Opracowanie tekstu: Jacek Bia³as Rafa³ Kowalski (Stowarzyszenie Klon/Jawor) BEZDOMNI ZMIANY W PRAWIE Spis treœci

Transkrypt

1 Opracowanie tekstu: Jacek Bia³as Rafa³ Kowalski (Stowarzyszenie Klon/Jawor) BEZDOMNI ZMIANY W PRAWIE 2004 Spis treœci I. Wstêp... 2 II. Bezdomni w ustawie o pomocy spo³ecznej... 5 Miejsce zamieszkania i miejsce pobytu... 7 Jakie zasi³ki usuniêto z systemu pomocy spo³ecznej i umieszczono w systemie œwiadczeñ rodzinnych... 9 Indywidualny program wychodzenia z bezdomnoœci III. Bezdomni jako adresaci œwiadczeñ rodzinnych IV. Promocja zatrudnienia pomoc na rynku pracy Gdzie rejestruj¹ siê osoby bezdomne Aktywna promocja zatrudnienia V. Zatrudnienie socjalne nowa szansa dla bezdomnych VI. Budownictwo socjalne pomoc dla gmin w tworzeniu lokali socjalnych i noclegowni VII. Œwiadczenia opieki zdrowotnej Bezdomni w nowej ustawie zdrowotnej VIII. Dowody osobiste i zameldowanie Dowód osobisty Zameldowanie... 32

2 Bezdomni I. WSTÊP Dlaczego piszemy o zmianach w prawie Rok 2004 by³ okresem wielu zmian w podstawowych aktach prawnych reguluj¹cych zasady udzielania pomocy osobom znajduj¹cym siê w trudnej sytuacji yciowej, ze wzglêdu na niepe³nosprawnoœæ, bezrobocie, ubóstwo, staroœæ, samotnoœæ. Zmiany te mia³y równie wp³yw na sytuacjê osób bezdomnych. Od po³owy 2003 r. obowi¹zuje ustawa o zatrudnieniu socjalnym. Jej zapisy stwarzaj¹ szansê na tworzenie centrów integracji spo³ecznej (CIS) i klubów integracji. S¹ to miejsca, w których znajduj¹ pomoc ró ne grupy marginalizowane, nie potrafi¹ce siê odnaleÿæ w spo³eczeñstwie. Z pomocy tej, w pierwszej kolejnoœci, skorzystaj¹ prawdopodobnie w³aœnie bezdomni. W CIS-ach najwiêksz¹ uwagê przywi¹zuje siê do przywrócenia podopiecznych na rynek pracy. Chodzi o to, eby osoba bezdomna zdoby³a nowe umiejêtnoœci, nauczy³a siê szukaæ i utrzymywaæ pracê, a tak e by przez jakiœ czas pracowa³a na rzecz CIS nie by³a bezczynna. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym zainspirowana zosta³a dzia³aniami organizacji pozarz¹dowych, które ju wczeœniej próbowa³y tworzyæ tego typu placówki, nie ogl¹daj¹c siê na brak specjalnych regulacji prawnych, jak równie podobnymi przedsiêwziêciami z innych krajów Unii Europejskiej. Zatrudnienie socjalne to nowy akt prawny i nowa forma wsparcia. W 2004 r. nast¹pi³y równie powa ne zmiany w funkcjonuj¹cych ju wczeœniej systemach pomocy. Zmiany te dotycz¹ pomocy bezrobotnym, pomocy rodzinie, systemu pomocy spo³ecznej. Nowe ustawy: o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, o pomocy spo³ecznej i o œwiadczeniach rodzinnych to, z jednej strony, próba uporz¹dkowania obowi¹zuj¹cych od kilku lub kilkunastu lat, wielokrotnie nowelizowanych aktów, z drugiej chêæ wprowadzenia nowych rozwi¹zañ, uszczelnienia i racjonalizacji systemów wsparcia socjalnego. Wszystkie wymienione regulacje opisuj¹ pomoc, z której mog¹ skorzystaæ osoby bezdomne. Szczególn¹ uwagê nale y zwróciæ na ustawê o pomocy spo³ecznej, która w sposób bezpoœredni wyró nia bezdomnych jako adresatów pomocy, wyliczaj¹c jakie wsparcie i na jakich zasadach im przys³uguje. Co prawda ustawodawstwo dotycz¹ce pomocy w trudnych sytuacjach yciowych zmienia siê w Polsce bardzo czêsto, to jednak rok 2004 by³ pod tym wzglêdem rokiem wyj¹tkowym. Z tego powodu, jako wydawcy serii Poznaj Swoje Prawa, zdecydowaliœmy siê temu tematowi zmianom poœwiêciæ specjaln¹ publikacjê. Osoby 2 Seria Poznaj Swoje Prawa

3 Zmiany w prawie 2004 bezdomne s¹ grup¹ liczn¹ i zró nicowan¹. Bezdomnoœæ to problem nie tylko braku dachu nad g³ow¹ - powoduje równie, e trudno jest znaleÿæ pracê, nie wiadomo gdzie, jak i za co siê leczyæ, czêsto trudno znaleÿæ instytucjê uznaj¹c¹ bezdomnego za swojego i gotow¹ œwiadczyæ na jego rzecz pomoc (która w przypadku osoby zamieszka³ej tzn. np. zameldowanej na pobyt sta³y w danej gminie by³aby oczywista). Dotycz¹ce bezdomnych przepisy gromadzi wiele ustaw i rozporz¹dzeñ. Trudno jest œledziæ je wszystkie, szczególnie w sytuacji tak czêstych i g³êbokich nowelizacji. Dlatego te postanowiliœmy opisaæ zmiany, rozpatruj¹c je w³aœnie pod k¹tem bezdomnych. W pierwszej kolejnoœci publikacjê kierujemy do pracowników placówek pomagaj¹cych osobom bezdomnym. Liczymy jednak, e korzystaæ z niej bêd¹ równie sami bezdomni. (w 2004 r. z podobnych powodów, co te opisane powy ej, wydaliœmy opracowanie opisuj¹ce zmiany w prawie w 2004 r. wa ne z punktu widzenia osób niepe³nosprawnych: "Niepe³nosprawni zmiany w prawie 2004") Jak piszemy o zmianach Omawiaj¹c, pod k¹tem bezdomnych, zmiany jakie nastêpuj¹ w aktach prawnych reguluj¹cych szeroko rozumian¹ dziedzinê zabezpieczenia spo³ecznego, trudno jest unikn¹æ szerszego omówienia samych systemów, za³o eñ towarzysz¹cych wprowadzanym zmianom, realiów i dyskusji, które towarzyszy³y nowelizacjom. Nale y jednak pamiêtaæ, e poni szy tekst jest profilowany napisany z myœl¹ o konkretnej grupie odbiorców. Nie opisujemy wiêc wszystkich zagadnieñ zwi¹zanych z nowelizacjami/zmianami w ustawach i rozporz¹dzeniach, które nast¹pi³y i wesz³y w ycie w 2004 r. Piszemy g³ównie o tym, co ma znacz¹cy wp³yw na sytuacjê osób bezdomnych. Przyk³adowo, przy opisywaniu zmian, jakie wprowadza nowa ustawa o pomocy spo³ecznej, pomijamy du ¹ czêœæ ró nych form pomocy wyliczonych w ustawie, np. wsparcie dla rodzin zastêpczych, czy szczegó³y dotycz¹ce wyp³aty zasi³ku sta³ego. W pierwszym przypadku wsparcie nie jest adresowane do bezdomnych, poniewa z przyczyn formalnych nie mog¹ oni tworzyæ rodzin zastêpczych. W drugim, chocia bezdomni mog¹ korzystaæ z zasi³ków sta³ych, to jednak zasady ich przyznawania i wyp³acania s¹ takie same dla bezdomnych jak dla wszystkich innych grup, a z punktu widzenia bezdomnych wa ne jest tylko, która gmina wyp³aca wsparcie (o czym piszemy). Nie mówimy te o tych formach pomocy, które zaczerpniête zosta³y z poprzednich systemów, a wiêc nie uleg³y zmianie lub te zmieni³y siê w bardzo niewielkim stopniu. Jeœli wiêc nowa ustawa o pomocy spo³ecznej podaje zasady udzielania pomocy 3

4 Bezdomni w formie zasi³ku celowego, nie opisujemy ich szczegó³owo w poni szym opracowaniu, poniewa nowa regulacja jest w tym punkcie bardzo podobna do wczeœniejszej. Szersze omówienie poruszonych tu zagadnieñ, w odniesieniu do innych grup - adresatów pomocy, znajduje siê w publikacjach z serii Poznaj Swoje Prawa, z których, przy gromadzeniu materia³u i redakcji niniejszego tekstu, korzystaliœmy. Nale y tu wymieniæ nastêpuj¹ce broszury: Œwiadczenia rodzinne, Kto i kiedy mo e otrzymaæ zasi³ek z pomocy spo³ecznej, Bezrobotni pomoc, rejestracja, uprawnienia. Opracowanie opisuje zmiany, które wesz³y w ycie w 2004 r. w tym du a czêœæ w po³owie roku. W momencie powstawania tekstu, wiadomo ju wiêc by³o jak dzia³a, np. system œwiadczeñ rodzinnych, czy system pomocy dla bezrobotnych. Mo e byæ równie tak, e mimo znajomoœci ostatecznego kszta³tu regulacji (jak w przypadku regulacji dotycz¹cych s³u by zdrowia i ubezpieczeñ zdrowotnych) nie do koñca wiadomo jak poszczególne zapisy realizowane bêd¹ w praktyce. Istnieje te du e prawdopodobieñstwo, e nawet zupe³nie nowe akty prawne bêd¹ w najbli szym czasie zmieniane (obszerna nowelizacja czyli zmiana ustawy grozi np. œwiadczeniom rodzinnym, zapowiadana jest nowelizacja ustawy o promocji zatrudnienia). W efekcie, czêœæ tematów opracowana jest dok³adnie i z uwzglêdnieniem znanej ju praktyki, natomiast opis innych jest bardziej ogólny i teoretyczny. Staramy siê równie przyzwyczaiæ i uwra liwiæ czytelnika, bêd¹cego najczêœciej odbiorc¹ ró nych form wsparcia socjalnego, e prawo reguluj¹ce zasady pomocy zmienia siê w Polsce bardzo czêsto, i nic nie zapowiada poprawy tej sytuacji (czyli bardziej stabilnego prawa) w najbli szych latach. Poni szego tekstu nie nale y wiêc traktowaæ jako stabilnego, szczegó³owego i wyczerpuj¹cego opisu uprawnieñ osób bezdomnych w roku 2004 i na pocz¹tku Trzeba go raczej czytaæ jako informacjê o dynamicznych, stale nastêpuj¹cych zmianach oraz przestrogê przed statycznym i nieaktywnym postrzeganiem praw socjalnych. 4 Seria Poznaj Swoje Prawa

5 Zmiany w prawie 2004 II. BEZDOMNI W USTAWIE O POMOCY SPO ECZNEJ Podstawa prawna: ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy spo³ecznej (Dz. U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z póÿn. zm.) 1 maja 2004 r. wesz³a w ycie nowa ustawa o pomocy spo³ecznej. Ustawa okreœla nowe rodzaje zasi³ków, nowe kryterium dochodowe, wysokoœci œwiadczeñ i zasady ich waloryzowania. System zasi³ków jest prostszy ni obowi¹zuj¹cy do 30 kwietnia 2004 r. Pozostawiono trzy podstawowe rodzaje zasi³ków: zasi³ek sta³y, okresowy i celowy. Chocia nazwy zasi³ków s¹ podobne (do starych) to jednak ich przeznaczenie nie zawsze jest takie samo jak w poprzednim okresie. Czêœæ form wsparcia przeniesiono do systemu œwiadczeñ rodzinnych, który zacz¹³ obowi¹zywaæ równie 1 maja 2004 r. Jednoczesne wejœcie w ycie obu ustaw nie jest przypadkowe. Zasi³ki z pomocy spo³ecznej i œwiadczenia rodzinne, to dwa oddzielne, ale uzupe³niaj¹ce siê systemy. Pomoc spo³eczna ma na celu umo liwienie osobom i rodzinom przezwyciê enie trudnych sytuacji yciowych, których nie s¹ one w stanie pokonaæ, wykorzystuj¹c w³asne uprawnienia, zasoby i mo liwoœci. Z kolei system œwiadczeñ rodzinnych jest wsparciem dla rodzin gorzej sytuowanych w wychowaniu dziecka (dzieci), oraz w sytuacji, kiedy w rodzinie znajduje siê osoba niepe³nosprawna wymagaj¹ca opieki i pomocy. Aby otrzymaæ wsparcie z pomocy spo³ecznej trzeba mieæ bardzo niskie dochody. Podobna zasada obowi¹zuje przy udzielaniu pomocy w formie œwiadczeñ rodzinnych, jednak tutaj dochody (tzw. kryterium dochodowe) mog¹ byæ trochê wy sze ni w przypadku pomocy spo³ecznej. Wiêcej o dochodach uprawniaj¹cych do œwiadczeñ piszemy poni ej. Oprócz systemu zasi³ków, czyli pomocy pieniê nej, ustawa o pomocy spo³ecznej opisuje równie inne, niepieniê ne formy pomocy (œwiadczenia niepieniê ne). Nale y tu wymieniæ: pracê socjaln¹, pomoc rzeczow¹, udzielanie schronienia, zapewnienie ubrania, posi³ku, poradnictwo specjalistycznie, interwencjê kryzysow¹, œwiadczenie us³ug opiekuñczych. 5

6 Bezdomni Powy sza lista nie jest pe³na - ustawa zawiera regulacje dotycz¹ce wiêkszej iloœci œwiadczeñ niepieniê nych, które powinny byæ realizowane w systemie pomocy spo³ecznej. Specjalne rozdzia³y dotycz¹ takich zagadnieñ jak: zasady organizowania opieki nad dzieckiem (poradnictwa rodzinnego, rodzin zastêpczych, placówek opiekuñczych), funkcjonowanie domów pomocy spo³ecznej, czy prowadzenie integracji uchodÿców. Kto korzysta z pomocy Z pomocy spo³ecznej korzystaj¹ osoby i rodziny, które znajd¹ siê w trudnej sytuacji yciowej. W artykule 7 wyliczono, jakie to s¹ sytuacje. Pomocy spo³ecznej udziela siê osobom i rodzinom w szczególnoœci z powodu (art. 7 ustawy o pomocy spo³ecznej): 1) ubóstwa; 2) sieroctwa; 3) bezdomnoœci; 4) bezrobocia; 5) niepe³nosprawnoœci; 6) d³ugotrwa³ej lub ciê kiej choroby; 7) przemocy w rodzinie; 8) potrzeby ochrony macierzyñstwa lub wielodzietnoœci; 9) bezradnoœci w sprawach opiekuñczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zw³aszcza w rodzinach niepe³nych lub wielodzietnych; 10)braku umiejêtnoœci w przystosowaniu do ycia m³odzie y opuszczaj¹cej placówki opiekuñczo-wychowawcze; 11) trudnoœci w integracji osób, które otrzyma³y status uchodÿcy; 12) trudnoœci w przystosowaniu do ycia po zwolnieniu z zak³adu karnego; 13) alkoholizmu lub narkomanii; 14) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej; 15) klêski ywio³owej lub ekologicznej. Trudna sytuacja yciowa jest podstawowym warunkiem, który nale y spe³niaæ, aby otrzymaæ wsparcie z pomocy spo³ecznej. Wa na jest równie sytuacja materialna, okreœlana tak zwanym kryterium dochodowym. Pomoc skierowana jest do osób o najni szych dochodach. Nasze dochody nie mog¹ przekraczaæ okreœlonych kwot nie mog¹ byæ zbyt wysokie. Dotyczy to w szczególnoœci sytuacji, kiedy liczymy na wsparcie finansowe w postaci zasi³ków. Prawo do œwiadczeñ pieniê nych z pomocy spo³ecznej przys³uguje wiêc osobom i rodzinom, które spe³niaj¹ kryterium dochodowe. 6 Seria Poznaj Swoje Prawa

7 Zmiany w prawie 2004 Aby j¹ otrzymaæ nie mo na przekraczaæ poni szych kwot. Wysokoœæ kryterium dochodowego dla osoby samotnie gospodaruj¹cej 461 z³ Wysokoœæ kryterium dochodowego na osobê w rodzinie 316 z³ Miejsce zamieszkania i miejsce pobytu Osoby bezdomne w nowej ustawie o pomocy spo³ecznej, opisane s¹ w bardzo podobny sposób jak w starej regulacji, czyli ustawie z 29 listopada 1990 r. Wydaje siê, e zmiany maja charakter redakcyjny i nie wp³yn¹ zasadniczo na sytuacjê osób bezdomnych w ich kontaktach z placówkami pomocy spo³ecznej (g³ównie oœrodkami pomocy spo³ecznej). Wa ne dla bezdomnych zmiany wynikaj¹ wiêc podobnie jak w przypadku innych grup z ca³oœciowego charakteru reformy, np. z faktu, e czêœæ form pomocy przeniesiono do systemu œwiadczeñ rodzinnych. Dla porz¹dku oraz lepszej orientacji osób bezdomnych w przys³uguj¹cych im uprawnieniach, opisujemy poni ej jakie wsparcie dla tej grupy zapisane jest w ustawie o pomocy spo³ecznej. Nowa ustawa o pomocy spo³ecznej podaje w s³owniku (czyli w czêœci wyjaœniaj¹cej jak nale y rozumieæ konkretne sformu³owania u yte dalej w treœci ustawy, art. 6) definicjê osoby bezdomnej. Osoba bezdomna za osobê tak¹ uznaje siê osobê niezamieszkuj¹c¹ w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowan¹ na pobyt sta³y, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludnoœci i dowodach osobistych, a tak e osobê niezamieszkuj¹c¹ w lokalu mieszkalnym i zameldowan¹ na pobyt sta³y w lokalu, w którym nie ma mo liwoœci zamieszkania. Ustawa o pomocy spo³ecznej mówi, e pomoc œwiadczona jest przez gminê (rozumian¹ jako konkretna placówka np. oœrodek pomocy spo³ecznej, czy noclegownia) w miejscu zamieszkania osoby ubiegaj¹cej siê o œwiadczenie. W przypadku osoby bezdomnej, która nie jest przecie osob¹ maj¹c¹ miejsce zamieszkania, w³aœciwym miejscem udzielenia pomocy bêdzie gmina ostatniego miejsca zameldowania na pobyt sta³y. Czêsto jednak zdarza siê, e bezdomni wcale nie chc¹ wracaæ w miejsce gdzie kiedyœ mieszkali (byli zameldowani), lub te z innych powodów ustalenie tego miejsca 7

8 Bezdomni i skorzystanie tam z pomocy nie jest mo liwe. Ustawa przewiduj¹c takie sytuacje stwierdza, e: W przypadkach szczególnie uzasadnionych sytuacj¹ osobist¹ osoby ubiegaj¹cej siê o œwiadczenie oraz w sprawach niecierpi¹cych zw³oki, w³aœciw¹ miejscowo jest gmina miejsca pobytu osoby ubiegaj¹cej siê o œwiadczenie (art. 101 ust. 3). Pomoc udzielona w miejscu pobytu ograniczona jest do nastêpuj¹cych œwiadczeñ: zasi³ku sta³ego przys³uguje: 1) pe³noletniej osobie samotnie gospodaruj¹cej, ca³kowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepe³nosprawnoœci, je eli jej dochód jest ni szy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodaruj¹cej; 2) pe³noletniej osobie pozostaj¹cej w rodzinie, ca³kowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepe³nosprawnoœci, je eli jej dochód, jak równie dochód na osobê w rodzinie s¹ ni sze od kryterium dochodowego na osobê w rodzinie. zasi³ku okresowego przys³uguje w szczególnoœci ze wzglêdu na: d³ugotrwa³¹ chorobê, niepe³nosprawnoœæ, bezrobocie, mo liwoœæ utrzymania lub nabycia uprawnieñ do œwiadczeñ z innych systemów zabezpieczenia spo³ecznego, czyli np. renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy. zasi³ku celowego to m.in. pomoc polegaj¹ca na pokryciu wydatków na œwiadczenia zdrowotne, pokryciu kosztów pogrzebu. op³acanie sk³adki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe za osobê, która zrezygnuje z zatrudnienia lub pozostaje na bezp³atnym urlopie w zwi¹zku z koniecznoœci¹ sprawowania bezpoœredniej, osobistej opieki nad d³ugotrwale lub ciê ko chorym cz³onkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkuj¹cymi matk¹, ojcem lub rodzeñstwem. interwencji kryzysowej interwencja kryzysowa to zespó³ dzia³añ podejmowanych na rzecz osób i rodzin, w tym dotkniêtych przemoc¹, w celu zapobiegania lub zapobiegania pog³êbianiu siê wystêpuj¹cych dysfunkcji w ramach interwencji kryzysowej udziela siê w szczególnoœci poradnictwa specjalistycznego oraz schronienia dostêpnego przez ca³¹ dobê. udzielania schronienia (np. miejsca noclegowe w noclegowniach, schroniskach), wydania posi³ku (w jad³odajniach sto³ówkach), wydania niezbêdnego ubrania. Osoby bezdomne licz¹ce na ten rodzaj wsparcia powinny wiedzieæ, e najczêœciej, wymienion¹ w tym punkcie pomoc œwiadcz¹, w imieniu gminy, organizacje poza- 8 Seria Poznaj Swoje Prawa

9 Zmiany w prawie 2004 rz¹dowe (stowarzyszenia, fundacje, organizacje koœcielne) i to ich nale y szukaæ w sytuacjach trudnych. indywidualnego programu wychodzenia z bezdomnoœci (wiêcej o programie w dalszej czêœci tego rozdzia³u). us³ug opiekuñczych przys³uguj¹ osobom samotnym, które z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymagaj¹ pomocy innych osób, a s¹ jej pozbawione tak e w sytuacji, kiedy rodzina nie jest w stanie zapewniæ im nale ytej opieki. Obejmuj¹ pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb yciowych, opiekê higieniczn¹, zalecon¹ przez lekarza pielêgnacjê, w miarê mo liwoœci równie zapewnienie kontaktów z otoczeniem. Powy sze okreœlenie zasad udzielania wsparcia bezdomnemu, jest w³aœciwie powtórzeniem zapisów starej ustawy o pomocy spo³ecznej (ustawy z 29 listopada 1990 r.). Podobna jest równie lista form pomocy, z których mo na skorzystaæ w miejscu pobytu. Nale y jednak pamiêtaæ, e zasi³ek sta³y z nowej ustawy o pomocy spo³ecznej to nie ten sam zasi³ek sta³y co w przepisach starej ustawy. Ponadto czêœæ z form pomocy zapisanych w starej ustawie o pomocy spo³ecznej przesz³a do systemu œwiadczeñ rodzinnych. Piszemy o tym poni ej. Jakie zasi³ki usuniêto z systemu pomocy spo³ecznej i umieszczono w systemie œwiadczeñ rodzinnych Czêœæ œwiadczeñ, które do koñca kwietnia 2004 r. wyp³acane by³y na mocy ustawy o pomocy spo³ecznej, nie znalaz³o siê ju w nowej ustawie. Nie oznacza to, e te formy pomocy zosta³y zlikwidowane. Od 1 maja 2004 r. s¹ wyp³acane na mocy nowej ustawy ustawy o œwiadczeniach rodzinnych. W wielu gminach w Polsce przyznawaniem i wyp³at¹ œwiadczeñ rodzinnych zajmuj¹ siê oœrodki pomocy spo³ecznej. Zmieni³y siê niektóre zasady i kryteria udzielania wsparcia, jednak instytucja pozosta³a ta sama i œwiadczeniobiorcy zwróc¹ siê po pomoc w to samo miejsce, co w poprzednim okresie. W tabeli na nastêpnej stronie podano, które stare zasi³ki (ze starej ustawy o pomocy spo³ecznej ustawy z dn. 29 listopada 1990 r.) zast¹piono nowymi formami pomocy (z ustawy o œwiadczeniach rodzinnych). 9

10 Bezdomni Osoba bezdomna mo e zostaæ objêta indywidualnym programem wychodzenia z bezdomnoœci. Program opracowuje pracownik socjalny oœrodka pomocy spo³ecznej w³aœciwego ze wzglêdu na miejsce pobytu osoby bezdomnej, przy udziale osoby zainteresowanej. Program zapewnia wsparcie w procesie wychodzenia z bezdomnoœci polega na wspieraniu osoby bezdomnej w rozwi¹zaniu problemów yciowych, w szczególnoœci rodzinnych i mieszkaniowych oraz pomocy w uzyskaniu zatrudnienia (art. 49, ust. 1 ustawy o pomocy spo³ecznej). Program mo e byæ opracowany równie przez pracowników socjalnych innych ni OPS-y placówek np. przez pracownika schroniska czy noclegowni, w której przebywa bezdomstary zasi³ek z ustawy o pomocy spo³ecznej do 30 kwietnia 2004 r. zasi³ek sta³y (UWAGA: w nowej ustawie o pomocy spo³ecznej znajduje siê zasi³ek sta³y jednak inne jest jego przeznaczenie taka sama zosta³a tylko nazwa. Nale y wiêc odró niæ stary zasi³ek sta³y, który zostaje zast¹piony przez œwiadczenie pielêgnacyjne, oraz nowy zasi³ek sta³y, przyznawany na mocy nowej ustawy o pomocy spo³ecznej i skierowany do osób ca³kowicie niezdolnych do pracy zasi³ek gwarantowany okresowy nowe œwiadczenie z ustawy o œwiadczeniach rodzinnych od 1 maja 2004 r. œwiadczenie pielêgnacyjne dodatek do zasi³ku rodzinnego z tytu³u samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasi³ku dla bezrobotnych na skutek up³ywu ustawowego okresu jego pobierania macierzyñski zasi³ek jednorazowy dodatek do zasi³ku rodzinnego z tytu³u urodzenia dziecka Wiêcej informacji na temat systemu œwiadczeñ rodzinnych w rozdziale Bezdomni jako adresaci œwiadczeñ rodzinnych. Indywidualny program wychodzenia z bezdomnoœci 10 Seria Poznaj Swoje Prawa

11 Zmiany w prawie 2004 ny. Osoba objêta programem podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu, co oznacza, e mo e korzystaæ z us³ug s³u by zdrowia jak inni obywatele (czyli np. osoby zatrudnione, prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹, emeryci, renciœci). O indywidualnym programie wychodzenia z bezdomnoœci mówi³a ju stara ustawa o pomocy spo³ecznej. Jednak szczegó³owe regulacje zawiera³o rozporz¹dzenie ministra w³aœciwego ds. zabezpieczenia spo³ecznego. Nowe przepisy skupione s¹ w ustawie w artykule 49 (nie ma ju specjalnego rozporz¹dzenia w sprawie programu wychodzenia z bezdomnoœci). Wydaje siê, e takie rozwi¹zanie daje wiêcej swobody osobom i placówkom tworz¹cym i realizuj¹cym programy. III. BEZDOMNI JAKO ADRESACI ŒWIADCZEÑ RODZINNYCH Podstawa prawna: ustawa z dn. 28 listopada 2003 r. o œwiadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2003 r., Nr 228, poz z póÿn. zm.) Ustawa o œwiadczeniach rodzinnych tworzy nowy system wsparcia dla rodziny. Wymienia dwie grupy œwiadczeñ: 1) zasi³ek rodzinny z systemem dodatków, 2) œwiadczenia opiekuñcze. Nowy system wsparcia wszed³ w ycie 1 maja 2004 r. Ustawa wprowadzi³a nowe zasady przyznawania i wyp³acania œwiadczeñ. Zmieni³a przeznaczenie niektórych zasi³ków, kryteria jakie musz¹ spe³niaæ œwiadczeniobiorcy oraz wyznaczy³a instytucje zajmuj¹ce siê wyp³acaniem œwiadczeñ. Celem nowej regulacji jest zgromadzenie w jednym akcie prawnym ró nych form pomocy, które wczeœniej rozrzucone by³y po kilku ustawach. Zamierzeniu temu towarzyszy³o równie przekonanie, e nowy system powinien byæ bardziej szczelny (uniemo liwiaæ wy³udzanie pomocy) i racjonalny (pomoc trafiaæ powinna do osób rzeczywiœcie potrzebuj¹cych wsparcia). Œwiadczenia z ustawy z 28 listopada maj¹ charakter pozaubezpieczeniowy tzn. finansowane s¹ w ca³oœci z bud etu pañstwa. System œwiadczeñ rodzinnych jest równie z za³o enia oddzielony od systemu œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej (œwiadczenia z pomocy spo³ecznej opisane zosta³y w poprzednim rozdziale). Zasi³ek rodzinny Jest podstawow¹ form¹ wsparcia, któr¹ wprowadza nowa regulacja. Oznacza to, e od tego czy przys³uguje nam prawo do zasi³ku rodzinnego, zale y czy otrzymamy inne dodatki opisane w ustawie 11

12 Bezdomni (nie dotyczy to œwiadczeñ opiekuñczych). Zasi³ek rodzinny ma na celu czêœciowe pokrycie wydatków zwi¹zanych z utrzymaniem dziecka. Prawo do zasi³ku rodzinnego oraz dodatków przys³uguje: rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka, osobie faktycznie opiekuj¹cej siê dzieckiem, jeœli wyst¹pi³a do s¹du z wnioskiem o przysposobienie dziecka, osobie ucz¹cej siê, pe³noletniej, niepozostaj¹cej na utrzymaniu rodziców w zwi¹zku z ich œmierci¹ lub z zas¹dzeniem od rodziców na jej rzecz alimentów. Kryterium dochodowe Zasi³ek rodzinny zostanie przyznany, jeœli dochód rodziny w przeliczeniu na osobê, albo dochód osoby ucz¹cej siê, nie przekracza kwoty 504 z³. Jeœli cz³onkiem rodziny jest dziecko niepe³nosprawne kwota nie mo e przekroczyæ 583 z³. Nale y legitymowaæ siê orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci (w przypadku dziecka do 16 roku ycia) lub orzeczeniem o znacznym albo umiarkowanym stopniu niepe³nosprawnoœci (w przypadku starszych dzieci lub osoby pe³noletniej ucz¹cej siê). Jeœli dochód przekracza kwoty, o których mowa powy ej, o kwotê ni sz¹ lub równ¹ kwocie odpowiadaj¹cej najni szemu zasi³kowi rodzinnemu przys³uguj¹cemu w okresie, na który jest ustalany, zasi³ek przys³uguje, jeœli przyznany by³ w poprzednim okresie zasi³kowym. Okres przys³ugiwania zasi³ku Zasi³ek przyznawany jest na tzw. okres zasi³kowy trwaj¹cy rok. W 2004 r. okres ten rozpocz¹³ siê 1 maja i trwa do 31 sierpnia 2005 r. W kolejnych latach okresy bêd¹ trwa³y od 1 wrzeœnia do 31 sierpnia roku nastêpnego. Zasi³ek, w zale noœci od sytuacji, przys³uguje: do ukoñczenia przez dziecko 18 roku ycia, do zakoñczenia nauki w szkole, jednak nie d³u ej ni do koñca 21 roku ycia, do 24 roku ycia w przypadku kontynuowania nauki w szkole lub w szkole wy szej przez osobê niepe³nosprawn¹ w stopniu znacznym lub umiarkowanym, do 24 roku ycia osobie ucz¹cej siê w szkole lub szkole wy szej (ta ostatnia grupa zosta³a dodana w wyniku nowelizacji, czyli zmiany ustawy nowelizacja wesz³a w ycie 1 paÿdziernika 2004 r.). W okresie zasi³kowym od 1 maja 2004 r. do 31 sierpnia 2005 r., przy ustalaniu uprawnieñ do zasi³ku rodzinnego brane s¹ pod uwagê 12 Seria Poznaj Swoje Prawa

13 Zmiany w prawie 2004 dochody uzyskiwane w roku 2002 r. W kolejnych okresach zasi³kowych obowi¹zywaæ bêdzie zasada, e uwzglêdnia siê dochody z roku kalendarzowego poprzedzaj¹cego rok, w którym rozpoczyna siê okres zasi³kowy. Czyli np. w okresie zasi³kowym od 1 wrzeœnia 2005 r. do 31 sierpnia 2006 r. brane bêd¹ pod uwagê dochody uzyskane w 2004 r. Wysokoœæ zasi³ku rodzinnego Wysokoœæ zasi³ku rodzinnego w okresie od 1 maja 2004 r. do 31 sierpnia 2005 r.: 43 z³ na pierwsze i drugie dziecko, 53 z³ na trzecie dziecko, 66 z³ na czwarte i kolejne dziecko. Wysokoœæ zasi³ku rodzinnego, zapisana w art. 6 ustawy, zacznie obowi¹zywaæ w kolejnym okresie zasi³kowym czyli od 1 wrzeœnia 2005 r.: 44 z³ na dziecko w wieku do ukoñczenia 5 roku ycia, 56 z³ na dziecko w wieku powy ej 5 roku ycia do ukoñczenia 18 roku ycia, 65 z³ na dziecko w wieku powy ej 18 roku ycia do ukoñczenia 24 roku ycia. Dodatki do zasi³ku rodzinnego Osoby, które uzyska³y prawo do zasi³ku rodzinnego, s¹ równie w szczególnych sytuacjach uprawnione do specjalnych dodatków. Do zasi³ku rodzinnego przys³uguj¹ dodatki z tytu³u: 1) urodzenia dziecka, 2) opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, 3) samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasi³ku dla bezrobotnych na skutek up³ywu ustawowego okresu jego pobierania, 4) samotnego wychowywania dziecka, 5) kszta³cenia i rehabilitacji dziecka niepe³nosprawnego, 6) rozpoczêcia roku szkolnego, 7) podjêcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania. Œwiadczenie pielêgnacyjne Zast¹pi³o zasi³ek sta³y. Zasi³ek by³ (do koñca kwietnia 2004 r.) œwiadczeniem wyp³acanym przez oœrodki pomocy spo³ecznej (na mocy starej ustawy o pomocy spo³ecznej). Przeznaczenie tej formy wsparcia mimo nowej nazwy nie zmieni³o siê. Zmieni³y siê kryteria dochodowe uprawniaj¹ce do otrzymania wsparcia. Warunkiem 13

14 Bezdomni otrzymania œwiadczenia jest spe³nienie kryterium dochodowego z ustawy o œwiadczeniach rodzinnych (patrz wy ej). Œwiadczenie przys³uguje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu albo prawnemu dziecka z tytu³u rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w zwi¹zku z koniecznoœci¹ opieki nad dzieckiem niepe³nosprawnym, je eli nie podejmuje lub rezygnuje z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad dzieckiem. Niepe³nosprawnoœæ musi byæ potwierdzona orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci lub o znacznym stopniu niepe³nosprawnoœci. Dziecko (do ukoñczenia 16 roku ycia) legitymuj¹ce siê orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci powinno mieæ dodatkowo wpisane w orzeczenie dwa wskazania: o koniecznoœci sta³ej lub d³ugotrwa³ej opieki lub pomocy innej osoby w zwi¹zku ze znacznie ograniczon¹ mo liwoœci¹ samodzielnej egzystencji, o koniecznoœci sta³ego wspó³udzia³u na co dzieñ opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji. Œwiadczenie nie jest przyznawane: jeœli osoba sprawuj¹ca opiekê ma ustalone prawo do: renty, emerytury, zasi³ku przedemerytalnego, œwiadczenia przedemerytalnego lub renty socjalnej, dziecko przebywa w placówce zapewniaj¹cej ca³odobow¹ opiekê przez co najmniej 5 dni w tygodniu, osoba w rodzinie ma ustalone prawo do wczeœniejszej emerytury na to dziecko. Zasi³ek pielêgnacyjny Skierowany jest do dwóch grup odbiorców: do osób niepe³nosprawnych oraz do osób starszych. Przys³uguje: dziecku niepe³nosprawnemu do 16 roku ycia (z orzeczon¹ niepe³nosprawnoœci¹), osobie niepe³nosprawnej w stopniu znacznym powy ej 16 roku ycia, osobie niepe³nosprawnej w stopniu umiarkowanym powy ej 16 roku ycia, jeœli niepe³nosprawnoœæ powsta³a w wieku do ukoñczenia 21 roku ycia, osobie, która ukoñczy³a 75 lat. Zasi³ek pielêgnacyjny jest jedyn¹ form¹ wsparcia, zapisan¹ w ustawie o œwiadczeniach rodzinnych, o któr¹ mog¹ ubiegaæ siê osoby nie spe³niaj¹ce kryteriów dochodowych. 14 Seria Poznaj Swoje Prawa

15 Zmiany w prawie 2004 Instytucje przyznaj¹ce pomoc Aby otrzymaæ wsparcie z systemu œwiadczeñ rodzinnych nale y z³o yæ wniosek (dotyczy to samego zasi³ku rodzinnego, dodatków do zasi³ku, jak równie œwiadczenia i zasi³ku pielêgnacyjnego). Pierwszy okres wyp³aty œwiadczeñ (okres zasi³kowy ) jest okresem przejœciowym. Obowi¹zuj¹ w nim inne wysokoœci zasi³ku rodzinnego ni docelowo okreœla ustawa. W pierwszym okresie inne s¹ te instytucje, które zajmuj¹ siê przyznawaniem i wyp³at¹ œwiadczeñ (jest ich wiêcej podobnie jak mia³o to miejsce przed 1 maja w starym systemie). W 2005 r. wiêkszoœæ obowi¹zków zwi¹zanych ze œwiadczeniami rodzinnymi przejm¹ gminy. W zale noœci od gminy wnioski bêdziemy sk³adaæ w urzêdzie gminy lub w oœrodku pomocy spo³ecznej. Zarówno w pierwszym, jak i w kolejnych okresach, niektóre zasi³ki bêd¹ równie wyp³acaæ pracodawcy. Kto wyp³aca œwiadczenia osobie bezdomnej Ustawa o œwiadczeniach rodzinnych nie mówi nic o tym jak wyp³acaæ pomoc osobom bezdomnym. Zgodnie z ogóln¹ zasad¹ zapisan¹ w ustawie o œwiadczeniach rodzinnych, wniosek o przyznanie konkretnego œwiadczenia sk³ada siê w urzêdzie gminy lub miasta w³aœciwym ze wzglêdu na miejsce zamieszkania osoby ubiegaj¹cej siê o pomoc. Gdzie ma siê zg³osiæ osoba niezamieszka³a wyjaœnia dopiero rozporz¹dzenie ministra polityki spo³ecznej z dnia 27 wrzeœnia 2004 r. w sprawie sposobu i trybu postêpowania w sprawach o œwiadczenia rodzinne (Dz. U. z 2004 r., Nr 213, poz. 2162). Postêpowanie w sprawie o przyznanie prawa do œwiadczeñ rodzinnych na wniosek osoby, która nie ma miejsca zamieszkania, wszczyna w³aœciwy organ gminy lub miasta w³aœciwy ze wzglêdu na miejsce jej czasowego pobytu. Do wniosku do³¹cza dokument potwierdzaj¹cy tymczasowe zameldowanie lub potwierdzenie zamieszkania w miejscu pobytu (paragraf 10, punkt 1). Oznacza to, e bezdomny mo e skorzystaæ ze œwiadczeñ rodzinnych, jednak przy sk³adaniu wniosku powinien udokumentowaæ czasowe zameldowanie lub potwierdziæ miejsce pobytu (np. w noclegowni, schronisku). 15

16 Bezdomni IV. PROMOCJA ZATRUDNIENIA POMOC NA RYNKU PRACY Podstawa prawna: ustawa z dn. 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001) Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jest nowym aktem prawnym, który wszed³ w ycie 1 czerwca 2004 r. Od tego momentu jest najwa niejsz¹ regulacj¹ opisuj¹c¹ zasady pomocy osobom bezrobotnym, trac¹cym lub nie mog¹cym znaleÿæ zatrudnienia. Promocja zatrudnienia zast¹pi³a ustawê o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu. Definicja bezrobotnego Za bezrobotnego uznaje siê osobê spe³niaj¹c¹ poni sze kryteria: niezatrudnion¹ i niewykonuj¹c¹ innej pracy zarobkowej, zdoln¹ i gotow¹ do podjêcia zatrudnienia w pe³nym wymiarze czasu pracy obowi¹zuj¹cym w danym zawodzie lub s³u bie albo innej pracy zarobkowej (b¹dÿ, jeœli jest osob¹ niepe³nosprawn¹, zdoln¹ i gotow¹ do podjêcia zatrudnienia co najmniej w po³owie tego wymiaru czasu pracy), nieucz¹c¹ siê w szkole, z wyj¹tkiem szkó³ dla doros³ych lub szkó³ wy szych w systemie wieczorowym albo zaocznym, zarejestrowan¹ w powiatowym urzêdzie pracy, poszukuj¹c¹ zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. W rozumieniu ustawy nie jest siê osob¹ bezrobotn¹ jeœli nie ukoñczy siê 18 lat. Osob¹ bezrobotn¹ nie jest równie kobieta, która ukoñczy³a 60 lat, lub mê czyzna, który ukoñczy³ 65 lat (nie s¹ bezrobotnymi poniewa osi¹gnêli wiek emerytalny). Bezrobotnym nie jest osoba uprawniona m.in. do renty lub emerytury, renty socjalnej, zasi³ku sta³ego czy œwiadczenia pielêgnacyjnego. Ustawa wymienia jeszcze kilka przypadków, w których danej osobie nie mo na nadaæ statusu bezrobotnego. Zwi¹zane s¹ one np. z osi¹ganiem okreœlonych dochodów, posiadaniem nieruchomoœci rolnej, czy odbywaniem kary pozbawienia wolnoœci. Uzyskanie statusu osoby bezrobotnej wi¹ e siê z rejestracj¹. Prowadz¹ j¹ powiatowe urzêdy pracy. Rejestracja nastêpuje na podstawie dokumentów niezbêdnych do ustalenia statusu i uprawnieñ. Dokumenty przedstawiamy podczas osobistej wizyty w urzêdzie. 16 Seria Poznaj Swoje Prawa

17 Zmiany w prawie 2004 Gdzie rejestruj¹ siê osoby bezdomne Podobnie jak w przypadku œwiadczeñ rodzinnych, ustawa o promocji zatrudnienia nie mówi wprost o osobach bezdomnych i nie wyró nia tej kategorii nie przyznaje jej specjalnych uprawnieñ. Dopiero rozporz¹dzenie w sprawie rejestracji bezrobotnych podaje w jaki sposób traktowaæ osoby bezdomne. Mówi o tym paragraf 2 rozporz¹dzenia. 1. Bezrobotny lub poszukuj¹cy pracy zg³asza siê, w celu dokonania rejestracji, do powiatowego urzêdu pracy, w³aœciwego ze wzglêdu na zameldowanie w miejscu pobytu sta³ego lub czasowego, a je eli nie jest zameldowany do powiatowego urzêdu pracy, na którego obszarze dzia³ania przebywa (podkr. red.). 2. Osoba, która nie jest zameldowana lub posiada zameldowanie na pobyt sta³y w innej miejscowoœci ni miejsce zameldowania na pobyt czasowy, przy dokonywaniu rejestracji sk³ada oœwiadczenie, e nie jest zarejestrowana w innym powiatowym urzêdzie pracy. Powy sze zasady rejestracji niezameldowanych bezrobotnych znajduj¹ siê w rozporz¹dzeniu ministra gospodarki i pracy z dnia 26 listopada 2004 r. (Dz. U. z 2004 r., Nr 262, poz. 2607). Jest to nowe rozporz¹dzenie, które wesz³o w ycie w grudniu. Rozporz¹dzenie, w punkcie dotycz¹cym miejsca rejestracji jest bardzo podobne do wczeœniej obowi¹zuj¹cego rozporz¹dzenie z 1997 r. Rejestracja bezdomnych bezrobotnych przebiega wiêc na tych samych zasadach jak przed wejœciem w ycie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, a wejœcie w ycie nowego rozporz¹dzenia nie wprowadzi³o w tym zakresie zmian istotnych dla osób bezdomnych. Osoba bezdomna, która zosta³a zarejestrowana jako bezrobotna i liczy w zwi¹zku z tym na pomoc urzêdu pracy (np. w postaci zasi³ku, czy innych form pomocy opisanych poni ej) musi pamiêtaæ o obowi¹zkach bezrobotnego. Przede wszystkim musi regularnie zg³aszaæ siê do urzêdu pracy (w wyznaczonych terminach) i byæ gotowa to przyjêcia proponowanej pracy lub szkolenia. Powinna te informowaæ urz¹d o wszelkich zmianach w swojej sytuacji, oraz w danych przekazanych wczeœniej urzêdowi, w trakcie rejestracji. Przyk³adowo, jeœli zmieniamy miejsce pobytu przenosimy siê do innej noclegowni, czy domu dla bezdomnych szczególnie, jeœli nowe miejsce znajduje siê w innym powiecie, czyli na obszarze dzia³ania innego urzêdu pracy. Niedope³nienie powy szych obowi¹zków mo e powodowaæ utratê statusu osoby bezrobotnej, a co za tym idzie, pomocy jak¹ otrzymywaliœmy z urzêdu pracy. 17

18 Bezdomni Bezrobotny ma obowi¹zek zawiadomiæ urz¹d o podjêciu zatrudnienia. Bezrobotny, który podj¹³ zatrudnienie, inn¹ pracê zarobkow¹ lub dzia³alnoœæ gospodarcz¹ i nie powiadomi³ o tym urzêdu pracy podlega karze grzywny. Aktywna promocja zatrudnienia Ustawa o promocji zatrudnienia nie zmienia zasad przyznawania i wyp³acania zasi³ków dla bezrobotnych (o zasi³ku dla bezrobotnych piszemy wiêcej w opracowaniu Bezrobotni pomoc, rejestracja, uprawnienia ). Nowoœci, które wprowadza ustawa, zwi¹zane s¹ z aktywnymi formami walki z bezrobociem. Aktywna pomoc bezrobotnym to jedno z podstawowych za³o eñ promocji zatrudnienia. Instytucje rynku pracy przede wszystkim powiatowe urzêdy pracy nie poprzestaj¹ na rejestracji, wyp³acaniu zasi³ków, czy innych pasywnych œwiadczeniach. Swoje dzia³ania koncentruj¹ na wsparciu osób bez zatrudnienia w zdobyciu lub odzyskaniu pracy. Poni ej podajemy najwa niejsze aktywne formy pomocy. Mog¹ z nich korzystaæ osoby bezrobotne w tym równie bezdomni bezrobotni. Czasami pomoc skierowana jest do okreœlonej, wyró nionej grupy, innym razem do ogó³u bezrobotnych. Czêœæ opisywanych form pomocy znana by³a ju wczeœniej tzn. przed wejœciem w ycie ustawy o promocji zatrudnienia. Inne pojawi³y siê wraz z now¹ ustaw¹. W obu przypadkach wa ne jest jednak to, e s¹ to teraz priorytetowe formy pomocy. Z up³ywem czasu bêd¹ one odgrywa³y coraz wiêksz¹ rolê i przeznaczane bêd¹ na nie coraz wiêksze œrodki (takie przynajmniej by³y za³o enia twórców nowych rozwi¹zañ). Szkolenia, poradnictwo, poœrednictwo us³ugi rynku pracy Osoba bezrobotna mo e zostaæ skierowana na szkolenie. Szkolenie daje mo liwoœæ nabycia kwalifikacji zawodowych (w przypadku braku kwalifikacji) lub zmiany/uzupe³nienia kwalifikacji (jeœli np. z naszymi dotychczasowymi kwalifikacjami nie mo emy znaleÿæ zatrudnienia). Szkolenie mo e równie dotyczyæ aktywnego poszukiwania pracy. Bezrobotnemu skierowanemu na szkolenie przys³uguje dodatek szkoleniowy w wysokoœci 20% podstawowej kwoty zasi³ku dla bezrobotnych. Nale y pamiêtaæ, e osoba, która z w³asnej winy nie ukoñczy szkolenia, jest zobowi¹zana do zwrotu jego kosztów. Nie dotyczy to sytuacji, kiedy powodem nieukoñczenia szkolenia by³o podjêcie pracy. Poradnictwo zawodowe œwiadczone jest w formie porad indywidualnych i grupowych. Z poradnictwa mog¹ korzystaæ zarówno 18 Seria Poznaj Swoje Prawa

19 Zmiany w prawie 2004 bezrobotni (czyli osoby spe³niaj¹ce kryteria podane wy ej, w definicji bezrobotnego), jak i osoby poszukuj¹ce pracy. Polega ono na pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu lub odpowiedniej oferty. W ramach poradnictwa osoba korzystaj¹ca z pomocy mo e np. zostaæ skierowana na specjalistyczne badania umo liwiaj¹ce wydanie opinii o przydatnoœci do okreœlonego zawodu, czy stanowiska. Koszty badañ pokryje urz¹d pracy. Poœrednictwo pracy prowadzone jest nieodp³atnie przez urzêdy pracy, agencje poœrednictwa oraz Ochotnicze Hufce Pracy. Placówki prowadz¹ce poœrednictwo zbieraj¹ oferty od pracodawców, inicjuj¹ równie kontakty pracodawców z bezrobotnymi i poszukuj¹cymi pracy. Prowadzenie poœrednictwa obejmuje te informowanie bezrobotnych o przys³uguj¹cych im prawach i o ich obowi¹zkach. Us³ugi EURES (sieæ EURES sieæ europejskich s³u b zatrudnienia) polegaj¹ na pomocy osobom bezrobotnym i poszukuj¹cym pracy w znalezieniu odpowiedniego zatrudnienia na obszarze Unii Europejskiej i krajów z którymi UE zawar³a umowy o swobodnym przep³ywie osób. Pamiêtaæ jednak nale y, e tylko niektóre kraje UE otworzy³y swoje rynki pracy (Wielka Brytania, Irlandia, Szwecja) pozosta³e wprowadzi³y okresy przejœciowe. Aktywne wsparcie finansowe instrumenty rynku pracy Dodatek aktywizacyjny. Przyznawany jest bezrobotnemu uprawnionemu do zasi³ku dla bezrobotnych, w dwóch sytuacjach: 1) jeœli na podstawie skierowania urzêdu podejmuje zatrudnienie w niepe³nym wymiarze czasu pracy, a jego wynagrodzenie jest ni sze od minimalnego wynagrodzenia za pracê. W tym przypadku dodatek powinien uzupe³niæ wynagrodzenie do kwoty minimalnego wynagrodzenia. Dodatek nie mo e jednak przekroczyæ 50% zasi³ku dla bezrobotnych. Przys³uguje przez okres w jakim wyp³acany by³by zasi³ek. 2) jeœli podejmuje zatrudnienie lub inn¹ pracê zarobkow¹ z w³asnej inicjatywy. Wysokoœæ dodatku wynosi w tej sytuacji 30% zasi³ku dla bezrobotnych. Przys³uguje przez po³owê okresu w jakim przys³ugiwa³by zasi³ek. Dotacja na rozpoczêcie dzia³alnoœci. Przyznawana jest jednorazowo bezrobotnemu, podejmuj¹cemu dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Jej wysokoœæ nie mo e przekroczyæ 500% przeciêtnego wynagrodzenia. Wykorzystana pomoc nie podlega zwrotowi nie jest to po yczka tylko dotacja. 19

20 Bezdomni Osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy Wa n¹ nowoœci¹, wprowadzona zapisami ustawy o promocji zatrudnienia, jest wyró nienie szeœciu grup osób bêd¹cych w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Od 1 czerwca 2004 osoby te powinny oczekiwaæ specjalnych, skierowanych w³aœnie do nich, form pomocy. Ustawa wyró nia szeœæ grup, do których kierowane s¹ specjalne formy wsparcia. Wyró nione grupy przedstawia tabela. Numer grupy GRUPA 1 GRUPA 2 GRUPA 3 GRUPA 4 GRUPA 5 GRUPA 6 Nazwa grupy bezrobotni do 25 roku ycia bezrobotni d³ugotrwale bezrobotni powy ej 50 roku ycia bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych bezrobotni samotnie wychowuj¹cy co najmniej jedno dziecko do 7 roku ycia bezrobotni niepe³nosprawni Jak definiuje siê grupê? (definicja podana jest jeœli po samej nazwie trudno siê zorientowaæ o kogo chodzi) to bezrobotni pozostaj¹cy w rejestrze urzêdu pracy ³¹cznie przez okres 12 miesiêcy w okresie ostatnich 2 lat bezrobotny o wykszta³ceniu gimnazjalnym lub ni szym oraz nieposiadaj¹cy kwalifikacji do wykonywania zawodu osoba samotnie wychowuj¹ca dzieci to osoba samotnie wychowuj¹ca co najmniej jedno dziecko w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych (za osobê samotnie wychowuj¹c¹ dzieci uwa a siê jednego z rodziców albo opiekuna prawnego, je eli osoba ta jest pann¹, kawalerem, wdow¹, wdowcem, rozwódk¹, rozwodnikiem albo osob¹, w stosunku do której orzeczono separacjê (...). Za osobê samotnie wychowuj¹c¹ dzieci uwa a siê równie osobê pozostaj¹c¹ w zwi¹zku ma³ eñskim, je eli jej ma³ onek pozbawiony jest praw rodzicielskich lub odbywa karê pozbawienia wolnoœci) chodzi o bezrobotnych, którzy przy rejestracji potwierdz¹ swoj¹ niepe³nosprawnoœæ przedstawiaj¹c odpowiednie orzeczenie (np. o stopniu niepe³nosprawnoœci lub o niezdolnoœci do pracy) 20 Seria Poznaj Swoje Prawa

21 Zmiany w prawie 2004 Przyk³ady pomocy skierowanej do osób bêd¹cych w szczególnej sytuacji na rynku pracy (czyli do wyró nionych w tabeli grup). Sta e. Z tej formy pomocy mog¹ skorzystaæ osoby z grupy 1. Na sta mo e zostaæ równie skierowany, w ci¹gu 12 miesiêcy od ukoñczenia szko³y wy szej, bezrobotny absolwent takiej szko³y, jeœli nie ukoñczy³ 27 roku ycia. Okres sta u, odbywaj¹cego siê u wskazanego lub wybranego pracodawcy, nie mo e przekroczyæ 12 miesiêcy. Sta yœcie przys³uguje stypendium w wysokoœci zasi³ku dla bezrobotnych. Przygotowanie do wykonywania zawodu u pracodawcy (przygotowanie zawodowe w miejscu pracy). Jest bardzo podobn¹ form¹ pomocy do opisanego wy ej sta u. Korzystaj¹ z niego osoby z pozosta³ych grup opisanych w tabeli. Przygotowanie zawodowe nie mo e trwaæ d³u ej ni 6 miesiêcy. W tym przypadku bezrobotnym równie przys³uguje stypendium w wysokoœci zasi³ku. Wy sze stypendia dla uczestnicz¹cych w szkoleniach. Osoba z grupy 1, skierowana przez starostê na szkolenie otrzymuje stypendium w wysokoœci 40% kwoty zasi³ku dla bezrobotnych (normalnie, tzn. gdyby nie nale a³a do grupy 1, otrzymywa³aby dodatek szkoleniowy w wysokoœci 20% kwoty zasi³ku). Zatrudnienie subsydiowane. To zatrudnienie w ramach tzw. prac interwencyjnych lub robót publicznych. Organizator robót lub pracodawca zatrudniaj¹cy osobê w ramach prac interwencyjnych, otrzymuje przez okreœlony okres zwrot czêœci kosztów (wynagrodzenia, ubezpieczenia spo³eczne, wyposa enie nowego stanowiska pracy). Z pomocy w formie zatrudnienia subsydiowanego, w ró nym stopniu mog¹ korzystaæ wszystkie wymienione grupy. Refundacja kosztów opieki nad dzieckiem. Pomaga w podjêciu zatrudnienia osobie nale ¹cej do grupy 5. Poniesione koszty (np. koszty zatrudnienia opiekunki do dziecka) nale y udokumentowaæ. Wysokoœæ miesiêcznej refundacji nie mo e byæ wiêksza ni po³owa zasi³ku dla bezrobotnych. Poni sze wskaÿniki podajemy dla lepszej orientacji w kwotach, o jakich mówi¹ opisane powy ej formy pomocy. Wysokoœci dotycz¹ stanu na dzieñ 1 grudnia 2004 r. W ka dym konkretnym przypadku nale y upewniæ siê, czy dana wysokoœæ jest aktualna. Niezbêdnych informacji udzieli pracownik urzêdu pracy. Informacje mo na te znaleÿæ w internecie, telegazecie lub uzyskaæ telefonicznie (adresów szukaj na ok³adce). wysokoœæ zasi³ku dla bezrobotnych 504,20 z³ minimalne wynagrodzenie (w 2004 r.) 824 z³ przeciêtne wynagrodzenie (w III kwartale 2004 r.) 2269,93 z³ 21

22 Bezdomni V. ZATRUDNIENIE SOCJALNE NOWA SZANSA DLA BEZDOMNYCH Podstawa prawna: ustawa z dn. 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2003 r., Nr 122, poz z póÿn. zm.) Ustawa o zatrudnieniu socjalnym wesz³a w ycie w po³owie 2003 r. Pozwala tworzyæ centra integracji spo³ecznej i kluby integracji spo³ecznej. Rok 2004 jest drugim rokiem obowi¹zywania ustawy, centrów i klubów nie powsta³o wiêc jeszcze du o (w momencie pisania tego tekstu czyli w listopadzie 2004 r., status centrum integracji spo³ecznej uzyska³y cztery oœrodki). Warto jednak wiedzieæ, e istnieje mo liwoœæ powo³ywania do ycia takich placówek, e s¹ one przeznaczone m.in. dla bezdomnych, którzy mog¹ aktywnie uczestniczyæ w ich powstawaniu, korzystaæ z ich us³ug, poprawiaæ w centrach i klubach swoj¹ sytuacjê, zdobywaæ przydatne na rynku pracy nowe umiejêtnoœci zawodowe czy uczyæ siê gospodarowania swoimi zasobami. Regulacje ustawy o zatrudnieniu socjalnym pomoc, któr¹ proponuje ustawa kieruje siê w szczególnoœci do: 1) bezdomnych realizuj¹cych indywidualny program wychodzenia z bezdomnoœci, w rozumieniu przepisów o pomocy spo³ecznej (podkr. red.), 2) uzale nionych od alkoholu, po zakoñczeniu programu psychoterapii w zak³adzie lecznictwa odwykowego, 3) uzale nionych od narkotyków lub innych œrodków odurzaj¹cych, po zakoñczeniu programu terapeutycznego w zak³adzie opieki zdrowotnej, 4) chorych psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, 5) bezrobotnych, w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu, pozostaj¹cych bez pracy przez okres co najmniej 24 miesiêcy, 6) zwalnianych z zak³adów karnych, maj¹cych trudnoœci w integracji ze œrodowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy spo³ecznej, 7) uchodÿców realizuj¹cych indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy spo³ecznej, którzy podlegaj¹ wykluczeniu spo³ecznemu i ze wzglêdu na swoj¹ sytuacjê yciow¹ nie s¹ w stanie w³asnym staraniem zaspokoiæ swoich podstawowych potrzeb yciowych i znajduj¹ siê w sytuacji powoduj¹cej ubóstwo oraz uniemo liwiaj¹cej lub ograniczaj¹cej 22 Seria Poznaj Swoje Prawa

23 Zmiany w prawie 2004 uczestnictwo w yciu zawodowym, spo³ecznym i rodzinnym (art. 1 ust. 2 ustawy o zatrudnieniu socjalnym). Z pomocy nie skorzystaj¹ natomiast uprawnieni do: zasi³ku dla bezrobotnych, zasi³ku przedemerytalnego, œwiadczenia przedemerytalnego, renty socjalnej, renty strukturalnej, renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy, emerytury. Centrum integracji mo e stworzyæ gmina (np. oœrodek pomocy spo³ecznej) lub organizacja pozarz¹dowa (fundacja, stowarzyszenie, organizacja koœcielna), ale zawsze powstanie jako wyodrêbniona jednostka (w przypadku gminy tzw. gospodarstwo pomocnicze). Co osoba bezdomna znajdzie w centrum integracji spo³ecznej Centrum integracji spo³ecznej pomaga w reintegracji, czyli w powrocie do spo³eczeñstwa. Najwa niejsze jest stworzenie osobom bezdomnym i innym korzystaj¹cym ze wsparcia centrum, takich warunków, aby mogli oni sami rozwi¹zywaæ swoje problemy, dziêki w³asnej aktywnoœci i pracy. Ustawa wylicza us³ugi œwiadczone przez centrum: 1) kszta³cenie umiejêtnoœci pozwalaj¹cych na pe³nienie ról spo³ecznych i osi¹ganie pozycji spo³ecznych dostêpnych osobom niepodlegaj¹cym wykluczeniu spo³ecznemu, 2) nabywanie umiejêtnoœci zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwy szanie kwalifikacji zawodowych, 3) naukê planowania ycia i zaspokajania potrzeb w³asnym staraniem, zw³aszcza przez mo liwoœæ osi¹gniêcia w³asnych dochodów przez zatrudnienie lub dzia³alnoœæ gospodarcz¹, 4) uczenie umiejêtnoœci racjonalnego gospodarowania posiadanymi œrodkami pieniê nymi. Indywidualny program zatrudnienia socjalnego Bez podpisania programu nie mo na byæ przyjêtym do centrum integracji. Program jest rodzajem kontraktu, który ujmuje obowi¹zki uczestnika centrum, a tak e opisuje jakiego wsparcia udziela CIS. Program opracowuje pracownik socjalny centrum - podlega on równie uzgodnieniom z oœrodkiem pomocy spo³ecznej. Podpisany dokument wp³ywa na aktywnoœæ uczestników, poniewa uzale nia otrzymywanie œwiadczeñ od postêpów w realizacji programu. Osobie korzystaj¹cej z pomocy centrum i wype³niaj¹cej za³o enia indywidualnego programu przys³uguje œwiadczenie pieniê ne, tzw. œwiadczenie integracyjne w wysokoœci: 80% zasi³ku dla bezrobotnych, 50% w okresie próbnym, czyli przez pierwszy miesi¹c uczestnictwa. 23

24 Bezdomni Bezdomny realizuj¹cy indywidualny program zatrudnienia socjalnego podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu, co oznacza, e mo e korzystaæ z us³ug s³u by zdrowia jak inni obywatele (czyli np. osoby zatrudnione, prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹, emeryci, renciœci). Okres przebywania w centrum mo e trwaæ maksymalnie 18 miesiêcy. Doœwiadczenie, wiedza i umiejêtnoœci, oraz nastawienie zdobyte przez ten czas, powinno pozwoliæ wróciæ wychowankowi CIS-a na otwarty rynek pracy. Chocia pierwszeñstwo przy przyjmowaniu uczestników do konkretnego centrum integracji spo³ecznej maj¹ mieszkañcy gminy, na terenie której dzia³a centrum, to jednak osoby bezdomne, niezameldowane na terenie tej gminy, równie mog¹ korzystaæ z pomocy, jeœli CIS dysponuje wolnymi miejscami. Trzeba jednak uzyskaæ skierowanie. Skierowania wydaj¹ oœrodki pomocy spo³ecznej w miejscu zameldowania lub pobytu. W pierwszej kolejnoœci nale y wiêc zg³osiæ siê do w³aœciwego OPS. Ustawa okreœla formalne ramy dzia³ania centrów integracji spo³ecznej, jednak to jak one bêd¹ wygl¹da³y i dzia³a³y zale y w du ej mierze od ich twórców. To oni wype³ni¹ szkielet, nakreœlony przez akt prawny i to od nich za³o ycieli CIS-ów w du ej mierze zale eæ bêdzie powodzenie tego przedsiêwziêcia. Nale y wiêc spodziewaæ siê, e powstanie wiele ró nych CIS-ów (np. nastawionych na ró ne kategorie uczestników, oferuj¹cych odmienne programy integracji, korzystaj¹cych z ró nych Ÿróde³ finansowania) i osoby bezdomne, zainteresowane zatrudnieniem socjalnym, powinny braæ to pod uwagê. VI. BUDOWNICTWO SOCJALNE POMOC DLA GMIN W TWORZENIU LOKALI SOCJALNYCH I NOCLEGOWNI Podstawa prawna: ustawa z dn. 29 kwietnia 2004 r. o finansowym wsparciu tworzenia w latach lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych (Dz. U. z 2004 r., Nr 145, poz. 1533). Gmina powinna posiadaæ tzw. lokale socjalne. S¹ to zwykle lokale (mieszkania, pomieszczenia) o obni onym standardzie, jednak nadaj¹ce siê do zamieszkania ze wzglêdu na wyposa enie, stan techniczny i wielkoœæ. Stawka czynszu za lokal socjalny nie mo e przekraczaæ po³owy stawki najni szego czynszu obowi¹zuj¹cego w gminnym zasobie mieszkaniowym. 24 Seria Poznaj Swoje Prawa

25 Zmiany w prawie 2004 O wynajem lokalu socjalnego mo e staraæ siê osoba, która nie ma zaspokojonych potrzeb mieszkaniowych i znalaz³a siê w niedostatku, wskutek czego jej dochód miesiêczny nie pozwala na wynajêcie lokalu na zasadach ogólnych. Jaki dochód umo liwia skorzystanie z uprawnienia do lokalu socjalnego okreœla w uchwale rada gminy. Aby sprawdziæ, czy mo emy siê ubiegaæ o takie mieszkanie, nale y w urzêdzie gminy poprosiæ o treœæ odpowiedniej uchwa³y. Umowê najmu zawiera siê na czas oznaczony. Umowê tê mo na przed³u yæ na nastêpny okres, je eli najemca nadal znajduje siê w sytuacji uzasadniaj¹cej zawarcie umowy. Umowê o najem lokalu socjalnego zawiera siê równie w wypadku, gdy ustawa nak³ada na gminê taki obowi¹zek (np. w przypadku osoby eksmitowanej, której s¹d przyzna³ prawo do lokalu socjalnego). Osoba bezdomna, która chce uzyskaæ mieszkanie socjalne powinna udaæ siê do urzêdu gminy w³aœciwego ze wzglêdu na ostatnie (aktualne) miejsce sta³ego zameldowania i tam z³o yæ wniosek. Oznacza to, e osoba bezdomna zameldowana, np. w odzi nie mo e staraæ siê o lokal socjalny w Warszawie. Nale y pamiêtaæ o trudnej sytuacji materialnej gmin i o fakcie, e czêsto nie dysponuj¹ one wolnymi lokalami socjalnymi. Nie nale y siê zatem spodziewaæ, e zaraz po z³o eniu wniosku taki lokal zostanie przyznany. Uzyskanie lokalu socjalnego przez osobê bezdomn¹ jest zwykle wynikiem d³ugiego i z³o onego procesu wychodzenia z bezdomnoœci, w którym oprócz osoby zainteresowanej uczestnicz¹ instytucje pomocy spo³ecznej, terapeuci, psychologowie itp. W wybranych gminach sytuacja mo e wkrótce ulec poprawie, dziêki ustawie, o której piszemy poni ej. Finansowe wsparcie dla gmin Ustawa z 29 kwietnia 2004 r. o finansowym wsparciu tworzenia w latach lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych, ma zapewniæ gminom dodatkowe pieni¹dze na te trudne, rzadko bêd¹ce dla samorz¹dów priorytetem, inwestycje. Co zostanie dofinansowane Lokale socjalne lokale nadaj¹ce siê do zamieszkania ze wzglêdu na wyposa enie i stan techniczny. Powierzchnia pokoi na jednego cz³onka gospodarstwa domowego nie mo e byæ mniejsza ni 5m 2, a w przypadku jednoosobowego gospodarstwa domowego 10m 2. Mog¹ to byæ mieszkania o obni onym standardzie. 25