost plonowania, co uniemożliwiało niwelowanie niekorzystnych współzależności. 4. Niekorzystne tendencje pogarszania relacji cenowych składników nawozowych i płodów rolnych prawdopodobnie będą się pogłębiać w perspektywie roku. Literatura GUS. -. Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w latach -. Warszawa: GUS. Igras Janusz.. Potencjał polskiego przemysłu nawozowego na tle Unii Europejskiej. Raporty IUNG- -PIB 2: Kopiński Jerzy.. Zróżnicowanie nawożenia jako miara intensywności produkcji roślinnej w regionach. Wieś Jutra (6): Matyka Mariusz.. Tendencje w zużyciu nawozów mineralnych w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej. Roczniki Naukowe SERiA XV (3): Piwowar Arkadiusz.. Zużycie i relacje cenowe wybranych nawozów mineralnych do ziarna pszenicy. Journal of Agribusiness and Rural Development 2 (16): Piwowar Arkadiusz.. Analiza cen nawozów mineralnych w latach -. Journal of Agribusiness and Rural Development 3 (21): Rynek Środków Produkcji dla Rolnictwa. Stan i Perspektywy. -. Warszawa: IERiGŻ-PIB. Urban Roman, Lucyna Mieszkowska.. Rozwój cen w otoczeniu rynkowym rolnictwa i przemysłu spożywczego. [W] Stan polskiej gospodarki żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Raport 3, red. R. Urban, Warszawa: IERIGŻ-PIB. Zalewski Arkadiusz, Janusz Igras.. Światowy Rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców. Warszawa: IERiGŻ-PIB. Zalewski Arkadiusz.. Ceny nawozów mineralnych w krajach Europy Środkowej w latach -. Problemy Rolnictwa Światowego 14 (2): Summary The aim of the study was to determine the changes in the relationship of market prices of mineral fertilizers and selected agricultural products. In the years - relationship of price the main mineral fertilizer nutrients and grains of wheat, rye, rapeseed and maize were changing dynamically and have deteriorated to the disadvantage of agricultural products. Unfavorable trends the deterioration of relations prices the nutrients and agricultural products will be likely to deepen in perspective year. Adres do korespondencji dr hab. Mariusz Matyka prof. nadzw. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach PIB Zakład Systemów i Ekonomiki Produkcji Roślinnej ul. Czartoryskich 8, Puławy tel. (81) mmatyka@iung.pulawy.pl