PRAWA I OBOWIĄZKI OSKARŻONEGO PROCESIE KARNYM

Transkrypt

1 Wrocław 2006 Wzór Edu-pomocnik.pl PRAWA I OBOWIĄZKI OSKARŻONEGO W PROCESIE KARNYM Wzorcowa praca magisterska z prawa karnego

2 Wstęp... 2 Rozdział 1.Oskarżony jako strona postępowania karnego Pojęcie strony i rodzaje stron postępowania karnego Pojęcie oskarżonego i podejrzanego w procesie karnym Rozdział 2. Prawa oskarżonego Prawo do obrony Obrona materialna Obrona formalna Prawo do pomocy tłumacza Prawo do informacji procesowej Zasada domniemania niewinności oskarżonego Pozostałe prawa oskarżonego Rozdział 3. Obowiązki oskarżonego Obowiązek poddania się badaniom lekarskim i oględzinom Obowiązek stawiennictwa Pozostałe obowiązki oskarżonego Podsumowanie Bibliografia Orzecznictwo

3 Wstęp Oskarżony jest centralną postacią procesu, to o jego odpowiedzialności prawnej rozstrzyga się w procesie karnym. Z tego też powodu oskarżony znajduje się w sytuacji trudniejszej od innych stron procesowych, tzw. czynnych, ponieważ to przeciwko niemu toczy się postępowanie karne. Określenie oskarżony występuje jednak w kodeksie postępowania karnego w dwojakim znaczeniu. W znaczeniu ścisłym oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono do sądu oskarżenie lub co do której prokurator złożył do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art k.p.k.). Wniosek taki jest formą skargi i wszczyna postępowanie sądowe. Natomiast oskarżeniem wniesionym do sądu jest publiczny akt oskarżenia wniesiony przez oskarżyciela publicznego (art. 10 1), prywatny akt oskarżenia (art. 59 1), jak też subsydiarny akt oskarżenia oskarżyciela posiłkowego (art. 55 1). Wystąpienie z powyższymi aktami procesowymi czyni z danej osoby oskarżonego w ścisłym znaczeniu tego słowa. W szerokim ujęciu oskarżonym jest również podejrzany w postępowaniu przygotowawczym. 1 Jeżeli kodeks postępowania karnego używa w znaczeniu ogólnym określenia oskarżony, odpowiednie przepisy mają zastosowanie również do podejrzanego. Podejrzanym jest osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Od podejrzanego, który jest uczestnikiem procesu i stroną w postępowaniu przygotowawczym, należy odróżnić osobę podejrzaną, czyli osobę, przeciwko której kieruje się podejrzenie o popełnienie przestępstwa, lecz nie postawiono jej w procesowy stan podejrzenia. Chodzi o osobę faktycznie podejrzaną, która nie uzyskała jeszcze prawnego statusu strony procesowej. Osoba podejrzana, która nie stała się jeszcze podejrzanym w sensie strony procesowej, nie posiada uprawnień przysługujących podejrzanemu (w tym prawa do obrony i posiadania obrońcy), nie można wobec niej stosować również niektórych środków dozwolonych w stosunku do podejrzanego, na przykład nie można zastosować tymczasowego aresztowania, czy też poręczenia majątkowego. Wolno natomiast podejmować wobec niej pozaprocesowe czynności typu operacyjnego, na przykład inwigilację, rozpytywanie, a także niektóre czynności procesowe w wypadkach wskazanych w k.p.k., tak więc Policja może zatrzymać taką osobę w razie obawy jej ucieczki lub ukrycia się bądź zatarcia śladów przestępstwa, albo gdy nie można ustalić jej tożsamości. 2 Terminologicznie rozróżnienie podejrzanego od osoby podejrzanej opiera 1 J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2003 r., str Tamże, str

4 się na konwencji językowej przyjętej w ustawie. W naturalnym języku nie byłoby podstawy do takiego rozróżnienia, ponieważ w tym języku podejrzany to osoba, którą się podejrzewa, a więc osoba podejrzana. 3 Podejrzany jest obok pokrzywdzonego stroną postępowania przygotowawczego, oskarżony zaś w ścisłym znaczeniu tego słowa jest stroną w postępowaniu karnym przed sądem. Oskarżonym może być wyłącznie osoba fizyczna. Nie wynika to wprost z żadnego przepisu kodeksu postępowania karnego, do takiego wniosku skłaniają zasady logicznego rozumowania. Jest rzeczą oczywistą, że przestępstwa pobicia, zabójstwa, czy zgwałcenia dopuścić się może wyłącznie osoba fizyczna. W odniesieniu do innych przestępstw, na przykład gospodarczych czy przeciwko mieniu, do odpowiedzialności karnej pociągnięte będą zawsze osoby fizyczne, choćby działały one w imieniu i na rachunek osoby prawnej. 4 Z prawami o obowiązkami oskarżonego wiąże się bezpośrednio proces karny. Jest to prawnie uregulowana działalność określonych podmiotów (organów procesowych stron i innych uczestników)zmierzającą do realizacji materialnego prawa karnego 5. Jego przedmiotem jest kwestia odpowiedzialności prawnej za czyn zabroniony przez prawo karne materialne. Podstawą tej odpowiedzialności jest czyn zabroniony, prze co postępowanie karne interesuje się najpierw samym czynem, aby ustalić czy istotnie miał on miejsce, czy zawiera znamiona czynu zabronionego, przez kogo został popełniony, czy osoba, która się go dopuściła może ponosić odpowiedzialność karną i jeśli tak, to jaką 6. Postępowanie karne jest unormowane przez prawo karne procesowe, a jego podstawowym źródłem w polskim systemie prawnym jest kodeks postępowania karnego 7. Postępowanie karne może mieć następujące etapy 8 : 1. Postępowanie przygotowawcze brak go jedynie w przypadku przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego; organem uprawnionym przez kodeks postępowania karnego do prowadzenia postępowania przygotowawczego jest prokurator, a w zakresie przewidzianym w ustawie - Policja. W wypadkach przewidzianych w ustawie uprawnienia Policji przysługują innym organom. - Straży Granicznej, Urzędowi Ochrony Państwa oraz finansowym organom dochodzenia, w zakresie ich właściwości oraz innym organom przewidzianym w przepisach 3 W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t.i, Poznań 1999 r., str P. Kruszyński, Wykład Prawa karnego procesowego, Białystok 1998 r., str Wielka encyklopedia prawa, PWN, Warszawa, str Tamże. 7 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z dnia 4 sierpnia 1997r. Nr 89, poz. 555 z poźn. zm.) 3

5 szczególnych. Każdy z organów prowadzi postępowania w zakresie swojej działalności - Straż Graniczna w sprawach związanych z ochroną granicy państwowej, do Urzędu Ochrony Państwa należy m.in. ściganie sprawców godzących w bezpieczeństwo obronności państwa, przestępstw o charakterze międzynarodowym, szpiegostwa i terroryzmu. Urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej prowadzą sprawy karno - skarbowe określone w Kodeksie karnym skarbowym. Do prowadzenia dochodzeń uproszczonych uprawnieni są także strażnicy leśni i inni funkcjonariusze Lasów Państwowych, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej o przestępstwa, których przedmiotem jest zwierzyna, a także dyrektorzy Parku Narodowego, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno z parku. Państwowa Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Sanitarna i Państwowa Agencja Radiokomunikacyjna mogą prowadzić postępowania przygotowawcze w sprawach określonych rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 sierpnia 1998 r. (Dz.U. Nr 114, poz.740). Informacje uzyskane w czasie prowadzenia postępowania przygotowawczego (dochodzenia lub śledztwa), w postępowaniu poprzedzającym jego wszczęcie, których ujawnienie (udostępnienie) osobom trzecim (nieuprawnionym) mogłoby uniemożliwić osiągnięcie celów i zadań tegoż postępowania, w tym między innymi pełne wyjaśnienie okoliczności czynu, wykrycie sprawcy oraz udowodnienie mu faktu popełnienia przestępstwa, są tajne. Zgodnie z załącznikiem nr 1 ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 11, poz.95) informacje dotyczące planowanych, wykonywanych i zrealizowanych czynności dochodzeniowo-śledczych, jeżeli ich ujawnienie mogłoby stanowić przeszkodę dla prawidłowego toku postępowania karnego, są informacjami niejawnymi oznaczonymi klauzulą "tajne" Postępowanie jurysdykcyjne (sądowe) w jego ramach występuje postępowanie główne, rozpoznawcze ( w I instancji) oraz odwoławcze (w II instancji). W przeciwieństwie do postępowania przygotowawczego, tu obowiązuje zasada jawności. Art. 355 kpk stwierdza, że rozprawa odbywa się jawnie, a ograniczenia jawności są określone przez ustawę. Następne przepisy zawarte w art kpk dotyczą ograniczenia jawności rozprawy głównej. Niejawna jest rozprawa dotycząca wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i 8 Wielka encyklopedia prawa, op. cit., str.762 4

6 zastosowania środka zabezpieczającego, a także dotycząca sprawy o pomówienie lub znieważenie, chyba że pokrzywdzony wyrazi inną wolę we wniosku do sądu. Sąd wyłącza jawność rozprawy w całości lub części, jeżeli jawność mogłaby: wywołać zakłócenie spokoju publicznego, obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy lub naruszyć ważny interes prywatny. Nadto sąd wyłącza jawność na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie, jeżeli oskarżonym jest choćby jeden nieletni lub na żądanie świadka - w zakresie jego zeznań - jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego albo osobę dla niego najbliższą (art kpk).za zgodą sądu przedstawiciele radia, telewizji, filmu i prasy mogą dokonywać za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy, gdy przemawia za tym uzasadniony interes społeczny, zaś dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes uczestnika postępowania się temu nie sprzeciwia (art kpk) 10. Redakcja przepisu pozwala na wyciągnięcie wniosku, że takie zezwolenie powinno być raczej wyjątkiem niż regułą. W pewnych sytuacjach jawność jest niewskazana ze względu na nacisk ulegającej często pochopnym sądom opinii publicznej. Wynaturzeniem jawności były, znane z niedawnej historii, pokazowe procesy odprawiane w halach fabrycznych. W tym duchu powinno się także traktować uszczypliwe - w mniemaniu różnych dziennikarzy - uwagi typu "telewizja nie została wpuszczona na salę rozpraw". W tym miejscu należy podkreślić, że polskie ustawodawstwo jest w tym zakresie liberalne ponieważ nie przewiduje bezwzględnego zakazu utrwalania procesów sądowych. Tymczasem takie praktyki mogą z rozprawy uczynić jarmarczne widowisko, a co najmniej przeszkodzić w zachowaniu atmosfery swobody i spokoju sprzyjającej wyjaśnieniu wszystkich okoliczności sprawy, a tym samym prawidłowemu wyrokowaniu. Nie oznacza to jednak, że każdy proces musi przejść przez wszystkie trzy etapy, gdyż może być umorzony na etapie postępowania przygotowawczego lub zakończyć się w I instancji. W procesie uczestniczą określone osoby i to nimi zajmiemy się w dalszej części pracy. 9 A. Marek, STR. Waltoś, Podstawy prawa i procesu karnego, Wydawnictwa Prawnicze PWN, wyd. 2, Warszawa 1997, str A. Marek, STR. Waltoś, Podstawy prawa i procesu..., op. cit., str. 212, por. A. Gubiński Zasady prawa karnego, Wydawnictwa Prawnicze PWN, wyd. V, Warszawa 1996, str.54 5

7 Rozdział 1.Oskarżony jako strona postępowania karnego 1.1. Pojęcie strony i rodzaje stron postępowania karnego. Jak pisze STR. Waltoś 11 uczestnik procesu to kategoria zbiorcza obejmująca każdą osobę, która spełnia funkcję wyznaczoną jej w procesie. Można więc wyróżnić następujące kategorie uczestników procesu 12 : organy procesowe, strony procesowe, reprezentanci stron procesowych. Jednymi z najważniejszych uczestników postępowania karnego są strony procesowe. STR. Waltoś podaje bardzo oględną definicję tego pojęcia 13 : Strony procesowe to podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie sporu. Podobną definicję przytacza też A. Gubiński 14 : stronami procesowymi w ścisłym tego słowa znaczeniu są podmioty mające interes prawny w wyniku procesu. Znacznie pełniejszą definicję zawiera Wielka encyklopedia prawa 15. Historycznie rzecz biorąc (XIX w.) pojęcie to wywodzi się ze stosunku jaki rodzi się poprzez popełnienie przestępstwa i z roszczenia powstałego w związku z tym wobec sprawcy, co czyniło stroną procesu państwo, gdyż to ono ustanowiło porządek prawny. Dopiero później zaczęto łączyć to pojęcie z interesem prawnym w rozstrzygnięciu o przedmiocie sporu. Tak więc stronami procesu karnego są ci uczestnicy postępowania karnego, którzy działają w procesie we własnym imieniu i mają interes prawny w określonym rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Są to więc osoby, dla których postępowanie jest ich procesem w tym sensie, że chodzi im o rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności karnej zgodnie z reprezentowanym przez nich (niekoniecznie ich prywatnych, osobistym, ale też nie cudzym ) interesem prawnym. Strony procesowe podzielić można na 16 : czynne- to te, które występują z żądaniem rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności zgodnie z ich interesem prawnym, 11 A. Marek, STR. Waltoś, Podstawy prawa i procesu..., op. cit., str. 12 Tamże 13 Tamże. Tę samą definicję można też znaleźć w opracowaniu,zasady prawa i procesu karnego, K. Buchała i STR. Waltoś, PWN, Warszawa 1975, str A. Gubiński, Zasady prawa karnego, Wydawnictwa Prawnicze PWN, wyd. V, Warszawa 1996, str Wielka encyklopedia prawa, op. cit., str A. Gubiński, Zasady prawa karnego, Wydawnictwa Prawnicze PWN, wyd. V, Warszawa 1996, str.285, podział taki można znaleźć także w większości innych opracowań z zakresu prawa karnego, m. in. Zasady prawa i procesu karnego, K. Buchała i STR. Waltoś, PWN, Warszawa 1975, str.247 i innych. 6

8 bierne te, przeciwko którym skierowane jest żądanie. Stronami czynnymi są 17 : oskarżyciel publiczny - organ państwowy występujący w postępowaniu karnym w charakterze strony. Głównym oskarżycielem publicznym jest prokurator. Poza prokuratorem oskarżycielami publicznymi w wyraźnie wskazanych przepisami prawa sytuacjach są: policja, Straż Graniczna, organy finansowe w sprawach o przestępstwa skarbowe, Państwowa Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Agencja Radiokomunikacyjna, okręgowe zarządy lasów państwowych, nadleśnictwa państwowe i parki narodowe, oskarżyciel prywatny - pokrzywdzony, pokrzywdzony, który wniósł i popiera akt oskarżenia w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Zgodnie z art kpk pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna albo instytucja państ6wowa, samorządowa lub społeczna choćby nie miała osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone przez przestępstwo. Oskarżyciel posiłkowy - pokrzywdzony, występujący w procesie karnym w charakterze strony obok oskarżyciela publicznego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego. Można wyróżnić dwa rodzaje takich oskarżycieli: Oskarżyciel posiłkowy uboczny to pokrzywdzony, który po wniesieniu aktu oskarżenia lub po objęciu przez niego ścigania w sprawie z oskarżenia prywatnego, bądź w postępowaniu sądowym w sprawie o wykroczenie składa oświadczenie, że chce poprzeć oskarżenie obok oskarżyciela publicznego a także popiera to oskarżenie przed sądem, Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny- to pokrzywdzony który wnosi oskarżenie zamiast oskarzyciela publicznego odmawiającego wniesienia aktu oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego, a następnie popiera to oskarżenie przed sądem. Pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym i przejściowym. 17 A. Marek, STR. Waltoś, Podstawy prawa i procesu..., op. cit., str. 7

9 W przypadku procesu cywilnego mamy do czynienia z jeszcze jedną stroną, a mianowicie powodem cywilnym, lecz ponieważ przedmiotem tej pracy jest postępowanie karne, nie będziemy się nim bliżej zajmować. Strony bierne to 18 : Oskarżony pojęcie to możemy rozpatrywać w trzech znaczeniach : o Ścisłym jako osobę, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia lub złożono wniosek do sądu o warunkowe umorzenie postępowania (art kpk), o Szerszym jako nie tylko oskarżonego w sensie ścisłym, lecz także podejrzanego (osobę, co której wydano postanowienie o przedstawieni zarzutów, lub bez wydania postanowienia zarzut przedstawiono w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego) o Najszerszym jako jako oskarżonego w szerszym znaczeniu oraz osobę podejrzaną, czyli faktycznie traktowaną jak podejrzany. Skazany to zaś osoba w stosunku do której wydano prawomocny wyrok skazujący. Strony procesowe mogą mieć swoich przedstawicieli. Są to osoby działające za stronę i w jej imieniu na mocy odpowiedniego tytułu prawnego 19 ( np. pełnomocnictwo udzielone przez stronę lub zarządzenie prezesa sądu, przewodniczącego rozprawy, albo przepis ustawy) Przedstawicielami stron procesowych są: Obrońcy działają w interesie oskarżonych, Pełnomocnicy - działają w interesie pokrzywdzonych w postępowaniu przygotowawczym, oskarżycieli prywatnych, posiłkowych lub powodów cywilnych, Przedstawiciele ustawowi zastępują pokrzywdzonych małoletnich albo ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo. 18 Tamże 19 K. Buchała i STR. Waltoś, Zasady prawa i procesu karnego, op. cit. str

10 i 2 ). 21 Jedną z głównych zasad ogólnych, które rządzą postępowaniem karnym jest zasada 1.2. Pojęcie oskarżonego i podejrzanego w procesie karnym. Oskarżony jest centralną postacią procesu karnego. Przedmiotem postępowania przed sądem jest kwestia odpowiedzialności prawnej oskarżonego za zarzucany mu czyn zabroniony. Oskarżonym może być jedynie osoba fizyczna. Jest rzeczą oczywistą, że przestępstwa pobicia, zgwałcenia, czy też zabójstwa może dopuścić się jedynie osoba fizyczna. W odniesieniu do innych przestępstw, np. przeciwko mieniu, przestępstw gospodarczych, odpowiedzialność karną ponoszą jedynie osoby fizyczne, choćby działały w imieniu i na rachunek osoby prawnej. 20 Zasadniczo odpowiedzialności karnej podlega osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego miała ukończone 17 lat. Jednak za szczególnie niebezpieczne przestępstwa (zbrodnie przeciwko życiu, zgwałcenie kwalifikowane, rozbój, zamachy terrorystyczne, zbrodnie przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu) kodeks karny przewiduje odpowiedzialność po ukończeniu lat 15 (art domniemania niewinności, według której oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem (art. 5 kpk.). Równie ważną zasadą z punktu widzenia gwarancji procesowych oskarżonego jest tzw. zasada "in dubio pro reo". Zgodnie z nią, wszelkie wątpliwości, których nie da się usunąć, rozstrzyga się na korzyść oskarżonego (art. 5 2 kpk.). Kodeks postępowania karnego w artykule 71 zawiera definicję oskarżonego. 22 Oskarżonym w ścisłym znaczeniu jest osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art ). Statusem oskarżonego objęta jest również osoba, przeciwko której pokrzywdzony (jako oskarżyciel subsydiarny) wniósł akt oskarżenia do sądu. 23 Pojęcie oskarżonego w szerszym znaczeniu obejmuje również podejrzanego. Podmiotem oraz stroną postępowania przygotowawczego jest podejrzany (art ). Dopiero po uzyskaniu przez daną osobę statusu podejrzanego wolno wobec niej stosować środki zapobiegawcze, zarządzić poszukiwanie listem gończym czy stosować zabezpieczenie majątkowe. W toku dochodzenia i śledztwa podejrzany jest stroną, ale jedynie obok pokrzywdzonego. Dopiero po wniesieniu aktu oskarżenia staje się on równoprawną z oskarżycielem stroną procesową. W 20 P. Kruszyński, Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 1998, str Kodeks karny-ustawa z dnia 6 czerwca 1997r., (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.). 22 Kodeks postępowania karnego-ustawa z 6 czerwca 1997 r.,(dz. U. Nr 89, poz.555 ze zm.). 9

11 postępowaniu przygotowawczym, ze względu na wykrywczy charakter tego etapu procesu, udział podejrzanego w dowodowych czynnościach postępowania ma ograniczony charakter. Kodeks postępowania karnego gwarantuje podejrzanemu prawo do informacji procesowej, w jego ramach mieści się między innymi prawo do znajomości zarzutów, które należy mu przedstawić (art i 2 ), prawo wglądu w akta sprawy w toku postępowania, jednak z możliwością odmowy. 24 Jeżeli kodeks postępowania karnego używa w znaczeniu ogólnym określenia oskarżony, odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego. Według art podejrzanym jest osoba, w stosunku do której zostało wydane postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Od tego momentu postępowanie przygotowawcze toczy się przeciwko określonej osobie (in personam). Postanowienie o przedstawieniu zarzutów wydaje się w toku postępowania przygotowawczego, jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, lub zebrane w jego toku, uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba (art ). Postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera wskazanie podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego czynu i jego kwalifikacji prawnej. Podejrzany może do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami śledztwa żądać podania mu podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie, o czym należy pouczyć podejrzanego. Uzasadnienie doręcza się podejrzanemu oraz ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni. Podejrzany oraz jego obrońca mogą składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa. 25 Po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu, a także w razie złożenia w sądzie przez prokuratora wniosku o warunkowe umorzenie postępowania, oskarżony staje się stroną procesową równouprawnioną z oskarżycielem. Od podejrzanego należy odróżnić tzw. osobę podejrzaną, zwaną "faktycznie podejrzaną". Pojęcie osoby podejrzanej występuje w kilku przepisach kodeksu postępowania karnego, np. w art. 74 3, art Osoba podejrzana to taka, którą podejrzewa się o popełnienie przestępstwa (przypuszcza się, że je popełniła), ale której nie przedstawiono jeszcze zarzutu popełnienia przestępstwa. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełniła ona przestępstwo. Pojęcie "faktycznie podejrzanego" opracowała doktryna. Jest to osoba, przeciw której organa procesowe kierują postępowanie karne poprzez zatrzymanie, przeszukanie, zajęcie mienia itp., formalnie jednak 23 J. Grajewski, L. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Komentarz Kraków. Zakamycze 2003 r., t. I, str T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne,, Warszawa 2001 r., str W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, Poznań 1999 r., t. I, str

12 nie stawiają jej w sytuacji podejrzanego, choć istnieją podstawy by wydać postanowienie o przedstawieniu zarzutów. 26 Podmiot ten nie jest stroną postępowania karnego. Osoba podejrzana nie ma uprawnień podejrzanego, nie wolno stosować wobec niego środków dopuszczalnych wobec podejrzanego, np. tymczasowego aresztowania. Można wobec takiej osoby stosować pozaprocesowe czynności operacyjne, np. inwigilację, rozpytywanie. 27 Terminologiczne rozróżnienie "podejrzanego" od "osoby podejrzanej" oparte jest na konwencji językowej, która została przyjęta w ustawie. W języku potocznym nie ma takiego rozróżnienia, "podejrzany" to osoba, którą się podejrzewa, czyli osoba podejrzana. 28 Oskarżony w procesie karnym korzysta z szeregu praw. Najważniejszym z nich jest prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy (art. 6). Jest to prawo konstytucyjne (art. 42 ust.2 konstytucji). "Bronienie się osobiście lub przez wybranego (ustanowionego) przez siebie obrońcę" jako podstawowe prawo człowieka, gwarantuje Międzynarodowy Pakt Praw Człowieka ONZ z 1966 r. 29 oraz Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka z 1950 r. 30 Prawo do obrony jest zasadą procesową, obejmuje obronę materialną, czyli obronę przed zarzutem oraz obronę formalną, tzn. prawo do posiadania obrońcy. Obrona może być wykonywana zarówno osobiście przez oskarżonego, jak i przez ustanowionego obrońcę. Każdy z oskarżonych może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców z wyboru, co oznacza, że w ocenie ustawodawcy liczba ta jest wystarczająca dla skutecznej obrony interesów oskarżonego w skomplikowanych pod względem faktycznym i prawnym sprawach. Każdy z obrońców korzysta z pełni uprawnień procesowych należnych obrońcy. 31 Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać wyznaczenia obrońcy z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, ze nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 78 1). Instytucja obrońcy z urzędu wiąże się z tzw. przymusem adwokackim, który polega na tym, że pewne czynności dokonane muszą być przez adwokata np. akt oskarżenia wnoszony samodzielnie przez pokrzywdzonego (jako oskarżyciela posiłkowego). 32 W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę (obrona obligatoryjna), jeżeli: 1) jest nieletni, 2) jest głuchy, niemy lub niewidomy, 26 P. Kruszyński,Wykład prawa karnego procesowego, op. cit., str T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001, str W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., op. cit., str Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz J. Grajewski, op. cit., str

13 3) zachodzi uzasadniona wątpliwość, co do jego poczytalności. Oskarżony musi mieć obrońcę również wówczas, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (art i 2). Ustawodawca przyjmuje domniemanie, że osoby dotknięte tymi ułomnościami nie są w stanie bronić swoich interesów. Kodeks postępowania karnego gwarantuje prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 72 1). Jeżeli oskarżony jest nieletni (osoba, która ukończyła lat 13, lecz nie ukończyła lat 17) lub ubezwłasnowolniony, jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a przede wszystkim wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanawiać obrońcę. Czynności podjęte na niekorzyść oskarżonego pozostają bezskuteczne. 33 Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy, w swoich wyjaśnieniach może przemilczeć fakty, które są dla niego niewygodne. Oskarżony nie musi podawać rzeczywistych motywów popełniania czynu, nie musi w ogóle przyznawać się do popełnienia czynu zabronionego. Przyznanie się do winy, skrucha, czy obietnica poprawy traktowane są na ogół jako pozytywne przejawy zachowania sprawcy po popełnieniu przestępstwa. Sąd bierze te okoliczności pod uwagę przy wymierzaniu sankcji karnych, mogą one wpłynąć na decyzję o warunkowym umorzeniu postępowania. Jednak nie odwrotnie, nieprzyznanie się do popełnienia przestępstwa, odmowa złożenia wyjaśnień, nie mogą być traktowane jako okoliczności obciążające. 34 Jednym z podstawowych uprawnień oskarżonego jest prawo do milczenia. Według art k.p.k. oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. O prawie tym należy oskarżonego pouczyć. Wypowiedzi oskarżonego powinny być nieskrępowane, wolne od wywierania nacisku na stan jego woli i świadomości. Wypowiedzi uzyskane za pomocą przymusu bądź groźby bezprawnej nie mogą stanowić dowodu. 35 Składając wyjaśnienia oskarżony nie ponosi odpowiedzialności karnej za zatajanie prawdy lub mówienie nieprawdy, nie składa on zeznań, lecz wyjaśnienia, a kodeks karny penalizuje jedynie fałszywe zeznawanie (art. 233 kodeksu karnego). Nie oznacza to jednak, że 32 T. Grzegorczyk,Polskie postępowanie karne, op. cit., str A. Kryże, P. Niedzielak, K. Petryna, T. E. Wirzman, Kodeks postępowania karnego. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2001 r., str W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., op. cit., str

14 oskarżony ma prawo do kłamstwa. Brak zagrożenia odpowiedzialnością za fałszywe wyjaśnienia umożliwia prawo do obrony. Oskarżony może w pewnych okolicznościach odpowiadać odrębnie za przestępstwo fałszywego oskarżenia innej osoby o popełnienie czynu zabronionego (art. 234 k.k.) lub za zniesławienie (art. 212 k.k.). Taka odpowiedzialność karna dotyczy sytuacji, gdy oskarżony wysuwa nieprawdziwy zarzut wobec osoby trzeciej niejako "przy okazji" obrony, a nie w celu obrony. 36 Oskarżony ma obowiązek poddać się następującym czynnościom: 1) oględziny zewnętrzne ciała, 2) inne badania nie połączone z naruszeniem integralności ciała, w szczególności wolno pobrać od oskarżonego odciski palców, fotografować go, a także okazać go w celach rozpoznawczych innym osobom, 3) badania psychologiczne, 4) badania psychiatryczne, 5) badania połączone z dokonaniem zabiegów na ciele oskarżonego, z wyjątkiem chirurgicznych, w szczególności oskarżony zobowiązany jest poddać się pobraniu krwi lub wydzielin organizmu. Czynności te przeprowadza organ procesowy lub biegły bądź specjalista. Badania te nie wymagają zgody oskarżonego, w razie odmowy dopuszczalne jest zastosowanie przymusu bezpośredniego wobec oskarżonego. 37 W stosunku do osoby podejrzanej można dokonać badań lub czynności wymienionych w punktach od 2 do 5, a także pobrać krew, włosy lub wydzieliny organizmu. Obowiązek biernego zachowania osoby podejrzanej, poddanej badaniu rozwiązuje wiele problemów praktycznych, między innymi kwestię pobierania krwi od kierowcy wstępnie podejrzanego o spowodowanie wypadku drogowego. 38 Na rozprawie sądowej oskarżony ma najszerszy zakres uprawnień. Może składać środki odwoławcze (zażalenia i apelacje), na podstawie i w granicach przewidzianych przez prawo procesowe. Po prawomocnym zakończeniu postępowania oskarżonemu przysługują nadzwyczajne środki zaskarżenia orzeczeń: kasacja i wniosek o wznowienie postępowania. Oskarżony może brać również udział w postępowaniu po uprawomocnieniu orzeczenia, np. w postępowaniu o ułaskawienie R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna. Zakamycze 2002 r., str T. Grzegorczyk,Polskie postępowanie karne, op. cit., str R. Kmiecik, E. Skretowicz, op. cit., str J. Grajewski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, op. cit., str W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., op. cit., str

15 Rozdział 2. Prawa oskarżonego 2.1. Prawo do obrony Osoba stająca się oskarżonym (w sensie szerokim) uzyskuje odpowiednie uprawnienia procesowe, a z drugiej strony ciążą na niej obowiązki, pojawia się również możliwość stosowania wobec niej środków przymusu procesowego. Obowiązujący kodeks postępowania karnego poszerzył zakres praw oskarżonego. Uprawnienia oskarżonego mieszczą się w ramach prawa do obrony. W zakresie tego prawa można wyodrębnić: -prawo do posiadania obrońcy, to znaczy osoby zawodowo przygotowanej, która ma bronić interesów oskarżonego w procesie, -osobiste uprawnienia oskarżonego do obrony. 40 Prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy jest prawem konstytucyjnym, funkcjonującym we wszystkich etapach postępow!nia (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r.). Wyraźnie sformułowane jest również w kodeksie postępowania karnego (art. 6 k.p.k.). Prawo do obrony należy do podstawowych praw człowieka. Artykuł 6 ust. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności stanowi, że: "każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do (...) b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania się do obrony; c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony-do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; (...) d) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie" 41 Niedaleko od tych postanowień, odbiega Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, który z prawa do obrony uczynił normę prawa międzynarodowego. 42 W Polsce obrońca pojawił się bardzo wcześnie, jeszcze przed statutami Kazimierza Wielkiego. Same statuty natomiast wprost przyznawały oskarżonemu prawo do obrony i opieki. Już w XVI wieku konstytucja sejmu krakowskiego reguluje działalność obrońców, zwanych wówczas prokuratorami. Od XVII wieku funkcjonuje nazwa "patron", która w połowie XVIII wieku zaczęła ustępować nowej-" mecenas". Ta ostatnia nazwa jako forma 40 K. Marszał, STR. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003 r., str Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz

16 grzecznościowa, przetrwała po dziś dzień. 43 Współcześnie prawo do obrony, stanowi zasadę procesu karnego i obejmuje zarówno prawo do tzw. obrony materialnej, czyli obrony przed zarzutem, jak i prawo do obrony formalnej, to znaczy do posiadania obrońcy. Obrona jako funkcja procesowa, a więc działalność celowa skierowana na uzyskanie jak najkorzystniejszego dla oskarżonego rozstrzygnięcia, może być realizowana przez samego oskarżonego, jak i jego obrońcę. W obu wypadkach jest to obrona materialna. Określenie "obrona formalna" to w istocie pewien skrót pojęciowy oznaczający posiadanie obrońcy Obrona materialna Obrona materialna polega przede wszystkim na składaniu wniosków o przeprowadzenie dowodów oraz innych wniosków procesowych, których uwzględnienie będzie korzystne dla oskarżonego, przytaczaniu argumentów na rzecz oskarżonego oraz kontrargumentów przeciwko tezom oskarżenia, składaniu wyjaśnień oraz komentowaniu przeprowadzonych dowodów, wnoszeniu środków zaskarżenia. Obronę materialną na rzecz oskarżonego może wykonywać każdy, na przykład policja, obrońca, sąd, czy też oskarżyciel publiczny. Nie jest to więc działalność tylko oskarżonego, ale każdej osoby, która wykonuje czynności korzystne dla niego. Działalność ta ma granice wyznaczone przez przepisy prawa, nie będzie stanowić obrony nakłanianie do fałszywych zeznań, ukrywanie sprawcy, zacieranie śladów przestępstwa, używanie przemocy lub groźby bezprawnej celem wywarcia wpływu na czynności świadka, biegłego lub tłumacza. 45 Formą obrony materialnej jest również milczenie i bierne zachowanie się oskarżonego. Określa się je jako zasadę "nemo se ipsum accusare tenetur", czyli zakaz zmuszania kogokolwiek do samooskarżenia. Oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy, w swoich wyjaśnieniach może przemilczeć fakty, które są dla niego niewygodne, nie musi podawać rzeczywistych motywów popełnienia czynu, może w ogóle nie przyznawać się do popełnienia przestępstwa. Zachowania oskarżonego, takie jak: przyznanie się do winy, wyrażenie skruchy, obietnica poprawy swego zachowania na ogół traktowane są jako pozytywne przejawy zachowania sprawcy po popełnieniu przestępstwa. Sąd rozpoznając sprawę, uwzględnia wymienione zachowania, które mogą wpłynąć na decyzję o warunkowym umorzeniu postępowania. Jednak nigdy odwrotnie, nieprzyznanie się do popełnienia czynu, brak współpracy z organami postępowania w wyjaśnieniu sprawy, odmowa złożenia 43 STR. Waltoś, Naczelne zasady procesu karnego, Warszawa 1999 r., str T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, op. cit., str STR. Waltoś, Naczelne zasady procesu..., op. cit., str

17 wyjaśnień, zatajenie motywów popełnienia przestępstwa nie mogą być traktowane jako okoliczności obciążające, które uzasadniają surowsze ukaranie. 46 Według Stanisława Waltosia, z prawa do milczenia nie wynika uprawnienie do kłamstwa, jeżeli ktoś decyduje się mówić, to może być zobowiązany również do oświadczenia zgodnego z prawdą. Ten sposób myślenia ustawodawcy widoczny jest w regulacji, dotyczącej rezygnacji świadka z przysługującego mu prawa do odmowy zeznań ze względu na więzy łączące go z oskarżonym. Zniesienie odpowiedzialności oskarżonego za fałszywe wyjaśnienia wymaga zawsze jasnego sformułowania ustawodawcy. 47 W literaturze przedmiotu można jednak spotkać się z twierdzeniem, iż oskarżony ma prawo do kłamstwa. "Kłamstwo" oskarżonego miewa różne postacie, w związku z tym wyłaniają się dwie kwestie: istota prawa do "kłamstwa" oraz ewentualne granice legalnej obrony oskarżonego. Jedna z definicji, za kłamstwo uznaje też milczenie, czyli samo nieujawnienie posiadanej wiedzy, na przykład o faktach, bez negatywnych odpowiedzi, nawet w sytuacji gdy dana osoba nie była o to pytana. Zakładając istnienie takiej definicji kłamstwa, można sformułować prawo do niego, osoby pociągniętej do odpowiedzialności w charakterze oskarżonego. Kolejną kwestią wiążącą się z kłamliwą obroną oskarżonego jest jego odpowiedzialność za pomówienie w postępowaniu innych osób o przestępne zachowanie. W pewnych okolicznościach oskarżony może odpowiadać za przestępstwo fałszywego oskarżenia innej osoby o popełnienie przestępstwa lub za zniesławienie. Może to nastąpić w sytuacji, gdy oskarżony wysuwa nieprawdziwy zarzut wobec osoby trzeciej niejako "przy okazji" obrony, a nie w celu obrony, ponieważ oskarżony nie ponosi odpowiedzialności, gdy fałszywie oskarża inną osobę w celu zwolnienia siebie od odpowiedzialności karnej za zarzucany mu czyn lub choćby odciążenia tej odpowiedzialności Obrona formalna Podobnie jak w przypadku obrony materialnej, prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna), wynika również z przepisów Konstytucji RP (art. 42 ust. 2 zd. 2), jak i kodeksu postępowania karnego. Działanie obrońcy nie wyłącza procesowo oskarżonego jako pełnoprawnej strony procesowej. Za dopuszczalnością udziału obrońcy w procesie przemawiają następujące racje: 1) racja fachowości. 46 W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., op. cit., str STR. Waltoś, Naczelne zasady procesu..., op. cit., str W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe...,op. cit., str

18 Obrońca dzięki wykształceniu oraz doświadczeniu zawodowemu lepiej poprowadzi obronę, niż sam oskarżony, 2) racja stanu psychicznego. Obrońca traktuje obronę obiektywnie, nie jest zaangażowany emocjonalnie, pewne kwestie widzi znacznie wyraźniej niż oskarżony, niezależność od sprawy pozwala mu na bardziej trzeźwą ocenę faktów i prawa, co umożliwia mu wybór odpowiedniej taktyki obrończej, 3) racja zdolności wyręczania. Trudności techniczne bowiem uniemożliwiają oskarżonemu wykonanie pewnych czynności procesowych, które wchodzą w zakres obrony. Pomoc obrońcy jest nieodzowna w sytuacji, gdy oskarżony jest pozbawiony wolności, jest chory, przebywa za granicą lub jest w inny sposób niezdolny do działania, 4) racja pomocy psychicznej. Obrońca bywa osobą zaufaną oskarżonego, zdarza się, że jedynie obrońca potrafi wyjaśnić oskarżonemu sens wyroku skazującego. 49 Na gruncie procesu karnego można wyróżnić trzy rodzaje obrony formalnej: I. z wyboru (fakultatywna), II. niezbędną, III. z urzędu. Obrona z wyboru polega na tym, że to sam oskarżony ustanawia obrńcę. W sytuacji, gdy oskarżony jest pozbawiony wolności, wówczas do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie należy zawiadomić oskarżonego (art k.p.k.). Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie, albo przez oświadczenie złożone do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne. W zakresie stosunków zachodzących między oskarżonym a obrońcą istnieją następujące stosunki prawne: a) stosunek procesowy na podstawie pełnomocnictwa lub zarządzenia prezesa sądu, uregulowany przepisami kodeksu postępowania karnego, b) stosunek cywilnoprawny, którego treścią jest zlecenie unormowane przepisami prawa cywilnego, stosunek ten ukształtowany jest poza procesem, lecz sam proces ma duży wpływ na jego postać, dotyczy to przede wszystkim roszczeń wynikających z umowy zlecenia. 49 STR. Waltoś, Naczelne zasady procesu..., op. cit., str

19 Stosunek procesowy, który zawiązuje się pomiędzy oskarżonym a obrońcą zwany jest stosunkiem obrończym. Posiada on tylko niektóre cechy zwykłego stosunku pełnomocnictwa, natomiast więcej w nim cech szczególnych. Obrońca oskarżonego, pomimo że jest reprezentantem procesowym strony, w zakresie metod oraz kierunku obrony posiada samodzielne stanowisko, oznacza to, że obrońca może działać na korzyść oskarżonego nawet wbrew jego woli. "Obrońca nie musi (...) działać zgodnie ze swoim przekonaniem o winie lub niewinności oskarżonego. Chociaż jest przekonany o winie oskarżonego lub o słuszności niekorzystnej dla oskarżonego wykładni jakiegoś przepisu ustawy, ma wytoczyć wszystko przed oblicze sądu, tak pod względem faktycznym, jak i prawnym, co mogłoby przemawiać na korzyść oskarżonego, działa bowiem w procesie nie tyle w tym celu, aby wyrobić sobie sąd o czynie swego klienta, lecz w tym celu, by przeciw oskarżycielowi stanął ktoś, kto zapomniawszy o swoim subiektywnym przekonaniu szuka okoliczności obiektywnie na korzyść oskarżonego przemawiających. Obrońca ma prawo i obowiązek powstrzymać swego klienta od tych czynności procesowych, które są szkodliwe dla oskarżonego." 50 Obrońca może podejmować czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego (art k.p.k.). Należy mieć na względzie zasadę, iż wszelkie czynności obrońcy, w tym i niekorzystne w ostatecznym rozrachunku, są zaliczane na rachunek oskarżonego. Zachodzi więc domniemanie korzystnej czynności obrońcy. Domniemanie to upada w dwóch sytuacjach: 1) gdy czynność ze swej natury jest niekorzystna dla oskarżonego, 2) gdy obrońca, kierując się złą intencją, wykonał czynność niekorzystną dla oskarżonego. W obu sytuacjach czynności takie, są wykonane z przekroczeniem granic uprawnień obrońcy i są prawnie bezskuteczne. 51 Kolejnym rodzajem obrony jest obrona niezbędna. W sytuacji wymienionej w art. 79 i 80 k.p.k. oskarżony obowiązkowo korzysta z pomocy obrońcy. Zgodnie z art k.p.k. oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy, albo zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Ustawodawca wprowadził tu swoiste nieusuwalne domniemanie prawne, polegające na tym, iż w wymienionych sytuacjach, ze względu na wiek, kalectwo, wątpliwości co do poczytalności, oskarżony nie jest sam się w stanie skutecznie obronić. 52 Oskarżony jest nieletni, jeżeli w chwili popełniania 50 STR. Śliwowski, Polski proces karny, str P. Kruszyński, Stanowisko prawne obrońcy w procesie karnym, Białystok 1991, str B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Wykład prawa karnego procesowego, red. P. Kruszyński, Białystok 2003 r., str

20 czynu nie ukończył 17 lat. W procesie karnym występuje on jako oskarżony wówczas, gdy po ukończeniu 15-go roku życia odpowiada na zasadach określonych w k.k., a także wówczas gdy czyn nieletniego pozostaje w ścisłym związku z czynem osoby dorosłej, a dobro nieletniego nie stoi na przeszkodzie łącznemu rozpoznaniu sprawy. Nieletni odpowiada wówczas przed sądem właściwym według k.p.k. na zasadach określonych w ustawie o postępowaniu z nieletnimi. Kolejną z obligatoryjnych przesłanek obrony, jest upośledzenie. Może ono występować z różnym nasileniem. Do organu procesowego należy ocena, czy stopień upośledzenia może mieć wpływ na realizację obrony oskarżonego, przy czym obligatoryjną obronę powoduje nie tylko całkowite wyłączenie funkcjonowania zmysłów, ale również ograniczenie ich funkcjonowania w stopniu utrudniającym kontakt z oskarżonym, a przez to utrudniający jego obronę. Obrona obligatoryjna ustaje, jeżeli oskarżony odzyska wzrok, słuch lub mowę. 53 "Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego i poglądami doktryny, przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych lekarzy psychiatrów o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego jest równoznaczne z istnieniem "uzasadnionych wątpliwości" co do jego poczytalności. Sformułowanie to oznacza, ze nie chodzi tu o czyjekolwiek lub jakiekolwiek wątpliwości, lecz o wątpliwości wynikające z obiektywnych przesłanek, powzięte przez organ procesowy, a więc przez sąd lub prokuratora. Wątpliwości te muszą być, zatem oparte na konkretnych dowodach lub na konkretnych okolicznościach ustalonych w sprawie i muszą wynikać z oceny owych dowodów i okoliczności, i to oceny dokonanej "in concreto" przez uprawniony organ procesowy na wniosek stron lub z urzędu. Przykładowo będą to zaświadczenia stwierdzające chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy oskarżonego, długotrwały jego pobyt w szpitalu psychiatrycznym z rozpoznaniem świadczącym o istotnych mankamentach zdrowia psychicznego, a także wyjątkowo nietypowy przebieg przestępczego zdarzenia albo nietypowy sposób zachowania się oskarżonego zarówno w chwili popełnienia czynu, jak i w toku postępowania przygotowawczego lub sądowego. Dopiero z chwilą powzięcia "uzasadnionych wątpliwości" co do poczytalności zachodzi konieczność przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów i przydzielenia oskarżonemu obrońcy z urzędu w trybie art pkt. 3 w zw. z art. 81 k.p.k." 54 Opinia psychiatryczna ma znaczenie tylko i wyłącznie dla postępowania, w toku którego została wydana, powinna być sporządzona przez co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Od r. nie jest już podstawą obligatoryjnej obrony okoliczność, iż oskarżony nie włada językiem polskim. Rezygnacja ustawodawcy z tej przesłanki 53 P. Hofmański, Kodeks postępowania karnego, t. I, Komentarz, Warszawa 2004, str Wyrok z dnia 17 czerwca 1997 r., IV KKN 278/96, Prok. I Pr. 1997/12/9. 19

21 spowodowana była przeświadczeniem, iż wprowadzone jednocześnie prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza będzie rekompensowało oskarżonemu niewładającemu językiem polskim brak obrońcy. Utrzymanie "prawa do obrońcy z urzędu" dla osób niewładających językiem polskim oznaczało by faworyzowanie tych osób w sytuacji, gdy pomagający oskarżonemu tłumacz rekompensuje oskarżonemu brak znajomości języka urzędowego. 55 Poza przypadkami wymienionymi w art. 79 1, oskarżony musi mieć obrońcę, gdy sąd uzna to za niezbędne wobec stwierdzenia, że zachodzą okoliczności utrudniające obronę. Mogą nimi być: niski poziom intelektualny, niedosłyszenie, bełkotliwa mowa, nasilone jąkanie, widoczna nieporadność. Sąd powinien analizować wymienione okoliczności w stosunku do konkretnej sprawy. 56 Brak obrońcy niezbędnego w przypadkach określonych w art i 2 oraz w art. 80 k.p.k. stanowi tzw. bezwzględny powód uchylenia orzeczenia, czyli sąd odwoławczy będzie musiał zawsze uchylić wyrok na korzyść oskarżonego, niezależnie od granic zaskarżenia, podniesionych zarzutów i wpływu uchybienia na treść orzeczenia. Skoro obrona niezbędna obowiązuje w toku całego postępowania karnego, więc w sytuacjach wymienionych w art i 2 k.p.k., oskarżony powinien mieć obrońcę już w stadium postępowania przygotowawczego. 57 Od obrony niezbędnej należy odróżnić przymus adwokacki bądź radcowski, który polega na obowiązkowym zastępstwie strony przez adwokata lub radcę prawnego przy dokonywaniu konkretnych czynności procesowych. Przymus adwokacki (radcowski) dotyczy nie tylko oskarżonego, ale również pokrzywdzonego, który występuje w roli oskarżyciela prywatnego oraz powoda cywilnego. Instytucja ta nie odnosi się jedynie do prokuratora. Ratio legis przymusu adwokackiego sprowadza się do zapewnienia fachowości w przygotowaniu określonych pism procesowych. Kodeks postępowania karnego wymienia następujące czynności, które wymagają "pomocy" ze strony adwokata lub radcy prawnego: wniesienie przez pokrzywdzonego własnego aktu oskarżenia do sądu w trybie art k.p.k., apelacja od wyroku sądu okręgowego według art k.p.k., kasacja w trybie art k.p.k., wniosek o wznowienie postępowania -art k.p.k.. 58 W sytuacji gdzie nie ma wymogu, by pismo podpisał obrońca lub pełnomocnik, a oskarżony sam jest adwokatem lub radcą prawnym może on samodzielnie sporządzić i podpisać to pismo. Gdy istnieje wymóg, by zrobił to obrońca lub pełnomocnik, oskarżony musi skorzystać z pomocy tego reprezentanta, 55 P. Hofmański, Kodeks postępowania karnego..., op. cit. str A. Kryże, P. Niedzielak, K. Petryna, T. E. Wirzman, Kodeks postępowania karnego. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2001 r., str J. Grajewski, L. K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 2003, str P. Kruszyński, Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 2003 r., str

22 albo zażądać tego od posiadanego już obrońcy, albo wystąpić do adwokata ad hoc, nawet wówczas, gdy jest adwokatem lub radcą prawnym. 59 Trzeci rodzaj obrony formalnej, to obrona z urzędu, a więc wyznaczona przez sąd. Ten rodzaj obrony występuje w dwóch sytuacjach. Sąd przyznaje oskarżonemu obrońcę z urzędu obligatoryjnie, jeżeli zachodzi przypadek obrony niezbędnej, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, natomiast fakultatywnie, w trybie art k.p.k., jeżeli nie zachodzi co prawda przypadek obrony niezbędnej, ale oskarżony w sposób należyty wykaże, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny. W ostatniej z wymienionych sytuacji sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli się okaże, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. 60 Prawo do posiadania obrońcy z urzędu w sytuacji, gdy oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, należy do standardu rzetelnego procesu. Wymienione uprawnienie jest również formą realizacji zasady wyrażonej w art. 42 ust. 2 zd. 2 in fine Konstytucji. Zgodnie z wspomnianą już Europejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma, co najmniej prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeżeli nie ma środków na pokrycie kosztów obrony, wówczas ma prawo do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości (art. 6 ust. 3 lit. c). Podobnie art. 14 ust. 3 lit. d MPPOiP gwarantuje prawo do posiadania obrońcy bez ponoszenia kosztów obrony w sytuacji, gdy oskarżony nie posiada dostatecznych środków na jej pokrycie. W orzecznictwie strasburskim został ukształtowany pogląd, że prawo do korzystania z pomocy obrońcy, wyznaczonego z urzędu, jest realizowane prawidłowo tylko wówczas, gdy ubogiemu oskarżonemu obrońcę nie tylko wyznaczono, ale ponadto gdy rzeczywiście rzetelnie obrońca ten reprezentuje jego interesy w toku procesu. 61 Aby oskarżony mógł skorzystać z instytucji "obrońcy dla ubogich", musi wykazać w sposób należyty, że nie jest w stanie, bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, ponieść kosztów związanych z ustanowieniem sobie obrońcy. Poprzez "należyte wykazanie" ustawodawca uznaje wskazanie okoliczności oraz złożenie na ich poparcie stosownych dokumentów, z których obiektywnie wynika, iż samodzielne ponoszenie kosztów ustanowionego obrońcy spowodowałoby uszczerbek dla niezbędnego utrzymania oskarżonego i jego rodziny. Pozytywne rozpoznanie wniosku może nastąpić postanowieniem sądu, jak i zarządzeniem prezesa sądu, natomiast rozstrzygnięcie odmowne zawsze wymaga 59 J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, op. cit., str Tamże, str