PROBLEMY ROLNICTWA ŚWIATOWEGO

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie PROBLEMY ROLNICTWA ŚWIATOWEGO Tom 4 (XIX) Wydawnictwo SGGW Warszawa 2008

2 Lucyna B a ejczyk-majka 1 Zak ad Historii Gospodarczej Uniwersytet Adama Mickiewicza Krzysztof Maciejewski 2 Katedra Ekologii Produktów Akademia Ekonomiczna Pozna Wyposa enie w czynniki wytwórcze oraz efektywno ich wykorzystania w gospodarstwach UE Productive factors and efficiency of their utilization in the EU farms Abstract. The aim of this study is an analysis of the equipment in productive factors in the new regions against the background of regions in the old EU countries, and also an analysis of equipment in labour force, land and capital depending on the economic size of a farm. The analysis indicated that the regions of the new states (i.e. admitted on May 1, 2004) are characterized by a small economic size of farms, not exceeding 20 ESU. Doubling of labour efficiency in these farms requires very large investments, especially in current assets, to a smaller degree in fixed assets. Key words: productive factors, labour efficiency, agriculture, EU. Synopsis. Celem niniejszego opracowania jest analiza wyposa enia w czynniki wytwórcze nowych regionów na tle regionów starej Unii Europejskiej, a tak e analiza wyposa enia w si robocz, ziemi oraz kapita w zale no ci od si y ekonomicznej gospodarstw. Stwierdzono, e regiony pa stw nowoprzyj tych w wyniku rozszerzenia UE w 2004 r., w tym równie Polski, odznaczaj si niskim poziomem wielko ci ekonomicznej gospodarstwa, nie przekraczaj cym 20 ESU. Podwojenie wydajno ci w tych regionach wymaga doinwestowania gospodarstw, zw aszcza w kapita obrotowy, w mniejszym stopniu w kapita trwa y. S owa kluczowe: czynniki wytwórcze, efektywno si y roboczej, rolnictwo, UE. Wst p Poprawa efektywno ci i dochodowo ci gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej (UE) jest efektem prowadzenia wieloletniej Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Przyst pienie do UE nowych krajów, w tym Polski, w d u szej perspektywie stanowi mo liwo poprawy sprawno ci ekonomicznej gospodarstw rolnych w tych krajach. Jak stwierdza A. Wo [2003 s. 49]: Jednym z wa niejszych spojrze na potencjalne zdolno ci (mo liwo ci) konkurowania polskiego rolnictwa jest jego konkurencyjno zasobowa. St d te celem niniejszego opracowania jest analiza wyposa enia w czynniki wytwórcze oraz efektywno ci ich wykorzystania w gospodarstwach unijnych w zale no ci od ich si y ekonomicznej. Wnioski z tych analiz pozwol okre li kierunek zmian w zasobach polskich gospodarstw rolnych, pozwalaj cych na popraw ich si y ekonomicznej, a co jest z tym zwi zane ich konkurencyjno ci w Unii Europejskiej. 1 Dr, majkal@amu.edu.pl. 2 Dr, krzysztof.maciejewski@ae.poznan.pl. 42

3 Obszar bada Badania przeprowadzono w oparciu o dane statystyczne udost pniane przez europejski system zbierania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych (Farm Accounting Data Network), FADN. Z uwagi na du szczegó owo i wiarygodno wspomnianego systemu, by on wielokrotnie wykorzystywany w innych wcze niejszych badaniach tego rodzaju [np.: Coelli i inni 2006]. W polu obserwacji systemu FADN znajduj si przede wszystkim najwi ksze gospodarstwa towarowe, które cznie wytwarzaj w danym regionie lub kraju co najmniej 90% standardowej nadwy ki bezpo redniej (Standard Gross Margin SGM). Wielko ta definiowana jest jako nadwy ka warto ci produkcji w okre lonej dzia alno ci rolniczej nad warto ci kosztów bezpo rednich, które s poniesione w przeci tnych, dla danego regionu, warunkach produkcji [Definitions ]. czna warto standardowych nadwy ek bezpo rednich w poszczególnych dzia alno ciach rolniczych jest punktem wyj cia do okre lania wielko ci ekonomicznej ka dego gospodarstwa. Wielko ekonomiczna gospodarstwa jest wyra ona w europejskich jednostkach wielko ci (ESU European Size Unit), przy czym jedna jednostka ESU odpowiada równowarto ci 1200 SGM. System FADN udost pnia dane o gospodarstwach rolniczych na ró nym poziomie agregacji. Mo liwa jest zatem analiza rednich gospodarstw w poszczególnych kierunkach produkcji lub klasach wielko ci ekonomicznej na poziomie regionu, pa stwa, grupy pa stw czy ca ej Unii Europejskiej. Nale y równie podkre li, e punktem wyj cia w tworzeniu tego typu agregatów jest system wag, bazuj cych na liczebno ciach grup gospodarstw sk adaj cych si na okre lony agregat. I tak na przyk ad rednia powierzchnia gospodarstwa w okre lonym kraju to rednia wa ona (wa ona liczebno ci gospodarstw reprezentuj cych poszczególne regiony) rednich powierzchni gospodarstw w regionach wchodz cych w sk ad struktury tego kraju. W pracy wykorzystano dane zagregowane na poziomie regionalnym. Jednostkami badania by y rednie gospodarstwa w 122 regionach UE. Wyodr bnione jednostki przebadano ze wzgl du na ich wielko ekonomiczn oraz wykorzystanie i efektywno czterech podstawowych czynników wytwórczych: si y roboczej, ziemi, kapita u obrotowego oraz kapita u trwa ego. Przeprowadzone badania dotyczy y 2005 r. Uwzgl dniaj c wielko ekonomiczn jako kryterium porównania, stwierdzono, e najmniejsze gospodarstwa znajdowa y si na Litwie (7 ESU), a najwi ksze, osi gaj ce a 410 ESU, w Niemczech, w regionie Turyngii. Aby uwypukli zale no ci badanych zjawisk wszystkie gospodarstwa pogrupowano ze wzgl du na ich wielko ekonomiczn w siedem kategorii, wyra onych w jednostkach ESU: 0-20, 20-40, 40-60, 60-80, , i Liczebno gospodarstw w poszczególnych kategoriach wielko ci ekonomicznej przedstawiono na rysunku 1. Najwi kszym udzia em w ród badanych jednostek charakteryzowa y si gospodarstwa o przeci tnej wielko ci ekonomicznej od 20 do 40 ESU. Stwierdzono równie, e w 2005 r. w po owie regionów UE przeci tna wielko ekonomiczna gospodarstwa nie przekracza a 38 ESU. Ze wzgl du na ograniczone mo liwo ci prezentacji szczegó owych wyników przeprowadzonych analiz poszczególne kategorie wielko ci ekonomicznej gospodarstw w badanych regionach UE zosta y zilustrowane na rysunku 2. 43

4 liczebno w klasie (0-20) (20-40) (40-60) (60-80) (80-100) ( ) ( ) Wielko ekonomiczna (ESU) Rys. 1. Liczebno ci gospodarstw w poszczególnych kategoriach wielko ci ekonomicznej Fig.1. Distribution of farms by their economic size ród o: obliczenia w asne na podstawie danych FADN z 2005 r. Rys. 2. rednia wielko ekonomiczna gospodarstw w regionch UE Fig.2. Average economic size of farms [ESU] in the EU regions ród o: obliczenia w asne na podstawie danych FADN z 2005 r. 44

5 W dalszej cz ci opracowania bardziej szczegó owo przedstawiono natomiast analiz wielko ci ekonomicznej gospodarstw w regionach wyodr bnionych w ramach pa stw przyj tych w struktury UE w 2004r. Liczb regionów wyodr bnionych w ramach ka dego ze wspomnianych pa stw, redni wielko ekonomiczn gospodarstwa w regionie oraz liczb gospodarstw, które by y podstaw do wyznaczenia odpowiednich rednich, zestawiono w tabeli 1. Nale y równie podkre li, e przeci tny poziom badanych wielko ci wyznaczono w oparciu o rednie wa one [Sobczyk 1997 s. 32], zgodnie z procedurami stosowanymi w ramach systemu FADN [Definitions ]. W przypadku W gier jako wagi u yto liczby gospodarstw w poszczególnych regionach, wyodr bnionych w ramach tego kraju. W tabeli 1 zaznaczono równie kategori wielko ci ekonomicznej, do której nale a y rednie gospodarstwa w regionach wymienionych pa stw. Spo ród pa stw przyj tych w struktury UE w 2004 r. najmniejszymi przeci tnie gospodarstwami pod wzgl dem si y ekonomicznej odznacza si Litwa i S owenia (oko o 7 ESU). W 2005 roku wi ksz nadwy k bezpo redni (przeci tnie ESU), wypracowywa y gospodarstwa cypryjskie, polskie i otewskie. Do wy szej kategorii gospodarstw mo na zakwalifikowa jednostki reprezentuj ce trzy regiony w gierskie i Malt. Natomiast najsilniejsze ekonomicznie okaza y gospodarstwa usytuowane na S owacji i w Czechach. Sytuacja taka jest efektem uprzednio realizowanej na terenie wspomnianych pa stw polityki nacjonalizacji i kolektywizacji gruntów rolnych. Tabela 1. rednia wielko ekonomiczna gospodarstwa w regionach pa stw przyj tych do UE w 2004 r. Table 1. The average economic size of farm in regions of countries accepted to the EU in 2004 Kraj Liczba regionów Liczba gospodarstw podlegaj cych badaniu rednia wielko ekonomiczna gospodarstw [ESU] Kategoria wielko ci ekonomicznej [ESU] Litwa ,00 (0-20) S owenia ,30 (0-20) Cypr ,80 (0-20) Polska ,14 (0-20) otwa ,10 (0-20) Estonia ,70 (0-20) W gry ,17 (0-20); (20-40) Malta ,90 (20-40) Czechy ,00 ( ) S owacja ,10 ( ) ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych FADN z 2005 r. Wyposa enie gospodarstw w czynniki wytwórcze W celu oceny i porównania wyposa enia gospodarstw rolnych w czynniki wytwórcze pos u ono si charakterystykami dostarczanymi przez system FADN. Jako podstaw oceny przyj to: si robocz, ziemi, kapita obrotowy oraz kapita trwa y. Wska niki ekonomiczne, które pos u y y do analizy wymienionych zasobów, to odpowiednio: nak ady 45

6 pracy ogó em (SE010 3 ), powierzchnia u ytków rolnych (SE025), aktywa bie ce (SE465) oraz aktywa trwa e (SE441). Nak ady pracy s wyra one w jednostkach przeliczeniowych AWU (Annual Work Unit). Powy sza jednostka nak adu pracy jest równowa na 2200 godzinom pracy w ci gu roku [Definitions ]. Powierzchnia u ytków rolnych to ca kowity obszar ziemi u ytkowanej rolniczo. Obok ziemi w asnej do zasobu tego zalicza si ziemi dzier awion oraz ziemi czasowo wy czon z uprawy ze wzgl du na warunki technologiczne i przyczyny wynikaj ce z prowadzonej polityki rolnej. Aktywa obrotowe obejmuj natomiast zwierz ta stada obrotowego oraz kapita obrotowy, na który sk adaj si zapasy produktów rolniczych oraz inne aktywa obrotowe (np. warto upraw na pniu, gotówka w kasie). Wed ug terminologii FADN podstaw do wyznaczenia warto ci aktywów trwa ych (SE441) stanowi warto ziemi rolniczej (SE446), budynków gospodarczych i kapita u le nego, maszyny i urz dzenia, zwierz ta stada podstawowego. Ze wzgl du na fakt, e w niniejszych badaniach czynnik ziemi jest analizowany oddzielnie, warto aktywów trwa ych zosta a pomniejszona o warto ziemi (SE441-SE446). Przeci tny poziom analizowanych czynników wytwórczych ( x ) w poszczególnych kategoriach wielko ci ekonomicznej gospodarstw zestawiono w tabeli 2. Ze wzgl du na znaczne ró nice w rednim poziomie badanych wielko ci, do oceny si y dyspersji wybrano wspó czynnik zmienno ci ( V s ) [Sobczyk 1997, s. 50]. Do porównania przeci tnych warto ci zaanga owania czynników wytwórczych w poszczególnych kategoriach wielko ci ekonomicznej gospodarstw zosta y wykorzystane zasady wnioskowania statystycznego. Wykorzystano test istotno ci F dla ró nicy dwóch wariancji i, w zale no ci od jego wyniku, odpowiedni test istotno ci t dla ró nicy dwóch rednich [Kala 2002 s ]. Wnioskowanie przeprowadzono na poziomie istotno ci α=0,05. Tabela 2. Przeci tne zaanga owanie czynników wytwórczych w gospodarstwach UE z uwzgl dnieniem ich wielko ci ekonomicznej Table 2. The average level of productive factors in a EU farm depending on its economic size Klasa wielko ci ekonomicznej gospodarstwa, ESU Czynnik wytwórczy (0-20) (20-40) (40-60) (60-80) (80-100) ( ) ( ) Si a robocza x 1,48 1,43 1,71 1,90 1,88 3,15 3,58 [AWU] V s 0,25 0,19 0,16 0,19 0,12 0,72 0,85 Ziemia x 14,66 33,33 39,82 69,90 80,44 114,45 133,26 [ha] V s 0,84 0,64 0,56 0,36 0,72 0,59 1,07 Kapita obrotowy x 15,36 61,16 62,60 98,26 133,71 165,51 217,94 [tys. ] V s 1,16 0,44 0,27 0,20 0,29 0,54 0,34 Kapita trwa y x 36,19 70,85 119,95 147,34 244,54 209,66 329,47 [tys. ] V s 0,50 0,76 0,27 0,35 0,79 0,52 0,55 Liczba regionów ze redni w klasie ród o: obliczenia w asne na podstawie danych FADN z 2005r. Na wykresach zestawionych na rysunku 3 przedstawiono przeci tne zaanga owanie analizowanych czynników wytwórczych w wyodr bnionych klasach wielko ci ekonomicznej gospodarstw, w odniesieniu do redniego zaanga owania analogicznych 3 Symbole w nawiasach odpowiadaj oznaczeniom wspomnianych cech w bazie FADN 46

7 czynników wytwórczych w gospodarstwach nale cych do najni szej kategorii wielko ci ekonomicznej (0-20 ESU). Analiza wielko ci zawartych w tabeli 2 dowodzi, e przeci tny poziom zatrudnienia w gospodarstwie rolnym ro nie wraz ze wzrostem si y ekonomicznej gospodarstwa. W 2005 r. w gospodarstwach o wielko ci do 40 ESU (dwie pierwsze klasy), przeci tny poziom zatrudnienia wynosi oko o 1,45 AWU. Natomiast w analogicznym okresie w gospodarstwach wytwarzaj cych nadwy k bezpo redni na poziomie ESU (czwarta i pi ta klasa gospodarstw), wspomniany wska nik wynosi 1,90 AWU. Nale y zwróci uwag na fakt, e w gospodarstwach o wielko ci ekonomicznej powy ej 120 ESU poziom zatrudnienia by oko o dwukrotnie wy szy w porównaniu z gospodarstwami wytwarzaj cymi nadwy k ekonomiczn na najni szym poziomie Si a robocza [AWU] U ytki rolnicze [ha] Poziom czynnika [%] Poziom czynnika [%] (0-20) (20-40) (40-60) (60-80) (80-100)( )( ) Kapita obrotowy [tys. EURO] X Data Col 2 vs Col 3 (0-20) (20-40) (40-60) (60-80) (80-100) ( )( ) Kapita trwa y [tys. EURO] X Data Col 2 vs Col (0-20) (40-60) (80-100) ( ) (20-40) (60-80) ( ) (0-20) (40-60) (80-100) ( ) (20-40) (60-80) ( ) Wielko ekonomiczna [ESU] Wielko ekonomiczna [ESU] Rys. 3. Wzgl dny poziom zaanga owania czynników wytwórczych w gospodarstwach UE z uwzgl dnieniem ich wielko ci ekonomicznej, warto czynnika w klasie (0-20) = 100% Fig. 3. The relative level of productive factors in the EU farms depending on their economic size, value of the factor in the class (0-20) = 100% ród o: obliczenia w asne na podstawie danych FADN z 2005 r. Analiza wyników dotycz cych przeci tnej powierzchni u ytków rolnych wykorzystywanych przez rednie gospodarstwa w poszczególnych regionach UE pozwala stwierdzi, e na wytworzenie wi kszej nadwy ki bezpo redniej konieczne jest zaanga owanie wi kszej powierzchni u ytków rolniczych. Ze wzgl du na du dyspersj w tym obszarze (wspó czynnik zmienno ci wynosi od 36% do 106%), do stwierdzenia tego nie nale y jednak podchodzi zbyt kategorycznie. Z porównania odpowiednich wykresów 47

8 (rysunek 3) wynika natomiast, e ró nica pomi dzy wyposa eniem w ziemi gospodarstw nale cych do kra cowych kategorii wielko ci ekonomicznych wynosi a a 800% przy redniej powierzchni gospodarstw najs abszych ekonomicznie wynosz cej przeci tnie 14,66 ha UR. Jeszcze wi ksze dysproporcje w poziomie wyposa enia gospodarstw nale cych do poszczególnych klas wielko ci ekonomicznej mo na zauwa y w odniesieniu do kapita u obrotowego. Poziom zaanga owania tego czynnika produkcji w gospodarstwach najwi kszych ekonomicznie okaza si w 2005 r. a trzynastokrotnie wy szy w stosunku do zaanga owania kapita u obrotowego w gospodarstwach najmniejszych. Nale y równie podkre li, e w tym obszarze bada najwi ksz zmienno ci odznacza y si gospodarstwa najs absze pod wzgl dem ekonomicznym, w których redni poziom u ycia kapita u obrotowego wynosi 15,36 tys.. Na podstawie analizy statystycznej nie odnotowano natomiast istotnych ró nic w gospodarstwach nale cych do kategorii: oraz ESU. Dynamiczny wzrost wyposa enia gospodarstw w kapita obrotowy mia miejsce dopiero po przekroczeniu 60 ESU. Wynika to g ównie z substytucyjnego charakteru kapita u obrotowego w stosunku do pozosta ych czynników wytwórczych. Zaanga owanie kapita u trwa ego w analizowanym roku równie wzrasta o wraz ze wzrostem wielko ci ekonomicznej gospodarstwa. Jednak tempo tego wzrostu okaza o si mniejsze ni w przypadku analogicznego badania przeprowadzonego dla kapita u obrotowego. Zaanga owanie kapita u trwa ego w klasie najni szej wynosi o 36,19 tys. i okaza o si by o miokrotnie ni sze w porównaniu z zaanga owaniem tego kapita u w gospodarstwach najwi kszych pod wzgl dem ekonomicznym. Efektywno si y roboczej w poszczególnych grupach gospodarstw Efektywno si y roboczej jest wynikiem dzia ania wielu czynników, takich jak kierunek produkcji gospodarstwa, czy jego wielko ekonomiczna. Du rol odgrywaj tu tak e warunki agroklimatyczne panuj ce w regionach poszczególnych pa stw [Gallup i Sachs 2000]. W przeprowadzonym badaniu za miar efektywno ci si y roboczej przyj to stosunek warto ci standardowej nadwy ki bezpo redniej do liczby pe nozatrudnionych w gospodarstwie. Obok efektywno ci wyra onej w jednostkach pieni nych, przeanalizowano tak e wyposa enie si y roboczej w pozosta e czynniki wytwórcze: ziemi oraz kapita trwa y i obrotowy. redni poziom tych wska ników w badanych klasach wielko ci ekonomicznej gospodarstw w warto ciach absolutnych wraz ze wspó czynnikami zmienno ci zestawiono w tabeli 3, natomiast wzgl dne ró nice pomi dzy nimi przedstawiono na wykresach zestawionych na rysunku 4. Analiza rednich efektywno ci si y roboczej w poszczególnych klasach pozwala na stwierdzenie, e osi gni ty przez gospodarstwa poziom ich si y ekonomicznej jednoznacznie determinuje wzrost wydajno ci pracy. rednia wydajno pracy w gospodarstwach najs abszych ekonomicznie wynosi a 8,52 ESU/AWU. W gospodarstwach wypracowuj cych nadwy k bezpo redni na poziomie ESU redni wspó czynnik efektywno ci si y roboczej by oko o sze razy wi kszy i wynosi 50,46 ESU/AWU. Cech znamienn w tym obszarze jest równie fakt, e najwy sz zmienno ci wska nika odznaczaj si gospodarstwa wypracowuj ce nie wi cej ni 20 ESU. 48

9 Tabela 3. rednia efektywno si y roboczej oraz inne relacje w zale no ci od wielko ci ekonomicznej gospodarstwa Table 3. The average labour efficiency and other relations depending on the economic size of a farm Wielko ekonomiczna gospodarstwa, ESU Wska nik (0-20) (20-40) (40-60) (60-80) (80-100) ( ) ( ) Wielko ekonomiczna x 8,52 18,76 27,91 38,96 50,46 43,86 53,79 /si a robocza [ESU/AWU] V s 0,52 0,27 0,10 0,20 0,16 0,31 0,19 Ziemia /si a robocza x 9,41 25,04 23,79 39,71 42,68 39,18 33,82 [ha/awu] V s 0,60 0,70 0,55 0,47 0,64 0,45 0,66 Kapita obrotowy /si a robocza [tys. /AWU] V s 1,49 0,49 0,23 0,27 0,41 0,68 0,20 Kapita trwa y /si a robocza x 11,99 44,06 36,68 53,40 73,68 66,31 71,25 x 24,06 50,20 71,64 84,12 143,58 72,16 104,11 [tys. /AWU] V s 0,44 0,68 0,30 0,49 0,99 0,17 0,33 Liczba regionów w klasie ród o: obliczenia w asne na podstawie danych FADN z 2005 r. 700 Nadwy ka bezpo rednia/1 pe nozatr. [ESU/AWU] Ziemia/1 pe nozatr. [ha/awu] Poziom czynnika [%] Poziom czynnika [%] (0-20) (20-40) (40-60) (60-80) (80-100)( )( ) Kapita obrotowy/1 pe nozatr. [tys. EURO/1AWU] X Data Col 2 vs Col 3 (0-20) (20-40) (40-60) (60-80) (80-100) ( )( ) Kapita trwa y/1 pe nozatr. [tys. EURO/1AWU] X Data Col 2 vs Col (0-20) (40-60) (80-100) ( ) (20-40) (60-80) ( ) (0-20) (40-60) (80-100) ( ) (20-40) (60-80) ( ) Wielko ekonomiczna [ESU] Wielko ekonomiczna [ESU] Rys.4. Wzgl dny poziom efektywno ci si y roboczej oraz inne wska niki w gospodarstwach UE z uwzgl dnieniem ich wielko ci ekonomicznej, poziom w klasie (0-20) = 100% Fig. 4. The relative level of labour efficiency and other indices in the EU farms with respect to their economic size, the value of the coefficients in the class (0-20) = 100% ród o: obliczenia w asne na podstawie danych FADN z 2005 r. Natomiast w obszarze analizy wykorzystania pozosta ych czynników wytwórczych przez si robocz, na uwag zas uguje fakt relatywnie najwi kszej zmienno ci w obszarze 49

10 wyposa enia si y roboczej w ziemi W najmniejszych ekonomicznie gospodarstwach na jednego pe nozatrudnionego przypada o przeci tnie oko o 9,41 ha UR. Natomiast w klasie gospodarstw od ESU jeden pe nozatrudniony obrabia rednio 42,68 ha u ytków rolniczych. Ró nica mi dzy tymi gospodarstwami wynosi a zatem oko o 350%. W gospodarstwach wytwarzaj cych nadwy k bezpo redni powy ej 100 ESU nast pi o odwrócenie tej tendencji. Nale y zauwa y tak e, e ró nice w rednich, dotycz cych powierzchni UR przypadaj cych na jednego pe nozatrudnionego, pomi dzy klasami ESU oraz ESU okaza y si by nieistotne. Wynika to ze wzgl dnie ma ej zdolno ci ziemi do zast powania si y roboczej i intensyfikowania jej wykorzystania. Wzrost zasobów ziemi wymaga raczej wzrostu zaanga owania si y roboczej, a nie jej ograniczenia. Z tego wzgl du upatrywanie mo liwo ci wzrostu wydajno ci pracy jedynie poprzez wzrost powierzchni gospodarstwa jest nieuzasadnione. W obu wspomnianych klasach wielko ci ekonomicznej gospodarstw (20-40 i ESU) wielko kapita u obrotowego przypadaj ca na jedn osob pe nozatrudnion tak e ukszta towa a si na zbli onym poziomie (odpowiednio 44,06 oraz 36,68 tys. ). Jednak wielko ró nic pomi dzy klas gospodarstw najmniejszych ekonomicznie a klas ESU wynosi a w tym przypadku oko o 500%. Podobn wielko przyrostów w analogicznych klasach odnotowano tak e w odniesieniu do wyposa enia si y roboczej w kapita trwa y. Jednak w przypadku tego czynnika produkcji w gospodarstwach wytwarzaj cych powy ej 100 ESU nadwy ki bezpo redniej nast pi o za amanie tendencji wzrostowej. W najwi kszym stopniu wzrost efektywno ci si y roboczej zwi zany jest zatem ze wzrostem jej wyposa enia w kapita obrotowy, a w mniejszym stopniu zale y od pozosta ych czynników wytwórczych, tzn. do kapita u trwa ego i ziemi (rys. 4). Mniejsze oddzia ywanie kapita u trwa ego na wzrost wydajno ci ni kapita u obrotowego wynika z jego substytucyjnego charakteru w relacji do si y roboczej, bardziej ni z oddzia ywania efektywno ciowego. Znamienny w tym obszarze jest równie fakt, e w gospodarstwach wytwarzaj cych nadwy k bezpo redni na poziomie wy szym ni 100 ESU nast puje spadek poziomu wykorzystania tych czynników przez zatrudnionych (ziemia i kapita trwa y) lub co najmniej stabilizacja ich zu ycia (kapita obrotowy). Podsumowanie i wnioski 1. Przeci tne gospodarstwa w regionach pa stw nowo przyj tych w wyniku rozszerzenia UE w 2004 r. zwykle odznaczaj si niskim poziomem wielko ci ekonomicznej, nie przekraczaj cym 20 ESU. Granic t uda o si przekroczy tylko rednim gospodarstwom w dwóch regionach w gierskich oraz na Malcie. Odr bn grup stanowi natomiast gospodarstwa w S owacji i Czechach, które ze wzgl du na inny charakter rolnictwa, opartego nie tylko na rodzinnej sile roboczej, znalaz y si w grupie gospodarstw najsilniejszych. 2. Na podstawie przeprowadzonych analiz w obszarze wyposa enia gospodarstw w czynniki wytwórcze najmniejsz dyspersj odznacza a si si a robocza ( redni wa ony poziom wspó czynnika zmienno ci wynosi 36%), natomiast najwi ksz zmienno odnotowano dla czynnika ziemi (68%). Analogicznie przeprowadzone badania efektywno ci si y roboczej wskazywa y, e rednia zmienno w tym obszarze by a niska i wynosi a 25%. Oznacza to, e poziom zatrudnienia determinuje 50

11 jednoznacznie zmiany w sile ekonomicznej gospodarstwa. Natomiast wyposa enie gospodarstw w ziemi mo e by ci lej zwi zane z kierunkiem produkcji a nie z wielko ci ekonomiczn gospodarstwa. 3. Nale y równie zauwa y, e najmniejsz redni zmienno pod wzgl dem wyposa enia w czynniki wytwórcze wykaza y gospodarstwa nale ce do klasy ESU. redni wspó czynnik zmienno ci nie przekracza dla tych klas 27 %. Natomiast najwi ksz zmienno w tym obszarze wykaza y gospodarstwa najmniejsze (62%) oraz gospodarstwa najwi ksze (63%). Jeszcze silniejsz dyspersj w grupie najs abszej ekonomicznie odnotowano w przypadku bada dotycz cych efektywno ci si y roboczej. Ogólnie mo na zatem stwierdzi, e trudno zaobserwowa efekty ujednolicenia rynków rolniczych w ramach prowadzonej polityki rolnej w kategoriach, w sk ad których wchodz gospodarstwa przemys owe. Efekty WPR nie s równie (bo jeszcze nie mog by ) widoczne w klasach, w których dominuj liczebnie gospodarstwa z regionów pa stw nowoprzyj tych. 4. W badanym okresie poziom wyposa enia gospodarstw w czynniki wytwórcze wzrasta zwykle wraz z wielko ci ekonomiczn gospodarstwa. Pomi dzy kategoriami gospodarstw najwi kszych i najmniejszych ekonomicznie, najwi kszy (oko o 1300%) wzrost dotyczy zaanga owania kapita u obrotowego. Dla kapita u trwa ego, ziemi i si y roboczej ró nice wynosi y odpowiednio oko o 800%, 560% oraz 140%. Natomiast efektywno si y roboczej w gospodarstwach wytwarzaj cych nadwy k bezpo redni na poziomie ESU okaza a si by pi ciokrotnie wy sza ni w gospodarstwach najs abszych ekonomicznie. Taki sam wzgl dny wzrost odnotowano w przypadku wykorzystania przez pe nozatrudnionych kapita u trwa ego i obrotowego. Natomiast powierzchnia u ytków rolniczych przypadaj ca na jednego pe nozatrudnionego we wspomnianych klasach okaza a si by zaledwie trzyipó krotnie wy sza. Znacz cy przyrost wydajno ci pracy w gospodarstwach o wi kszej sile ekonomicznej i nie wymaga tak du ych przyrostów w wyposa eniu w ziemi i kapita trwa y, a nawet wi e si z ich stabilizacj lub ograniczeniem. Niezb dny jest g ównie przyrost zasobów kapita u obrotowego, który powinien si zwi ksza proporcjonalnie do przyrostów wydajno ci pracy. 5. Z punktu widzenia Polski wa na jest analiza zmian pomi dzy klas najni sz (0-20 ESU) a kolejn (20-40 ESU). Ró nica w rednim poziomie efektywno ci si y roboczej pomi dzy tymi klasami wynosi 120%. Awans do wy szej klasy wi e si z utrzymaniem w przeci tnym gospodarstwie poziomu zatrudnienia (oko o 1,4 AWU) przy jednoczesnym wzro cie powierzchni gospodarstwa o 120%, wzro cie zaanga owania kapita u trwa ego o 100% oraz kapita u obrotowego o 300%. Znamienne jest to, e redni poziom zaanga owania si y roboczej nie musi si znacz co zmienia. Jednak podwojenie wydajno ci pracy wymaga bardzo du ego doinwestowania gospodarstw, zw aszcza w kapita obrotowy i w mniejszym stopniu w kapita trwa y. Literatura Coelli T., Parelman S., Lierde van D. [2006]: CAP Reforms and Total Factor Productivity Growth in Belgium Agriculture: A Malmquist Index Approach. [In:] Contributed Papers: International Association of Agricultural Economists, pp

12 Definitions of Variables used in FADN standard results [2006]. Community Committee for the Farm Accountancy Data Network (FADN). European Commission. Directorate General for Agricultural and Rural Development. Brussels. Gallup J. L., Sachs J. D. [2000]: Agriculture, Climate, and Technology: Why Are the Tropics Falling Behind. American Journal of Agricultural Economics, tom 82, nr 3, pp Kala R. [2002]: Statystyka dla przyrodników. Wydawnictwo AR w Poznaniu, Pozna. Sobczyk M. [1997]: Statystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wo A. [2003]: Konkurencyjno polskiego sektora ywno ciowego. Synteza. IERiG, Warszawa. 52