Olsztyn, 2014 r. T: F: E: W:

Transkrypt

1 Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej Wyniki badania przeprowadzonego w województwie warmińsko-mazurskim Olsztyn, 2014 r. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Obserwatorium Integracji Społecznej Olsztyn ul. Głowackiego 17 T: F: E: rops@warmia.mazury.pl W: Certyfikat Systemu Zarządzania Jakością ISO 9001:2008 Nr 388/2006

2 Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W ramach Projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, w 2014 roku, realizowane są badania społeczne w 16 województwach. Tytuły badań: 1. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich, 2. Profilaktyka instytucjonalna, 3. Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej, 4. Kontrakt socjalny w praktyce. Realizacja badań w każdym z województw odbywa się w oparciu o tę samą metodologię wypracowaną dla każdego z badań przez Obserwatoria Integracji Społecznej z całej Polski we współpracy z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. W ramach niniejszego projektu badawczego dla każdego z 4 badań powstaną raporty wojewódzkie oraz (na ich podstawie) 4 raporty ogólnopolskie. W województwie warmińsko-mazurskim badania regionalne realizowane są przez Obserwatorium Integracji Społecznej działające w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Niniejszy raport prezentuje wyniki badania ilościowego CAWI, w którym uczestniczyli Dyrektorzy/Kierownicy ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centów pomocy rodzinie z województwa warmińsko-mazurskiego lub wyznaczone przez nich osoby. Olsztyn, sierpień 2014 r. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. 2 S t r o n a

3 Wykaz skrótów CAS CAWI CIS CRZL GKRPA GUS JOPS KIS MOPR MOPS MPiPS-03 N n OIS OPS OZPS PCPR PEAD PFRON PUP ROPS ŚDS ZAZ Centralna Aplikacja Statystyczna system informatyczny służący jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej do przekazywania m.in. sprawozdań resortowych Metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej (ang. Computer- Assisted Web Interview) Centrum Integracji Społecznej Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Główny Urząd Statystyczny Jednostki Organizacyjne Pomocy Społecznej Klub Integracji Społecznej Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Liczba uczestników badania ankietowego (N=127) Liczba uczestników badania ankietowego, którzy odpowiadali na wybrane pytania ankiety (n<n) Obserwatorium Integracji Społecznej Ośrodek Pomocy Społecznej Ocena Zasobów Pomocy Społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Europejski Program Pomocy Żywnościowej Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Powiatowy Urząd Pracy Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Środowiskowy Dom Samopomocy Zakład Aktywności Zawodowej 3 S t r o n a

4 Spis treści Wykaz skrótów... 3 Wstęp Założenia metodologiczne Cel badania Problemy badawcze Charakterystyka badanej próby Techniki i narzędzia badawcze Wyniki badania Analiza danych zastanych Analiza wyników badania ankietowego Wnioski i rekomendacje Spis tabel, wykresów i map Bibliografia Aneks 1. Lista wskaźników Aneks 2. Narzędzie badawcze kwestionariusz ankiety S t r o n a

5 Wstęp Niniejszy raport stanowi prezentację wyników badania Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej. Badanie było realizowane z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL) we współpracy z Obserwatoriami Integracji Społecznej (OIS) działającymi w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Koncepcję badawczą, w tym pytania badawcze oraz narzędzie badawcze, opracowano w ramach cyklu spotkań przedstawicieli OIS zorganizowanych przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w pierwszej połowie 2014 roku. Głównym źródłem informacji wykorzystanym do opracowania niniejszego raportu była ankieta skierowana do ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie. Dodatkowo zebrane w trakcie badania informacje uzupełniono danymi pochodzącymi m.in. z formularza Oceny zasobów pomocy społecznej na rok 2013 dla województwa warmińsko-mazurskiego, bazy danych organizacji pozarządowych dostępnej na stronie internetowej 1, a także Banku Danych Lokalnych GUS 2. W raporcie ujęto informacje dotyczące w szczególności: instytucji, z którymi w 2013 roku współpracowały badane jednostki; problemów społecznych, które najczęściej były wspólnie rozwiązywane; form współdziałania oraz czynników mających wpływ na zakres prowadzonego współdziałania. Ponadto w opracowaniu uwzględniono zagadnienia oceny skuteczności działań podejmowanych w ramach współpracy z poszczególnymi rodzajami instytucji. Wiedza na temat współpracy instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin, stanowi ważny element w procesie wytyczania kierunków dalszego rozwoju systemu pomocy i integracji społecznej. Autorzy niniejszego opracowania dziękując ośrodkom pomocy społecznej oraz powiatowym centrom pomocy rodzinie, które wzięły udział w badaniu mają nadzieję, że okaże się ono źródłem informacji pomocnym w realizacji powyższych założeń. Czym jest współpraca? Pojęcie współpracy rozumiane jest w różny sposób. Według W. Okonia współpraca jest współdziałaniem ze sobą jednostek lub grup ludzi wykonujących swoje cząstkowe zadania, aby osiągnąć jakiś wspólny cel; opiera się na wzajemnym zaufaniu i lojalności oraz na podporządkowaniu się celowi, należycie uświadomionemu sobie przez wszystkie jednostki lub grupy 3. Natomiast Słownik PWN współpracę określa jako działalność prowadzoną wspólnie przez jakieś osoby, instytucje lub państwo 4. Aby podjęta współpraca przebiegała prawidłowo niezbędne jest określenie tego, w jakiej formie będą podjęte działania, do jakiego obszaru tematycznego się odnoszą, a także prawne aspekty współdziałania określone w poszczególnych ustawach. Mając na 1 [dostęp: r.]. 2 [dostęp: r.]. 3 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996, s Słownik PWN, [dostęp: r.]. 5 S t r o n a

6 uwadze zakres tematyczny niniejszego badania dotyczącego współpracy międzyinstytucjonalnej do ustaw tych należą w szczególności: ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 5, ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 6, ustawa o pomocy społecznej 7, ustawa o zatrudnieniu socjalnym 8, ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 9 oraz ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 10.Szerzej tematyka regulacji prawnych zostanie omówiona w dalszej części raportu. Formy współpracy Współpraca powinna przejawiać różne formy. Najczęściej są to: działania informacyjne i promocyjne dla osób wykluczonych i/lub zagrożonych wykluczeniem społecznym, realizacja i/lub uczestnictwo we wspólnych projektach finansowanych z funduszy unijnych, realizacja i/lub uczestnictwo we wspólnych programach aktywności lokalnej, szkolenia pracowników, działania na rzecz rozwoju ekonomii społecznej, prowadzenie zintegrowanych baz danych, wymiana informacji i doświadczeń, prowadzenie analiz/badań wybranych problemów społecznych. Tematyka problemów podejmowanych podczas współpracy Poszczególne instytucje oraz organizacje pozarządowe podejmują działania w obszarach: przemocy w rodzinie, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, ubóstwa, bezrobocia, niepełnosprawności, uzależnienia (alkohol, narkotyki), sieroctwa, bezdomności, długotrwałej i ciężkiej choroby, potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi oraz macierzyństwa i wielodzietności, trudności w integracji cudzoziemców, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, zdarzeń losowych i sytuacji kryzysowych, klęsk żywiołowych, ekologicznych Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. 2010, Nr 234, poz. 1536, ze zm.). 6 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. 2013, poz. 135, ze zm.). 7 Ustawa z dnia12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2013, poz. 182, ze zm.). 8 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. 2011, Nr 43, poz. 225, ze zm.). 9 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2013, poz. 674, ze zm.). 10 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. (Dz. U nr 123 poz. 776, ze zm.). 11 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r. poz. 182, ze zm.). 6 S t r o n a

7 Pozytywne strony podejmowania współpracy Czynniki, które wpływają na przebieg podjętej współpracy z instytucjami lub organizacjami pozarządowymi: sprawny i właściwy przepływ informacji, kompetentni pracownicy, znajomość zadań realizowanych przez inne instytucje, dyspozycyjność i szybkość reakcji, konsekwencja i skuteczność w działaniu, bliskie sąsiedztwo współpracujących instytucji, określenie wspólnych celów dla współpracujących instytucji i organizacji w dokumentach (np. w programach bądź strategiach) przyjmowanych przez samorządy wszystkich szczebli. Korzyści, jakie wynikają z podjętej współpracy między poszczególnymi jednostkami, instytucjami i organizacjami pozarządowymi: sprawniejsze załatwianie spraw, integracja działań pomocowych na rzecz rozwiązania konkretnego problemu - zwiększenie skuteczności pomocy, dostęp do wypracowanych standardów, wymiana wiedzy i doświadczeń pomiędzy jednostkami, zwiększenie kontroli społecznej nad działaniami pomocowymi prowadzonymi przez podmioty życia publicznego, formalne i merytoryczne zbliżenie do siebie instytucji, których współpraca nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy pogłębiony zostanie proces deinstytucjonalizacji systemu pomocowego. Przeszkody towarzyszące współpracy z innymi instytucjami Podczas każdej współpracy możliwe jest wystąpienie przeszkód, które wpływają na jej jakość. Wiązać się to może z: brakiem społecznej akceptacji i przyzwolenia na stosowane formy i wielkość udzielanej pomocy, brakiem odpowiednio przygotowanych wolontariuszy, niewystarczającym przepływem informacji, niewystarczającą znajomością zadań realizowanych przez inne instytucje, dużą ilością formalności koniecznych do podjęcia współpracy, niespójnymi i nieprecyzyjnymi przepisami prawnymi, konfliktami interpersonalnymi, presją czasu i różnymi godzinami pracy, nadmiarem obowiązków, niechęcią do współpracy ze strony innych instytucji, niewystarczającą liczbą instytucji wspierających rodzinę, brakiem środków finansowych bądź niedostateczna ich ilość na zakup podstawowych materiałów biurowych, pokrycie kosztów transportu (bilety), łączności (telefony) i wynagrodzenia dla osób aktywnie uczestniczących w działaniach pomocowych. 7 S t r o n a

8 Instytucje działające na terenie gmin, powiatów i województwa w zakresie pomocy i wsparcia rodzin. Do instytucji działających na terenie gmin, powiatów i województwa w zakresie pomocy i wsparcia rodzin należą: miejskie, miejsko-gminne i gminne ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki wsparcia, w tym dzienny dom pomocy, środowiskowy dom samopomocy, klub samopomocy, noclegownie, jadłodajnie, ośrodki interwencji kryzysowej, uniwersytety trzeciego wieku, warsztaty terapii zajęciowej, podmioty ekonomii społecznej, w tym KIS, CIS, spółdzielnie socjalne, ZAZ, Policja, w tym policyjna izba dziecka, organizacje pozarządowe działające w obszarze pomocy społecznej, placówki szkolne, wychowawcze, opiekuńcze, kuratorium oświaty, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, placówki opiekuńczo-wychowawcze, sąd rodzinny, kuratorska służba sądowa, ośrodki kultury, gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, gminne zespoły interdyscyplinarne, kościoły, związki wyznaniowe, placówki ochrony zdrowia, ośrodki adopcyjne, urzędy pracy, służba więzienna, wolontariusze. Uregulowania prawne i strategiczno-programowe dotyczące współpracy Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie zgodnie z art. 1. ust. 1 reguluje zasady prowadzenia działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych oraz współpracy organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, uzyskiwania przez organizacje pozarządowe statusu organizacji pożytku publicznego oraz funkcjonowania organizacji pożytku publicznego, sprawowania nadzoru nad prowadzeniem działalności pożytku publicznego, a także tworzenia i funkcjonowania rad działalności pożytku publicznego. Ustawa reguluje również warunki wykonywania świadczeń przez wolontariuszy oraz korzystania z tych świadczeń 12. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wyznacza jednostki samorządu terytorialnego oraz organy administracji rządowej jako odpowiedzialne za wspieranie rodziny. Obowiązek ten realizowany jest między innymi we współpracy ze środowiskiem lokalnym, sądami, Policją, podmiotami oświaty i leczniczymi, kościołami czy organizacjami społecznymi. Poza tym, zgodnie z art. 15. ust. 1, 12 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536, ze zm.) 8 S t r o n a

9 do zadań asystenta rodziny należy współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny 13. Zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, z art. 17. ust. 5, do zadań własnych gminy należy między innymi współpraca z powiatowym urzędem pracy w zakresie upowszechniania ofert pracy oraz informacji o wolnych miejscach pracy, upowszechniania informacji o usługach poradnictwa zawodowego i o szkoleniach. Istotną rolę pełni tu dobranie partnera trzeciego sektora. Dobrze dobrany partner pomoże w kwestiach, w których urząd nie jest kompetentny bądź nie posiada doświadczenia 14. Natomiast do zadań pracownika socjalnego należy w szczególności współpraca i współdziałanie z innymi specjalistami w celu przeciwdziałania i ograniczania patologii i skutków negatywnych zjawisk społecznych, łagodzenia skutków ubóstwa (art ust. 7. ustawy o pomocy społecznej). Na podstawie art ust. 1 i 3, pracowników socjalnych mogą również zatrudniać inne instytucje, a w szczególności jednostki organizacyjne właściwe w sprawach zatrudniania i przeciwdziałania bezrobociu, szpitale, zakłady karne, do wykonywania zadań tych jednostek w zakresie pomocy społecznej oraz zatrudniani przez podmioty realizujące zadania określone w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 15. Społeczną płaszczyznę współpracy stwarza ustawa dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym. Punktem wyjścia może być art. 3, ust. 2, który w odniesieniu do prawa powoływania centrów integracji społecznej na jednakowym poziomie znaczeniowym stawia jednostki samorządu terytorialnego i organizacje pozarządowe oraz podmioty, o których mowa w art. 3 ust. 3 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, z zastrzeżeniem, że w przypadku spółdzielni socjalnych Centrum mogą tworzyć spółdzielnie zakładane przez podmioty, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 2006, Nr 94, poz. 651, ze zm.) zwane dalej instytucjami tworzącymi. Szczególnym wyrazem konieczności prowadzenia współpracy pomiędzy różnymi podmiotami działającymi na rzecz rozwiązywania problemów społecznych jest art. 12, ust. 2 ww. ustawy, który zobowiązuje Centrum Integracji Społecznej do opiniowania kandydata przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej właściwego dla miejsca zamieszkania lub pobytu osoby kierowanej do uczestnictwa w Centrum po uprzednim przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego (rodzinnego) 16. Art. 108, ust 1 pkt 40 i 41 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, daje szczególnie duże możliwości na prowadzenie współpracy pomiędzy podmiotami tworzącymi centra integracji społecznej, spółdzielnie socjalne a powiatowymi urzędami pracy. Jak widać, centra integracji społecznej oraz spółdzielnie socjalne są tymi instytucjami, które wymuszają na różnych podmiotach działających w obszarze pomocy społecznej współpracę i integrację sił organizacyjnych i finansowych możliwości Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 135, ze zm.). 14 M. Jarzyna, Projekty partnerskie realizowane w ramach funduszy unijnych,[w:] Podmioty Ekonomii Społecznej. Różne formy współpracy z podmiotami ekonomii społecznej, red. I. Gosk, A. Pyrka, Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych, Warszawa 2008, s Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r. poz. 182, ze zm.). 16 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225, ze zm.). 17 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2013 r. poz. 674, ze zm.). 9 S t r o n a

10 Istotną ustawą, której zapisy realizowane są w jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Zgodnie z zapisami ustawy w każdej gminie powinien powstać i funkcjonować przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta zespół interdyscyplinarny ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie (działający w ramach zespołu interdyscyplinarnego), który powinien być elementem tworzonego przez gminę systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Zespół powoływany jest przez wójta, burmistrza, prezydenta, działa na podstawie porozumień zawartych między wójtem, burmistrzem albo prezydentem miasta z podmiotami, których przedstawiciele wchodzą w skład zespołu. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego wykonują zadania w ramach obowiązków służbowych lub zawodowych. Obsługę organizacyjno-techniczną zespołu ma zapewniać ośrodek pomocy społecznej. Art. 9a ust. 3 i 4 ww. ustawy wskazuje podmioty, których przedstawiciele wchodzą w skład zespołu: jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarządowych, a także kuratorzy sądowi. W skład zespołu mogą wchodzić również: prokuratorzy i przedstawiciele podmiotów innych niż określone w Art. 9a ust. 3 ustawy, działających na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie 18. Ponadto należy wspomnieć o innych ustawach, w których zawarte są zapisy dotyczące podejmowania współpracy w ramach rozwiązywania ważnych kwestii społecznych. Do tych ustaw należą m.in.: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DZ. U. 2011, Nr 127, poz. 721, ze zm.), Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 2012, poz. 1356, ze zm.). Zapisy dotyczące podejmowania współpracy w obszarze pomocy i wsparcia społecznego znajdują się również w dokumentach strategiczno-programowych opracowanych na poziomie Europy, kraju, województwa oraz gmin i powiatów. Do istotnych strategii i programów należą m.in.: Strategia Europa 2020, Strategia Rozwoju Kraju 2020, Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020, Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój , Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025, Regionalny Program Operacyjny Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata , Strategia polityki społecznej województwa warmińsko-mazurskiego do 2020 roku; Roczne Programy współpracy Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Gminne i powiatowe dokumenty strategiczne i programowe. 18 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. 2005, Nr 180, poz. 1493, ze zm.). 10 S t r o n a

11 Współpraca z organizacjami pozarządowymi Organizacje pozarządowe są ważnym elementem realizacji polityki społecznej państwa. Dają one możliwość rozwijania aktywności obywatelskiej, ale także pozwalają na efektywną realizację zadań publicznych, w tym również zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego 19. Działalność organizacji pozarządowych w społeczności lokalnej odgrywa bardzo ważną rolę. Pozwala osobom najbardziej zaangażowanym w życie lokalnej społeczności podjąć działania na jej korzyść. Współpracę jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi określa ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zdarza się jednak, że współpraca nie przebiega we właściwy sposób. Głównych przeszkód należy poszukiwać w braku wiedzy oraz zaufania. Podjęta współpraca pozwala efektywnie zaspokajać potrzeby wszystkie dziedziny życia lokalnego środowiska. Mając na uwadze zasady obowiązujące przy obopólnej współpracy, za najważniejsze uważa się: pomocniczość, która wraz z suwerennością uznaje odrębność zorganizowanych wspólnot lokalnych, które posiadają prawo do samodzielnego definiowania i przezwyciężania barier, partnerstwo, w którym organizacje pozarządowe zgodnie z ustawą i przepisami prawnymi rozpoznają oraz określają problemy społeczne, sporządzają plan oraz metody ich rozwiązania, a także biorą udział w realizowaniu zadań publicznych, efektywność, która istotna jest przy zlecaniu zadań publicznych trzeciemu sektorowi przez organy administracji publicznej, przy czym należy pamiętać o uczciwej konkurencji oraz o ustawie o finansach publicznych, jawność dotyczy informowania organizacji pozarządowych o zamiarach, celach i środkach przeznaczonych na wykonanie zadań publicznych. Umieszczane informacje odnośnie konkursów powinny ukazywać się w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP) 20. Współpraca z organizacjami pozarządowymi może przybrać formę finansową bądź pozafinansową. Pierwsza forma finansowa dotyczy realizacji zadań publicznych przez organizacje pozarządowe. Zadania te mają postać: powierzania tzn. wykonywanie zadania publicznego łącznie z udzieleniem dotacji na sfinansowanie jego realizacji, wspierania, czyli wykonywania zadania publicznego wraz z udzieleniem tylko częściowego dofinansowania jego realizacji, inicjatywy lokalnej, umowy partnerstwa wynikającej z ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 21. Druga forma pozafinansowa odnosi się głównie do: wzajemnej wymiany informacji o planowanych kierunkach działalności między jednostkami samorządu a organizacjami pozarządowymi. Do narzędzi, które służą wzajemnemu informowaniu należą m.in. tablice ogłoszeniowe, Biuletyny Informacji Publicznej, lokalna prasa czy strona internetowa. Wymiana informacji odbywa się 19 J. Kosowski, Współpraca jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi, Wyd. LEX, Warszawa 2012, s Zasady tworzenia programu współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi oraz z podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Metodologia i zalecenia, Warszawa 2004, s [dostęp: r.]. 11 S t r o n a

12 również poprzez osobiste spotkania przedstawicieli trzeciego sektora i administracji lokalnej, konsultacji z trzecim sektorem projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących jego działalności statutowej, konsultacji projektów aktów normatywnych odnośnie sfery pożytku publicznego z radami pożytku publicznego, powoływania wspólnych zespołów doradczych i inicjatywnych, w skład których wchodzą przedstawiciele trzeciego sektora i jednostek. Zlecanie zadań publicznych odbywa się na zasadzie otwartych konkursów ofert bądź w procedurze małych grantów 22. Realizowane zadania poprzez inicjatywę lokalną w szczególności dotyczą: infrastruktury, działań charytatywnych, wolontariatu, podtrzymywania tradycji narodowej oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej, działania na rzecz mniejszości narodowych, etnicznych, a także ochrony dóbr kultury, edukacji, sfery kultury fizycznej, turystyki i rekreacji, ochrony przyrody, bezpieczeństwa społecznego w tym szczególnie działań pomocowych osobom i grupom społecznym zagrożonym wykluczenie społecznym, bezpieczeństwa publicznego 23. Podstawowe zasady tworzenia programów współpracy administracji rządowej i samorządowej z trzecim sektorem Współpraca opiera się na pięciu podstawowych normach: współpracy wszystkich organizacji trzeciego sektora, łącznie z organizacjami pożytku publicznego, charakteru współpracy, cykliczności współpracy, procesu budowania partnerstwa, różnorodności współpracy 24. Zakres podmiotowy organizacji pozarządowych Zakres podmiotowy dotyczący programów tworzonych w ramach współpracy między administracją publiczną i samorządową a trzecim sektorem ujęto w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z zapisami ustawy, do podmiotów takich zaliczamy jednostki samorządu terytorialnego na szczeblu gminy, powiatu oraz województwa, organizacje trzeciego sektora, a także podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ww. ustawy. Istotny jest tu zakres działalności jednostek samorządu w stosunku do działalności pożytku publicznego. Zakres zadań musi odpowiadać partnerom współpracy. 22 Tamże. 23 I. Raszeja-Ossowska. Zasady współpracy organizacji pozarządowych z jednostkami samorządu terytorialnego. Poradnik, [dostęp: ]. 24 Zasady tworzenia programu współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi oraz z podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Metodologia i zalecenia, Warszawa 2004, s S t r o n a

13 Do podstawowych obszarów podmiotowych najczęściej należą: stowarzyszenia, fundacje, grupy charytatywne, zakłady opiekuńcze, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, fundacje, gdzie jedynym fundatorem jest Skarb Państwa bądź jednostka samorządu terytorialnego. Wśród pozostałych, zgodnie z art.3 ust. 4 ustawy o działalności pożytku wymienia się: związki zawodowe, organizacje pracodawców, partie polityczne, samorządy zawodowe, fundacje utworzone przez partie polityczne, spółki działające na podstawie przepisów o kulturze fizycznej. Należy zaznaczyć, że współpraca z wymienionymi wyżej podmiotami nie może przyjmować formy zlecenia zadań publicznych. Wynika to z przepisów działu II Działalność Pożytku publicznego przedmiotowej ustawy Tamże, s S t r o n a

14 1. Założenia metodologiczne 1.1. Cel badania W ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji zaplanowano przeprowadzenie w 2014 roku 4 badań ogólnopolskich. Ich celem było pogłębienie wiedzy z różnych obszarów pomocy społecznej. Celem głównym niniejszego badania dotyczącego współdziałania instytucji był opis i charakterystyka zakresu i form współpracy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej na poziomie gminy, powiatu oraz województwa z instytucjami publicznymi i organizacjami społecznymi w zakresie pomocy i wsparcia rodzin, jak również wpływ tego rodzaju współpracy na skuteczność 26 działań pomocy społecznej. Do celów szczegółowych należały natomiast: 1. Identyfikacja instytucji publicznych i organizacji pozarządowych, z którymi ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie nawiązują i utrzymują współpracę w zakresie pomocy i wsparcia rodziny; 2. Opis charakteru tej współpracy celów, form i stosowanych metod; 3. Identyfikacja czynników ułatwiających i utrudniających nawiązywanie i utrzymywanie współpracy w zakresie pomocy i wsparcia rodzin; 4. Ocena skuteczności współpracy OPS i PCPR z instytucjami publicznymi oraz organizacjami pozarządowymi w zakresie pomocy i wsparcia rodzin Problemy badawcze Na potrzeby realizacji celu głównego i celów szczegółowych sformułowano siedem problemów badawczych w następującym brzmieniu: 1. Jakie są obszary współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 2. Z jakimi instytucjami współpracują OPS i PCPR w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 3. Jakie są formy współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 4. Z jakimi innymi instytucjami najczęściej, a z jakimi najrzadziej podejmowana jest przez OPS i PCPR współpraca w zakresie pomocy i wsparcia? 5. Jakie czynniki utrudniają współpracę OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 6. Jakie czynniki ułatwiają współpracę OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 7. Jakie są korzyści ze współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 26 Na potrzeby badania skuteczność zdefiniowano jako osiągnięcie wyznaczonych celów w zakresie pomocy i wsparcia rodziny. 14 S t r o n a

15 1.3. Charakterystyka badanej próby Badaną populację stanowiły wszystkie działające w województwie warmińskomazurskim ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie, tj. łącznie 135 jednostek ośrodków pomocy społecznej oraz 19 powiatowych centrów pomocy rodzinie (2 miejskie ośrodki pomocy społecznej w Olsztynie i Elblągu, realizujące zadania powiatów wypełniły po jednej ankiecie). Jako minimalny oczekiwany poziom zwrotów wypełnionych ankiet przyjęto 60% 27. Poziom zwrotów w realizowanym badaniu w województwie warmińsko-mazurskim wyniósł 94,1%, co oznacza, że wypełnione ankiety nadesłało 127 jednostek. Szczegółową strukturę populacji tj. OPS i PCPR, działających na terenie województwa warmińsko-mazurskiego i strukturę próby badawczej tj. jednostek biorących udział w badaniu, przedstawia poniższa tabela. Tabela nr 1. Struktura badanej próby w badaniu CAWI w województwie warmińskomazurskim Ośrodki Pomocy Społecznej Wyszczególnienie Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie ogółem wiejskich w tym w gminach: miejskowiejskich miejskich RAZEM JOPS Liczb jednostek funkcjonujących w województwie w 2013 r. Jednostki biorące aktywny udział w badaniu *2 miejskie ośrodki pomocy społecznej w mieście Olsztyn i Elbląg, realizujące zadania powiatów wypełniły po jednej ankiecie. Źródło: opracowanie własne 1.4. Techniki i narzędzia badawcze 19* liczba % 94,7 94,0 92,5 93, ,1 Przeprowadzenie badania składało się z dwóch etapów: analizy danych zastanych (desk research) oraz właściwego badania ilościowego. W pierwszym etapie analizy danych zastanych wykorzystano następujące źródła informacji: Ocena zasobów pomocy społecznej na rok 2013 dla województwa warmińskomazurskiego, Sprawozdawczość MPiPS-03 za 2013 rok, Dokument Problemy społeczne województwa warmińsko-mazurskiego w latach 2001, w ujęciu statystycznym. Materiały porównawcze na podstawie sprawozdań MPiPS-03 opracowany przez Obserwatorium Integracji Społecznej funkcjonujące w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, baza danych organizacji pozarządowych dostępną w Internecie pod adresem 27 Dokumenty przetargowe, [dostęp: r.]. 15 S t r o n a

16 Bank Danych Lokalnych GUS dostępny w Internecie pod adresem opracowania i dane własne Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Właściwe badanie ilościowe przeprowadzono metodą CAWI za pomocą kwestionariusza ankiety zamieszczonego w Centralnej Aplikacji Statystycznej (CAS) w formie sprawozdania jednorazowego. Proces zbierania danych obejmował okres od 27 czerwca do 15 lipca 2014 roku. 16 S t r o n a

17 2. Wyniki badania 2.1. Analiza danych zastanych Województwo warmińsko-mazurskie leży w północno-wschodniej części kraju i zajmuje obszar km². Poniższa mapa przedstawia podział administracyjny województwa w 2013 roku. Mapa nr 1. Podział administracyjny województwa warmińsko-mazurskiego Źródło: Urząd Statystyczny w Olsztynie Województwo warmińsko-mazurskie podzielone jest na 21 powiatów, w tym 19 powiatów ziemskich oraz 2 miasta na prawach powiatu miasto Olsztyn i Elbląg. Na terenie województwa znajduje się 116 gmin, w tym: 16 miejskich, 33 miejsko-wiejskie i 67 wiejskich. Według danych Urzędu Statystycznego w Olsztynie na koniec 2013 roku województwo warmińsko-mazurskie zamieszkiwało osób, co stanowiło 3,76% mieszkańców Polski. Województwo warmińsko-mazurskie należy do jednego z najbiedniejszych w kraju. Ubóstwo wielu rodzin, pomimo coraz większych nakładów finansowych przeznaczanych na pomoc społeczną i realizacji wielu projektów finansowanych z EFS, należy do największych i najpowszechniejszych problemów społecznych występujących w regionie. Jest ono w dużej mierze wynikiem najwyższego w Polsce wskaźnika stopy bezrobocia. Brak zatrudnienia nie pozwala wielu rodzinom i osobom zaspokoić potrzeb niezbędnych do ich samodzielnej egzystencji. Jest on również przyczyną powstawania dysfunkcji w rodzinach oraz degradacji społecznej środowisk rodzinnych. Z uwagi na to, że województwo warmińsko-mazurskie 17 S t r o n a

18 obejmuje swym zasięgiem rozległe tereny popegeerowskie, jego mieszkańcy w szczególnym stopniu narażeni są na występowanie negatywnych zjawisk społeczno-ekonomicznych, począwszy od degradacji społecznej osób ubogich oraz ich rodzin, poprzez ich marginalizację i wykluczenie społeczne, a skończywszy na zachowaniach takich, jak np. alkoholizm czy narkomania 28. Realizacja działań polegająca na współpracy różnych instytucji w obszarze pomocy i wsparcia rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, wpisuje się w zakres przedsięwzięć pomocy i integracji społecznej. Działania te prowadzone są przez jednostki samorządu terytorialnego, zarówno w wymiarze lokalnym, jak i regionalnym i stanowią element realizacji szeroko rozumianej polityki społecznej państwa. Aby skutecznie i efektywnie realizować działania na rzecz rodzin doświadczających różnych problemów społecznych, należy dokonać dogłębnej diagnozy skali i charakteru problemów występujących wśród mieszkańców regionu. W 2013 roku ze świadczeń z systemu pomocy społecznej (bez względu na rodzaj, formę i źródło finansowania) w województwie warmińsko-mazurskim korzystało osób (liczba osób w rodzinach), co stanowiło 14,63% wszystkich mieszkańców województwa. Szczegółowy wykaz liczby rodzin i osób korzystających z pomocy społecznej w 2013 r. z powodów zawartych w art. 7 Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182, ze zm.) znajduje się w tabeli poniżej. Tabela nr 2. Struktura korzystania z pomocy społecznej w województwie warmińskomazurskim w roku 2013 r. % osób, którym % osób, którym udzielono Liczba Liczba osób udzielono pomocy, pomocy w ramach danego rodzin, w rodzinach, w stosunku do powodu, w stosunku do którym którym ogólnej liczby ogólnej liczby osób udzielono udzielono mieszkańców objętych pomocą pomocy pomocy województwa społeczną Powody udzielenia świadczeń z systemu pomocy społecznej Bezrobocie ,84 67,27 Ubóstwo ,91 54,06 Niepełnosprawność ,65 24,94 Długotrwała lub ciężka choroba Bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego ,28 22, ,38 23,13 Potrzeba ochrony macierzyństwa ,9 19,83 Alkoholizm ,62 4,23 Bezdomność ,01 0,97 Trudności w przystosowaniu do , Problemy społeczne województwa warmińsko-mazurskiego w latach 2001, w ujęciu statystycznym. Materiały porównawcze na podstawie sprawozdań MPiPS-03, Obserwatorium Integracji Społecznej, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2014, [dostęp: r.]. 18 S t r o n a

19 Powody udzielenia świadczeń z systemu pomocy społecznej Liczba rodzin, którym udzielono pomocy Liczba osób w rodzinach, którym udzielono pomocy % osób, którym udzielono pomocy, w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców województwa % osób, którym udzielono pomocy w ramach danego powodu, w stosunku do ogólnej liczby osób objętych pomocą społeczną życia po zwolnieniu z zakładu karnego Przemoc w rodzinie ,22 1,51 Sytuacja kryzysowa ,08 0,57 Zdarzenie losowe ,06 0,38 Narkomania ,02 0,15 Sieroctwo ,01 0,1 Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi ,01 0,045 Klęska żywiołowa lub ekologiczna ,01 0,04 Trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy ,002 0,01 Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 Do dominujących problemów społecznych występujących w województwie warmińsko-mazurskim należą: bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, potrzeba ochrony macierzyństwa oraz alkoholizm. Specyfika tych problemów decyduje o tym, że ich konsekwencje zawsze dotykają nie tylko pojedynczych osób, ale całych rodzin. Dlatego podejmując działania w obszarze rozwiązywania problemów społecznych, wskazane jest, aby w orbicie zainteresowań współpracujących podmiotów pomocy i wsparcia znalazły się całe rodziny, a nie tylko jej pojedynczy członkowie. Szczegółowe zasady udzielania pomocy i wsparcia osobom i rodzinom w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości określone są w ww. ustawie o pomocy społecznej. Ustawa ta dodatkowo wyznacza podmioty, które tę pomoc organizują. Są to organy administracji rządowej i samorządowej, współpracujące w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi (art. 2, ust. 2). Znaczący akcent w powyższej definicji podmiotów odpowiedzialnych za realizację pomocy społecznej położony został na współpracę różnych podmiotów i instytucji, jako czynnika determinującego skuteczność podejmowanych działań. Należy zaznaczyć, że współpraca ta może obejmować różne podmioty, m.in. jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej, instytucje rynku pracy, lokalne władze, przedsiębiorców oraz organizacje pozarządowe. Może ona również przybierać różnorodne formy, opierające się na zapisach ustaw regulujących działania danych podmiotów, podpisanych porozumieniach pomiędzy instytucjami lub też na nieformalnych kontaktach między pracownikami. W związku z tym, argumentem przemawiającym za promowaniem wzajemnej współpracy ww. podmiotów jest efekt synergii, który polega na większej efektywności i skuteczności zorganizowanej pracy zespołowej niż działań indywidualnych. 19 S t r o n a

20 Do ważnych partnerów w podejmowaniu współpracy należą organizacje pozarządowe. Są one ważnym elementem funkcjonowania państwa. Według danych z Urzędu Statystycznego w Olsztynie, na dzień 31 grudnia 2013 r. w województwie warmińsko-mazurskim zarejestrowanych było stowarzyszeń i 333 fundacji łącznie podmiotów (dla por. w 2012 r.: w regionie było stowarzyszeń i 318 fundacji łącznie podmiotów). Natomiast według portalu prowadzonej przez stowarzyszenie Klon/Jawor, w województwie funkcjonowało organizacji pozarządowych działających w obszarze przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, przeciwdziałania bezrobociu oraz rozwoju gospodarczego 29. Obszary i zasady współpracy instytucji zaangażowanych w proces pomocy i integracji społecznej z organizacjami pozarządowymi określa Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536, ze zm.). Z zapisów ustawy wynika, że współpraca powinna obejmować m.in.: zlecanie organizacjom pozarządowym realizacji zadań publicznych, wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności i współdziałanie w celu zharmonizowania tych kierunków, konsultowanie z organizacjami pozarządowymi (odpowiednio do zakresu ich działania) projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji, tworzenie wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym (art. 5, ust. 2). W 2013 r. w województwie warmińsko-mazurskim w zakresie pomocy i integracji społecznej podejmowano inicjatywy w następujących obszarach: pomoc społeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz pomoc w lepszym funkcjonowaniu w społeczeństwie tych rodzin i osób; wspieranie rodzin i systemu pieczy zastępczej; działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; działalność na rzecz osób niepełnosprawnych; przeciwdziałanie uzależnieniom i patologiom społecznym. Zlecanie realizacji ww. zadań w trybie działalności pożytku publicznego odbywa się najczęściej po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert lub w trybie zamówień publicznych, chyba że przepisy odrębne przewidują inny tryb. W roku 2013 w województwie warmińsko-mazurskim zawarto 376 umów z 274 organizacjami pozarządowymi na realizację zadań w ww. obszarach w ramach otwartych konkursów ofert. Jednak na 135 jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej, tylko 53 z nich wykazały współpracę ich samorządów lokalnych z organizacjami pozarządowymi w formie zlecania zadań (40 samorządów gminnych i 13 samorządów powiatowych). Ponadto z uzyskanych danych wynika, że w 2013 r. dziesięć samorządów lokalnych zleciło pojedyncze zadania w trybie zamówień publicznych (9 samorządów gminnych i 1 samorząd powiatowy), z czego zdecydowana większość zadań polegała na zleceniu usług opiekuńczych. Ważnym jest fakt, że współpraca jednostek samorządu terytorialnego oraz jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej w województwie warmińsko-mazurskim z organizacjami pozarządowymi często przybiera postać pozafinansową i polega m.in. na działaniach w zakresie dostarczania i dystrybucji żywności z programu PEAD, zabezpieczenia 29 Por. Aneks nr 1. Źródło: [dostęp: r.]. 20 S t r o n a

21 podopiecznych w odzież, leki, środki opatrunkowe i higieniczne, współorganizowaniu konferencji, szkoleń, spotkań integracyjnych oraz pikników 30. Aby realizować działania w obszarze współpracy podmiotów i instytucji zajmujących się wsparciem i pomocą społeczną, niezbędne są odpowiednie zasoby instytucjonalne. Szczegółowy wykaz infrastruktury społecznej województwa warmińsko-mazurskiego przedstawia tabela poniżej. Tabela nr 3. Infrastruktura pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim, stan na r. Liczba placówek na lp. Rodzaj placówek terenie województwa Liczba warmińskomazurskiego miejsc 1. Domy pomocy społecznej filie Rodzinne domy pomocy Placówki zapewniające opiekę całodobową osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub w podeszłym wieku 4. Ośrodki adopcyjne filie - 5. Placówki świadczące usługi w zakresie interwencji kryzysowej Jednostki i punkty poradnictwa specjalistycznego, w tym rodzinnego Mieszkania chronione Mieszkania rówieśnicze 5 21 Ośrodki wsparcia 9. Środowiskowe domy samopomocy, w tym: filie a) Ponadgminne środowiskowe domy samopomocy filia b) Gminne środowiskowe domy samopomocy filie Dzienne domy pomocy Domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży filie 58 Placówki opiekuńczo-wychowawcze 10. Całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze: a) socjalizacyjne b) rodzinne c) interwencyjne 7 63 d) specjalistyczno-terapeutyczne Placówki wsparcia dziennego: a) opiekuńcze, w tym: - koła zainteresowań - świetlice - kluby Ocena zasobów pomocy społecznej na rok 2013 dla województwa warmińsko-mazurskiego, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2014, [dostęp: ]. Zobacz także Aneks nr 1 wskaźnik Zgodnie z Ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2012 r., uległy likwidacji z dniem 31 grudnia 2011 r. publiczne ośrodki adopcyjno-opiekuńcze oraz te z ośrodków niepublicznych, które nie spełniły wymogów wynikających z powyższej ustawy (czyli w województwie warmińsko-mazurskim wszystkie siedem placówek). 21 S t r o n a

22 lp. - ogniska wychowawcze Rodzaj placówek Liczba placówek na terenie województwa warmińskomazurskiego Liczba miejsc b) specjalistyczne (świetlice terapeutyczne i socjoterapeutyczne) c) praca podwórkowa Specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie 3 65 Źródło: opracowanie własne ROPS/OIS na podstawie danych otrzymanych z OPS i PCPR Odsetek gmin województwa warmińsko-mazurskiego, w których funkcjonują inne niż OPS i PCPR instytucje pomocy i wsparcia, w tym prowadzone przez organizacje pozarządowe, w 2013 r. wyniósł 38,79% 32. Opierając się na zapisach ustawowych oraz strategiczno-programowych, a także biorąc pod uwagę z jednej strony dane dotyczące natężenia i specyfiki problemów społecznych występujących w województwie warmińskomazurskim, a z drugiej strony analizując liczbę podmiotów i instytucji publicznych oraz organizacji pozarządowych działających w województwie, można stwierdzić, że występuje potrzeba realizacji działań w ramach podejmowanej współpracy, a także istnieje zaplecze instytucjonalno-organizacyjne do jej realizacji. Oczywiście należy stwarzać coraz to lepsze warunki podejmowania takiej współpracy poprzez rozwój bazy podmiotów i instytucji, ale przede wszystkich poprzez stworzenie całej kultury współpracy (szkolenie kadry, tworzenie kanałów komunikacji i partnerstwa, wspomaganie działań wspólnotowych itp.). Aby jednak precyzyjnie określać potrzeby w zakresie podejmowanej współpracy, a także pożądane i efektywne formy jej realizacji, należy pogłębiać badania dotyczące diagnozy, zasad i sposób podejmowania współpracy na poziomie lokalnym i regionalnym. Odpowiedzią na powyższe jest realizowane badanie Analiza wyników badania ankietowego Zrealizowane badanie ankietowe skierowane było do kadry kierowniczej ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie ze wszystkich województw w kraju. W województwie warmińsko-mazurskim ankieta w systemie CAS skierowana była do przedstawicieli 116 OPS oraz 19 PCPR (łącznie 135 podmiotów 33 ). W badaniu udział wzięło łącznie 127 respondentów 109 przedstawicieli kadry kierowniczej OPS (w tym dwóch przedstawicieli MOPS reprezentujących ośrodki pomocy społecznej w miastach na prawach powiatu) oraz 18 przedstawicieli kadry kierowniczej PCPR. Poziom zwrotów wyniósł 94,1%. Zebrane i przedstawione poniżej dane prezentują informacje uzyskane od uczestników badania. Jednym z celów badania była identyfikacja instytucji publicznych i organizacji pozarządowych, z którymi współpracują jednostki reprezentowane przez respondentów. Deklaracje uczestników badania dotyczące podejmowania współpracy zostały przedstawione w tabeli poniżej. 32 Por. Aneks nr 1. Źródło Ocena zasobów pomocy społecznej na rok 2013 dla województwa warmińsko-mazurskiego, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2014, [dostęp: r.] miejskie ośrodki miejskie ośrodki pomocy społecznej w mieście Olsztyn i Elbląg, realizujące zadania powiatów wypełniły po jednej ankiecie. 22 S t r o n a

23 Tabela nr 4. Podejmowanie współpracy przez jednostki biorące udział w badaniu OPS i PCPR łącznie (N=127) Czy współpraca występuje? Tak Liczba % Z jaką instytucją? respondentów OPS/PCPR/MOPR/MOPS Placówki oświaty i wychowania, (w tym szkoły, poradnie psychologiczno-pedagogiczne); kuratorium oświaty Sąd rodzinny; kuratorska służba sądowa PUP Policja, w tym policyjna izba dziecka ,2 Gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych ,8 Placówki ochrony zdrowia ,8 Ośrodek wsparcia, w tym: dzienny dom pomocy, ŚDS, Klub samopomocy, noclegownie, jadłodajnie ,1 Organizacje pozarządowe ,5 Placówka opiekuńczo-wychowawcza ,5 Ośrodek kultury Kościoły, związki wyznaniowe 89 70,1 Warsztaty Terapii Zajęciowej 81 63,8 Podmioty ekonomii społecznej, w tym: KIS, CIS, spółdzielnie socjalne, ZAZ 76 59,8 Służba więzienna 74 58,3 Ośrodek interwencji kryzysowej 73 57,5 Placówki wsparcia dziennego 65 51,2 Ośrodek adopcyjny 34 26,8 Uniwersytet trzeciego wieku 29 22,8 Źródło: opracowanie własne Z analizy danych wynika, że profil podmiotów, z jakimi podejmowana jest współpraca zależy od problemów, jakich doświadczają klienci jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Do podmiotów, z którymi najwięcej OPS i PCPR podejmuje współpracę w zakresie działań na rzecz klientów pomocy społecznej należą inne ośrodki pomocy społecznej oraz powiatowe centra pomocy rodzinie, placówki oświaty i wychowania, sądy rodzinne, powiatowe urzędy pracy oraz policja. Zdecydowanie mniej OPS i PCPR podejmuje współpracę z placówkami wsparcia dziennego, ośrodkami adopcyjnymi czy Uniwersytetami III Wieku. Dodatkowo respondenci wskazywali inne podmioty, z którymi współpracują. Do nich należały: Bank Żywności, dom dziecka, Zespoły Interdyscyplinarne ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, Izba Celna oraz PFRON. Należy zauważyć, że jednym z czynników mających wpływ na strukturę podejmowanej współpracy jest dostępność danych instytucji publicznych i organizacji pozarządowych w obszarze działań jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Specyfika działań ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie determinowana jest nałożonymi na nie ustawowo odrębnymi zadaniami w zakresie wsparcia rodzin. W związku z powyższym w tabelach zaprezentowane zostały dane na temat podejmowania współpracy oddzielnie przez PCPR i przez OPS z województwa warmińsko-mazurskiego. 23 S t r o n a

24 Tabela nr 5. Podejmowanie współpracy przez PCPR biorące udział w badaniu (n=18) Czy współpraca występuje? Tak Liczba Z jaką instytucją? respondentów OPS/PCPR/MOPR/MOPS 18 Placówki oświaty i wychowania, (w tym szkoły, poradnie psychologiczno-pedagogiczne); kuratorium oświaty 18 Sąd rodzinny; kuratorska służba sądowa 18 PUP 18 Policja, w tym policyjna izba dziecka 18 Placówka opiekuńczo-wychowawcza 18 Warsztaty Terapii Zajęciowej 18 Ośrodek adopcyjny 18 Organizacje pozarządowe 17 Placówki ochrony zdrowia 16 Ośrodek wsparcia, w tym: dzienny dom pomocy, ŚDS, Klub samopomocy, noclegownie, jadłodajnie 16 Gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych 14 Służba więzienna 14 Kościoły, związki wyznaniowe 13 Podmioty ekonomii społecznej, w tym: KIS, CIS, spółdzielnie socjalne, ZAZ 12 Ośrodek interwencji kryzysowej 11 Ośrodek kultury 10 Placówki wsparcia dziennego 10 Uniwersytet trzeciego wieku 7 Źródło: opracowanie własne Z uwagi na przypisane PCPR zadania, główne działania tych pomiotów skupiają się wokół wsparcia rodzin i działania systemu pieczy zastępczej, przeciwdziałania przemocy w rodzinie i wsparcia osób niepełnosprawnych. W związku z powyższym podmioty te współpracują z instytucjami i organizacjami, które podejmują działania na rzecz osób i rodzin doświadczających ww. problemów. Należy tu wymienić m.in. inne ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie, placówki oświaty i wychowania, sądy rodzinne, urzędy pracy, policję, placówki opiekuńczo-wychowawcze, ośrodki adopcyjne czy warsztaty terapii zajęciowej. W dużo mniejszym zakresie współpraca ta jest podejmowana z uniwersytetami trzeciego wieku czy ośrodkami kultury. Tabela nr 6. Podejmowanie współpracy przez OPS biorące udział w badaniu (n=109) Czy współpraca występuje? Tak Z jaką instytucją? Liczba respondentów % OPS/PCPR/MOPR/MOPS Placówki oświaty i wychowania, (w tym szkoły, poradnie psychologiczno-pedagogiczne); kuratorium oświaty Sąd rodzinny; kuratorska służba sądowa PUP S t r o n a

25 Gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych Policja, w tym policyjna izba dziecka ,1 Placówki ochrony zdrowia ,2 Ośrodek wsparcia, w tym: dzienny dom pomocy, ŚDS, Klub samopomocy, noclegownie, jadłodajnie ,7 Organizacje pozarządowe 89 81,7 Ośrodek kultury 84 77,1 Placówka opiekuńczo-wychowawcza 83 76,1 Kościoły, związki wyznaniowe 76 69,7 Podmioty ekonomii społecznej, w tym: KIS, CIS, spółdzielnie socjalne, ZAZ 64 58,7 Warsztaty Terapii Zajęciowej 63 57,8 Ośrodek interwencji kryzysowej 62 56,9 Służba więzienna 60 55,0 Placówki wsparcia dziennego 55 50,5 Uniwersytet trzeciego wieku 22 20,2 Ośrodek adopcyjny 16 14,7 Źródło: opracowanie własne Zakres działań podejmowanych przez ośrodki pomocy społecznej oraz specyfika i rodzaj problemów, z jakimi mają do czynienia pracownicy tych instytucji, w oparciu o zapisy ustawy o pomocy społecznej, jest dużo szerszy niż powiatowych centrów pomocy rodzinie. Ma to wpływ na różnorodność i wielość podmiotów, z jakimi OPS podejmują współpracę. Najwięcej przedstawicieli kadry kierowniczej OPS wskazało na podejmowanie współpracy z: innymi ośrodkami pomocy społecznej i powiatowymi centrami pomocy rodzinie, placówkami oświaty i wychowania, sądami rodzinnymi, urzędami pracy, policją, gminnymi komisjami rozwiązywania problemów alkoholowych oraz placówkami ochrony zdrowia. W dużo mniejszym zakresie współpraca ta jest podejmowana z ośrodkami adopcyjnymi oraz Uniwersytetami III Wieku. W ankiecie, po wskazaniu podmiotów, z którymi podejmowana jest współpraca, respondenci zostali poproszeni o jej ocenę. Jednym z poruszonych zagadnień było występowanie ograniczeń i trudności pojawiających się w ramach podejmowanych wspólnie działań. 25 S t r o n a

26 Wykres nr 1. Występowanie ograniczeń/trudności we współpracy z instytucjami i podmiotami wskazanymi na wykresie (N=127) Źródło: opracowanie własne Z danych zaprezentowanych na wykresie powyżej można wywnioskować, że zdecydowana większość jednostek organizacyjnych pomocy społecznej nie wskazuje zbyt wielu trudności występujących w ramach podejmowanej współpracy. Większość respondentów wskazuje na całkowity ich brak lub występowanie tylko w niewielkim stopniu. Najwięcej trudności uczestnicy badania dostrzegają we współpracy z sądami rodzinnymi (19,7% respondentów), placówkami oświaty i wychowania (17,3% respondentów), ośrodkami kultury (14,9% respondentów), placówkami ochrony zdrowia (14,6% respondentów) oraz organizacjami pozarządowymi (14,2% respondentów) 34. Respondenci wypowiedzieli się także na temat skuteczności działań podejmowanych we współpracy ze wskazanymi przez siebie podmiotami. 34 Wyliczenie % respondentów nastąpiło poprzez zsumowanie % osób, które zaznaczyły odpowiedź 4 i 5 w danym pytaniu. 26 S t r o n a

27 Wykres nr 2. Ocena skuteczności działań podejmowanych w zakresie współpracy z instytucjami i podmiotami wskazanymi na wykresie (N=127) Źródło: opracowanie własne Analizując dane zawarte na powyższym wykresie, najwięcej respondentów za bardzo skuteczną ocenia współpracę podejmowaną m.in. z ośrodkami wsparcia (83,8% respondentów), powiatowymi urzędami pracy (76,4% respondentów), placówkami opiekuńczo-wychowawczymi (75,2% respondentów) oraz innymi OPS i PCPR (73,2% respondentów) 35. Natomiast za najmniej skuteczną oceniają współpracę m.in. z Uniwersytetami III Wieku (37,9% respondentów) oraz placówkami ochrony zdrowia (13,8% respondentów) 36. Należy jednak zaznaczyć, że decydujący wpływ na skuteczność podejmowanych działań ma charakter podejmowanych przez dane podmioty działań i realizowanych zadań oraz wzajemne wpisywanie się w swoje potrzeby i oczekiwania. Jednym z czynników mających wpływ na chęć podejmowania wspólnych działań jest zadowolenie z podejmowanej już współpracy i dobre doświadczenia w kontaktach w ramach realizowanych zadań. W związku z powyższym respondenci zostali poproszeni o ocenę tego zadowolenia. 35 Wyliczenie % respondentów nastąpiło poprzez zsumowanie % osób, które zaznaczyły odpowiedź 4 i 5 w danym pytaniu. 36 Wyliczenie % respondentów nastąpiło poprzez zsumowanie % osób, które zaznaczyły odpowiedź 1 i 2 w danym pytaniu. 27 S t r o n a

28 Wykres nr 3. Stopień zadowolenia respondentów z podejmowanej współpracy z instytucjami i podmiotami wskazanymi na wykresie (N=127) Źródło: opracowanie własne Z odpowiedzi udzielonych przez respondentów wynika, że najwięcej respondentów było zadowolonych ze współpracy z ośrodkami wsparcia (85,5% respondentów), powiatowymi urzędami pracy (79,5% respondentów), placówkami opiekuńczowychowawczymi (76,2% respondentów), placówkami oświaty i wychowania (76,2% respondentów) oraz policją (74,6% respondentów) 37. Natomiast najwięcej respondentów było niezadowolonych ze współpracy z uniwersytetami trzeciego wieku (27,6% respondentów), placówkami ochrony zdrowia (17,1% respondentów), służbą więzienną (14,9% respondentów), ośrodkami adopcyjnymi (14,7% respondentów) oraz sądami rodzinnymi (13,4% respondentów) 38. Ważną kwestią w tym temacie jest kwestia składowych wpływających na poziom zadowolenia, które decydują o ocenach przyznanych przez respondentów. Można stwierdzić, że w tym obszarze ważna jest nie tylko skuteczność realizowanych działań, ale również stosunki interpersonalne między pracownikami, poziom zaangażowania, czas przeznaczony na realizację zadań oraz czynniki zewnętrze leżące zarówno po stronie otoczenia, jak 37 Wyliczenie % respondentów nastąpiło poprzez zsumowanie % osób, które zaznaczyły odpowiedź 4 i 5 w danym pytaniu. 38 Wyliczenie % respondentów nastąpiło poprzez zsumowanie % osób, które zaznaczyły odpowiedź 1 i 2 w danym pytaniu. 28 S t r o n a