SZLACHECTWA BRÜHLOWEGO PRZYPADKI, CZYLI JAK ZDYSKREDYTOWAĆ PRZECIWNIKA POLITYCZNEGO 1

Transkrypt

1 STUDIA HISTORYCZNE R. LV, 2012, Z. 3 (219) PL ISSN Katarzyna Kuras SZLACHECTWA BRÜHLOWEGO PRZYPADKI, CZYLI JAK ZDYSKREDYTOWAĆ PRZECIWNIKA POLITYCZNEGO 1 Abstract THE UPS AND DOWNS OF BRÜHL S ENNOBLEMENT: HOW TO DISCREDIT A POLITICAL ENEMY The article discusses the question of the ennoblement of August III Wettin s first minister, Heinrich von Brühl. This was a major topic of public discourse in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 1750s and 1760s. The issue was first raised by the minister s political enemies and the debate was mainly carried out through anonymous satires and pamphlets. Despite the opposition, it seems that the debate had no impact on public opinion. Słowa kluczowe: Henryk Brühl; August III; nobilitacja; indygenat; opinia publiczna Key words: Heinrich von Brühl; Augustus III Wettin; nobilitation; indygenat; public opinion W rankingach popularności osiemnastowiecznych polityków Heinrich von Brühl, pierwszy minister Augusta III Sasa, zająłby zapewne jedno z ostatnich miejsc. W opinii Jacka Staszewskiego efektem protestu wobec obecności jego osoby w Rzeczypospolitej był nawet fakt, że nieszczególnym zainteresowaniem cieszył się w Warszawie ruch dworskiej masonerii 2. Jeszcze za życia H. Brühla, w roku 1760, Johann Heinrich Gottlob von Justi opublikował jego pierwszą, dość krytyczną biografię: La vie et le caractère de Mr le comte de Bruhl premier ministre de la Majesté de Roi de Pologne et Electeur de Saxe 3. 1 Artykuł ten powstał przy okazji prac nad programem badawczym Publicystyka czasów saskich ( ). Informator, który w latach funkcjonował w ramach grantu MNiSW numer 1 H01G Projektem kierował prof. dr hab. Mariusz Markiewicz. 2 J. Staszewski, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1986, s Göttingen 1760.

2 306 Czarna legenda Brühla narodziła się więc bardzo wcześnie. W zasadzie jeszcze za życia pierwszego ministra przybrała ona określone formy, które były następnie wykorzystywane i powtarzane m.in. w literaturze przez Józefa I. Kraszewskiego 4. Nie ulega wątpliwości, że istniały obiektywne przesłanki, które stanowiły doskonałą bazę powstania przekonania o omnipotencji Brühla. W społeczeństwie szlacheckim niechęć do osoby pierwszego ministra wzrastała w miarę pozyskiwania przez niego kolejnych starostw i zaszczytów. Przez wiele lat był on dość konsekwentnie krytykowany przez opozycję za politykę prowadzoną wespół z Familią. Co ciekawe jednak, apogeum tej krytyki nie nastąpiło natychmiast po roku 1749, gdy z niemałą pomocą Czartoryskich i ich przyjaciół na mocy wyroku Trybunału Koronnego Brühl otrzymał nielegalnie polski indygenat 5. Eksplozja niezadowolenia była znacznie spowolniona i ściśle związana z istniejącą konstelacją polityczną. Dopiero gdy po transakcji kolbuszowskiej i podziale ordynacji ostrogskiej w 1752 r. szeregi przeciwników ministra zasilili niedawni stronnicy dworu, Michał i August A. Czartoryski wraz ze szwagrem Stanisławem Poniatowskim 6, owa krytyka zyskała na intensywności, stając się ważnym elementem debaty w rywalizacji pomiędzy istniejącymi stronnictwami 7. Oznaczało to zarazem poważną zmianę jakościową w dotychczas istniejącym dyskursie atak na Brühla (teraz już przeciwnika politycznego Familii!), a zwłaszcza na jego nielegalny indygenat, został wprzęgnięty w tryby partyjnej propagandy, stając się ważnym elementem w procesie kształtowania szlacheckiej opinii publicznej w schyłkowym okresie rządów Augusta III. Tym samym ekonomiczne, polityczne i prawne przesłanki, które do tej pory generowały co najwyżej rodzaj biernej antypatii względem wszechwładnego Brühla, wzmocnione zostały szeregiem intensywnie używanych i powtarzanych argumentów, których celem była dyskredytacja aktualnego przeciwnika politycznego. Wspomniana zmiana jakościowa oznaczała przede wszystkim zastąpienie stonowanej dotychczas debaty o roli cudzoziemców w podejmowaniu decyzji dotyczących Rzeczypospolitej bezpardonową walką, w której podstawową metodą działania stała się dystrybucja satyrycznych wierszyków i obraźliwych paszkwili. Utwory te, zaprezentowane w niniejszym artykule, są niewątpliwym śladem problemu, który w dużej mierze frapował ówczesnych ludzi. Problemem tym były nadmierne wpływy saskiego ministra w Rzeczypospolitej. Każdy z analizowanych tekstów pełnił tym samym w jakimś zakresie funkcję informacyjną. Jednak na plan pierwszy wysuwa się ich wyraźnie dominująca funkcja perswa- 4 Pierwsze wydania powieści: Brühl, t. 1 2, Warszawa 1875; Z siedmioletniej wojny t. 1 2, Warszawa 1876; Starosta warszawski, t. 1 3, Warszawa 1877; Saskie ostatki, t. 1 2, Warszawa Informacja o przyznaniu Brühlom indygenatu m.in. w prasie Kurier Polski, nr 639, Z. Zielińska, Walka Familii o reformę Rzeczypospolitej , Warszawa 1983, s J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, t. 1, oprac. R. Pollak, Wrocław 2003, s

3 307 zyjna, która generuje tym samym konieczność przyjrzenia się formie utworów, zagadnieniu ich dystrybucji oraz grupom odbiorców, a następnie zastosowanej w nich argumentacji 8. Właściwym celem tego artykułu jest więc analiza kampanii rozpętanej z jednej strony pod hasłem ataku, a z drugiej obrony szlachectwa H. Brühla, dokonana pod kątem stosowanych metod walki propagandowej (lub sposobów dyskredytacji), a wreszcie zagadnienia skuteczności XVIII-wiecznej batalii politycznej 9. W tle istnieje opowieść o narodzinach czarnej legendy Brühla, a zarazem przyczynek do udowodnienia tezy, że trwałość tego rodzaju stereotypów jest silniejsza od skuteczności doraźnej kampanii politycznej. Jeśli analizowana publicystyka miała kształtować sympatie i antypatie odbiorców, to bez wątpienia istniała konieczność doboru formy przekazu odpowiedniej dla prezentowanej sprawy, a także stosownej wobec grupy potencjalnych odbiorców. Zróżnicowane formy przekazu używane w prezentowanej debacie pozwalały nie tylko na zaprezentowanie postaci Brühla w krzywym zwierciadle, punktowanie jego przywar czy nawet demonizowanie jego osoby. Gdy tematem sporu stała się legalność brühlowego indygenatu, posiadanie przez niego starostw i wżenianie się w środowisko starych, koronnych rodzin magnackich, sięgano do oficjalnych form przekazu, przede wszystkim manifestów i publicznych listów 10. Zachowane do dzisiaj liczne kopie oraz tłumaczenia tych dokumentów świadczą o ich dość szerokiej dystrybucji, a w konsekwencji o rozległym odbiorze. W jednym z utworów wprost zaznaczono: Latają tu po województwach kopie memoriału Dowodem na szeroki zasięg sprawy może być również fakt, że w 1762 r. Czartoryscy nie poprzestali na wniesieniu manifestu przeciw Brühlowi, ale też zgodnie ze współczesną relacją zadbali o jego odpowiednią dystrybucję 12. Trudno natomiast precyzyjnie wyznaczyć grupy odbiorców poszczególnych wierszy, paszkwili bądź manifestów. Warto w tym miejscu zwrócić jedynie 8 Zwraca na to uwagę m.in. H. M i c h a l a k, Druk ulotny jako narzędzie integracji politycznej państwa, OiRP, 28, 1983, s Na temat propagandy w epoce staropolskiej: J. M a c i s z e w s k i, Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce doby kontrreformacji, [w:] Wiek XVII kontrreformacja barok, Wrocław 1970, s ; U. A u g u s t y n i a k, Plotka, pomówienie, prowokacja jako narzędzia walki politycznej za Zygmunta III, [w:] Kultura. Polityka. Dyplomacja. Studia ofiarowane Jaremie Maciszewskiemu w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, red. A. Bartnicki i in., Warszawa 1990, s ; E. Kotarski, Z problematyki odbioru publicystyki politycznej w epoce staropolskiej, [w:] Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, red. H. Dziechcińska, Warszawa Łódź 1985, s P. Buchwald-Pelcowa, Satyra czasów saskich, Wrocław 1969, s Choć zdaniem autorki paszkwili na poszczególne osoby nie pojawiało się w czasach Augusta III wiele, warto podkreślić, że nie notuje ona części utworów, które są wzmiankowane w tym artykule. 11 BJ, rkp. 6214, k , Kopia listu pewnego przyjaciela do jm. Pana Branickiego hetmana w.kor. pisanego Archives du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu (dalej jako : AMAE), Correspon- Archives du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu (dalej jako : AMAE), Correspondance Politique (dalej jako: CP) Pologne 272, k. 246v 247, A. Paulmy do E.F. de Choiseula, Warszawa, 8 X 1762.

4 308 uwagę na fakt, że np. memoriał Branickiego w języku francuskim był przeznaczony dla dworów cudzoziemskich, natomiast zredagowany w języku polskim dla lokalnego odbiorcy 13. Z kolei pierwsza wersja słynnej repliki Brühla została zredagowana w języku francuskim i w tej formie była początkowo dystrybuowana 14. Wersję bardziej przystępną dla szlachty stanowił Manifest d. 8 października 1762 przez posłów na sejm zebranych uczyniony 15. Istotne jest to, że w obu pismach wystosowanych w obronie pierwszego ministra posługiwano się tym samym zestawem argumentów. Różniła je natomiast forma oraz zastosowany język przekazu, a także przeznaczenie: pierwszy miał zapewne trafić do odbiorcy zagranicznego, a drugi do krajowego 16. Trzeba przy okazji zaznaczyć, że większość analizowanych utworów znana jest z kopii rękopiśmiennych, druki stanowią zdecydowaną mniejszość; są to przede wszystkim manifesty Zwraca na to uwagę W. K o n o p c z y ń s k i, Polska w dobie wojny siedmioletniej, t. 1, Kraków 1909, s Wiele w analizowanym sporze świadczy o tym, że zdawano sobie sprawę z konieczności dostosowania informacji do zróżnicowanych potrzeb odbiorców, np. w 1762 r. starosta nakielski Kasper Rogaliński wspominał: Ta tedy szlachta, co gazet nie czyta, tylko orastwem się bawi informując przy okazji, że była to grupa szczególnie chętnie przechwytująca plotki i pikantne szczegóły. BC, rkp s , K. Rogaliński do J.A. Mniszcha, Poznań, 27 XII BJ, rkp. 111, k. 60v 64v, Réplique au fameux mémoire du grand général. Egzemplarz w Bibliotece Polskiej w Paryżu, rkp. 78, s Manifest d. 8 października 1762 przez posłów na sejm zebranych uczyniony, [w:] Diariusz sejmu ordynaryjnego warszawskiego w roku 1762, b.m. [1762], s Liczne rękopiśmienne egzemplarze tego manifestu: AGAD, Zbiór Branickich z Suchej (dalej jako: ZBS) 134/158, s ; AP w Poznaniu (dalej jako: Poz.), 976/8, s ; Archiw Wnieszniej Politiki Rossijskoj Imperii w Moskwie (dalej jako: AWPRI), f. 80, op. 1, 645, k v; Biblioteka Akademiji Nauk Ukrajiny im. W. Stefanyka we Lwowie (dalej jako: BANU Lw.) f. 103 (Sapiehów), t. 400/II, k ; BC, rkp. MNK 81, s ; BJ, rkp. 111, k ; BJ, rkp. 1047, s ; BJ, rkp. 7212, k ; BJ, Przybytki 10/52, k v; BK, rkp. 459, k ; BN, rkp. 6683, k ; BO, rkp. 316, k. 1 2; BO, rkp. 340, s (brak początku); BO, rkp. 416 (Lwów), k. 89v 90v; BO, rkp. 1072, k v; BO, rkp. 1076, k. 94v 96; BO, rkp. 4496, s ; BO, rkp , s ; Biblioteka Publiczna im. Henryka Łopacińskiego w Łodzi (dalej jako: BPHŁ), rkp. 1097, s. 5 7; Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (dalej jako: BUW,) rkp. 99, s ; Centralnyj Deržawnyj Istoryčnyj Archiv Ukrajiny we Lwowie, f. 181 (Lanckorońskich), op. 2, 648, k. 66. Inne wersje tytułu: Remanifest jmci pana grafa Brühla ; Remanifest jww. Posłów z różnych województw, ziem i powiatów. 16 W odniesieniu do czasów Ludwika XIV omawia ten problem: B. B u r k e, Fabrykacja Ludwika XIV, przeł. R. Pucek, M. Szczubiałka, Warszawa 2011, s Na temat publicystyki wpisywanej do silva rerum m.in. J. P a r t y k a, Rękopiśmienne księgi szlacheckie źródła i inspiracje, [w:] Staropolska kultura rękopisu, red. H. Dziechcińska, Warszawa 1990, s. 83; S. R o s z a k, Archiwa sarmackiej pamięci. Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg silva rerum w kulturze Rzeczypospolitej XVIII wieku, Toruń 2004, O roli słowa pisanego w komunikacji społecznej: K. M a l i s z e w s k i, Komunikacja społeczna w epoce staropolskiej. Studia z dziejów kształtowania się form i treści społecznego przekazu w Rzeczypospolitej szlacheckiej, Toruń 2001, s O drukowanej literaturze publicystycznej I. I m a ń s k a, Druk jako wielofunkcyjny środek przekazu w czasach saskich, Toruń 2000, s

5 309 Jak już zaznaczono, to m.in. zróżnicowanie grup, do których adresowana była kampania, decydowało o zastosowanych w jej trakcie form przekazu, gatunków literackich, środków poetyckich, w tym metafor. Każdy z wypuszczanych w świat manifestów, listów bądź wierszy łączył nadrzędny cel chodziło o to, by zarówno wykształconego, inteligentnego i obytego w świecie magnata, jak i zaściankowego, nieraz niedouczonego szlachcica przekonać, że saski minister nie jest sarmackim potomkiem, nie ma prawa do udziału w życiu publicznym Rzeczypospolitej, a wszystkie jego działania są skierowane przeciwko wolności i dobru ojczyzny (lub przeciwnie). To właśnie ów proces przekonywania szlacheckiej braci związany z funkcją perswazyjną poszczególnych tekstów wydaje się kluczowy w analizowanej kwestii. Wszystkie, nawet najbardziej absurdalne argumenty, które wysuwano przeciwko Brühlowi lub za pomocą których bronił się saski minister, miały kształtować opinię publiczną i przekonywać ją do określonych racji 18. Podstawowym czynnikiem decydującym o skuteczności przekazu była kreacja autora (tożsama w części utworów z podmiotem wypowiedzi), który w różny sposób tłumaczył powody swego wystąpienia. W większości analizowanych utworów dążył on do stworzenia wrażenia swej bezstronności, starając się przyjąć rolę autorytetu. Wśród stosowanych kreacji autorskich dwie są szczególnie wyraźne. W pierwszą z nich, którą można określić jako kreację herolda wieści o smutnej prawdzie, wcielał się hetman Branicki. O jego wystąpieniu nie decydowały wady osobiste i chciwość Brühla, którego nie zawahał się nawet nazwać człowiekiem nie wiem que facto na karki narodu naszego wsadzonym, ale bezpardonowa śmiałość ministra 19. Właśnie ona, przekraczając dozwolone granice i skutecznie niwelując przy tym wszelkie zalety augustowego panowania, spra- 18 Por. U. Augustyniak, Informacja i propaganda w Polsce za Zygmunta III, Warszawa 1981, s Na temat różnych aspektów definiowania i badania opinii publicznej w historii: H. Speier, Historical development of public opinion, American Journal of Sociology, Vol. 44, 1950, 4, s BC, rkp. MNK 86, s , Kopia memoriału jw. jmp. hetmana w. koronnego do króla jmci z francuskiego oryginału przetłumaczona. Zachowały liczne kopie manifestu J.K. Branickiego w języku polskim m.in. AP w Krakowie (dalej jako: Kr.), Zbiór Rusieckich 27, s ; AP Poz., rkp. 976/337, s ; BC, rkp. 216 IV, nr 42; BC, rkp. 1193, s ; BC, rkp. MNK 87, s ; BJ, rkp. 6214, k. 2 4v; BJ, rkp. 7217, k v; BK, rkp. 451, k v; BK, rkp. 458, s. 1 7; BK, rkp. 1180, k. 2 3v; BN, rkp. 6903, k. 220v 221v; BN, BOZ 1316, s ; BO, rkp. 303, k v; BO, rkp. 316, k v (dwie wersje); BO, rkp. 319, k. 4 10v; BO, rkp. 341, k ; BO, rkp. 416 (Lwów), k ; BO, rkp. 552, s ; BO, rkp. 4753, s ; BO, rkp. 6150, s ; BO, rkp. 6612, s ; BO, rkp. 9684, s ; BO, rkp , s ; BUW, rkp. 99, s Memoriał ten powstał na zlecenie J.K. Branickiego, jego autorem był Stanisław Konarski. Zob. W. K o n o p c z y ń s k i, Polska w dobie..., t. 1, s Historyk przypuszcza, że S. Konarski brał udział w tworzeniu francuskiej wersji pisma, a nie polskiego przekładu. Idem, Stanisław Konarski, Warszawa 1926, s. 196; A. P o n i a t o w s k a, Stanisław Konarski i Jan Klemens Branicki. Związek uczonego

6 310 wiła, że autor manifestu postanowił zaapelować o zrzucenie jarzma obcego człowieka 20. Hetman podkreślał zarazem, że zdecydował się na opublikowanie swego manifestu wyłącznie ze względu na konieczność poinformowania monarchy o faktycznym biegu spraw państwa i kondycji stanu szlacheckiego narodu zelżonego 21. Drugą wyróżniającą się kreacją autora było przybranie maski legalisty. To troska o przestrzeganie praw oraz obawy względem obecnego i przyszłego stanu państwa przyświecały autorom Manifestu z 1762 r. 22 Powodowała nimi obawa o przyszłość oraz dążenie, by stare prawa dotyczące nie-szlachciców, w myśl których nie mogli oni piastować urzędów i nabywać dóbr ziemskich w Rzeczypospolitej, do swojego przywrócić wigoru 23. Skreślili oni dość sugestywną wizję, w której po śmierci Augusta III naganny przykład Brühla mógłby utorować drogę innym faworytom, a w konsekwencji doprowadzić do zaćmienia oryginalnego plemienia starożytnych Polaków 24. W podobny sposób kwestię tę ujmował Stanisław A. Poniatowski w mowie sejmowej wygłoszonej 5 października 1762 r. Stolnik litewski również odwoływał się do popularnego toposu starych praw, zastrzegając przy tym, że powoduje nim nie osobista niechęć do Brühla, ale wyłącznie troska o przestrzeganie praw 25. W przypadku debaty o szlachectwie Brühla warstwa argumentacyjna utworów stanowiła połączenie dwóch różnych wątków: publicznego oraz personalnego. Najłatwiej odtworzyć ją w części, która oscyluje wokół ostrej krytyki wymierzonej w osobę saskiego ministra (m.in. historia jego problematycznego indygenatu, konkretne zarzuty formalne i personalne wysuwane przeciwko Brühlowi). Ta partia dominuje w większości utworów, przysłaniając drugi wątek, istotny dla ówczesnej debaty o koncepcji sprawowania władzy. W analizowaklienta z podlaskim patronem w latach , Rocznik Bialskopodlaski, t. 8 9, , s BC, rkp. MNK 86, s. 131, Kopia memoriału. 21 Ibidem. W utworze podniesiono kwestię charakteru Brühla, który Ambicyją się wynosi, odyma. 22 BC, rkp. 599 IV, s , Kopia manifestu od familii jj. oo. książąt Czartoryskich w Metryce Lit. uczynionego w Warszawie, 7 Octobris Zachowały się liczne egzemplarze manifestu: AGAD, ZBS 134/158, s ; AP Poz., 976/8, s ; AWPRI, f. 80, op. 1, nr 645, k v (wersja w języku francuskim); BC, rkp. 599 IV, s ; BC, rkp. 599 IV, s ; BC, rkp III, s. 3 8; BC, rkp. MNK 81, s ; BJ, rkp. 101, t. 6, s ; BJ, rkp. 1047, s ; BJ, Przybytki 151/51, k. 70v 71v; BK, rkp. 459, k. 50v 52v; BN, rkp. 6683, k ; BN, akc. 1983, k v; BO, rkp. 317, k. 7bis 8; BO, rkp. 340, s. 2 6 (brak końca); BO, rkp. 416 (Lwów), k ; BO, rkp. 1072, k ; BO, rkp. 1076, k. 92v 94v; BO, rkp , s ; BPHŁ, rkp. 1097, s. 9 11; BUW, rkp. 99, s ; BUW, rkp. 115, t. 2, k. 58v 61v. 23 BC, rkp. MNK 81, s. 17, Manifest Ichmc Panów Posłów Koronnych i W.X. Litewskiego przeciwko JmPanom Bruchlów Ibidem. 25 Diariusz sejmu - - w roku 1762, s. 7.

7 311 nych utworach pojawia się zagadnienie politycznych skutków nielegalnego indygenatu, w tym przejmowania kompetencji organów władzy Rzeczypospolitej przez saskiego ministra, a także utrudniania i blokowania kontaktów monarchy z polską szlachtą. Analizę warstwy argumentacyjnej rozpocznijmy od tego wątku ze względu na jego znaczenie dla funkcjonowania państwa. Pierwszoplanową rolę w konstruowaniu argumentacji bazującej na wątku publicznym (bądź prawnym) we wszystkich utworach skierowanych przeciw saskiemu ministrowi odgrywał motyw przyznanego mu indygenatu, w tym okoliczności zatwierdzenia oraz spór wokół jego legalności. Indygenat stał się tematem wiodącym wiersza Na nowego szlachcica 26. Już wstęp, rodzaj wprowadzenia do tematu dla niezorientowanego odbiorcy, był dość dosadny: Gruby dyksztan na brylant Trybunał szlufował Kiedy dom Czartoryjskich Brühla promował Przydało mu coś lustru Mniszcha spokrewnienie Lecz dziś i ten towar spadł znacznie w swojej cenie 27. Nadużycia związane z zatwierdzeniem szlachectwa Brylów (sic!) na Ocieszynie przez Trybunał Koronny obradujący w Piotrkowie ujawnił światu autor Stanu Polski z konjektury w roku Według jego relacji sukces w 1749 r. Brühl zawdzięczał wyłącznie obfitemu opłaceniu biskupa kijowskiego Kajetana Sołtyka, człowieka niemoralnego i zepsutego. To Sołtyk skonstruował wywód genealogiczny brühlowej rodziny, której początków poszukał wśród hrabiów na Ocieszynie 29. Motywacja i presja finansowa musiały być jednak ogromne, skoro prawdziwy cudzoziemiec chce być polskim bratem 30. Wynagrodzenie Sołtyka nie ograniczało się do dóbr materialnych, podobno za zasługi poczynione dla 26 BC, rkp IV, s. 60, Na nowego szlachcica. 27 Ibidem. Czas powstania tego utworu nie jest znany. Z pewnością musiał on zostać ułożony po roku 1750, kiedy córka Brühla, Amelia, wyszła za mąż za marszałka nadwornego koronnego Jerzego A. Mniszcha. Autor nic nie wspomina o mariażu syna ministra, Alojzego, z Marianną Klementyną z Potockich, można więc przypuszczać, że rok 1760 zawarcie drugiego ze wspomnianych małżeństw stanowi terminus ad quem. Zob. J. D u d z i a k, Alojzy Fryderyk von Brühl ( ), Zielona Góra 2010, s BC, rkp. MNK 81, s , Stan Polski z konjektury w roku Pozostałe egzemplarze: BJ, rkp. 2794, s ; AP w Kielcach, Archiwum Skórkowskich z Wielkiej Woli 92, s ; BC, rkp. 3453, s (tu tytuł: Wiersze pewne ); BJ, rkp. 101, t. 7, s ; BJ, rkp. 1804, k. 2 3v; BK, rkp. 459, k v; BO, rkp. 316, k v; BO, rkp. 453 (Lwów), k ; BO, rkp. 2457, k (tu z datą 1763); BO, rkp. 2780, s ; BO, rkp , s (z datą 1763); BO, Biblioteka Pawlikowskich (dalej jako: Pawlik.) rkp. 35, s ; BPAU PANKr, rkp. 1134, s Za możliwy uważa udział K. Sołtyka w całej sprawie M. C z e p p e, Sołtyk Kajetan Ignacy, PSB, t. 40, Warszawa Kraków , s BC, rkp. MNK 81, s. 20, Stan Polski.

8 312 Brylów z Ocieszyna otrzymał on biskupstwo krakowskie 31. W całej sprawie nie pozostali bez finansowej nagrody również deputaci i palestra trybunalska brühlowe oszczędności znacząco pomogły w uzyskaniu ich poparcia. Prezentacja faktów w Stanie Polski z konjektury w roku 1762, niewątpliwie wybiórcza i tendencyjna, stoi w sprzeczności chociażby z wersją zaprezentowaną przez Jędrzeja Kitowicza. Pamiętnikarz odpowiedzialnością za obdarzenie Brühla indygenatem obarczył przede wszystkim podkomorzego wschowskiego Augustyna Działyńskiego 32. Stan Polski z konjektury w roku 1762 jest klasycznym przykładem utworu, w którym poprzez staranny dobór, a nawet konfuzję faktów 33, starano się przedstawić obraz niekorzystny nie tylko dla Brühla, ale i dla współpracującego z nim biskupa Kajetana Sołtyka 34. Na szeroką grupę Polaków spadała wina za zaliczenie Brühla do grona szlachty w wierszu Pożegnanie przed śmiercią Jmci Pana Brühla ministra saskiego, wszystkich stanów Rzplitej Polskiej wirszem opisane Die 15 8bris w Dreźnie Oto jak całą sprawę z roku 1749 relacjonował podmiot liryczny, w tym wypadku sam pierwszy minister: Stawa Rudziński rządcą w Trybunale Wywód Ocieskich Herb przeważył szale, Dodali pracy Zapolski, Sołtyki, Kossowski stary, Zboińscy praktyki. Pułaski robił, Szydłowski nakręcał, Wszytkim przodkował Miaskowski wykręcał. I Tej równości w Polszcze zazdrościli, Co chcieli ze mną to wszystko robili 36. W kontekście sprawy indygenatu nie zawsze jednak padały konkretne nazwiska, czasem posługiwano się rodzajem zagadki, do której klucz jak możemy przypuszczać był znany odbiorcy. W jednym z takich wierszy spersonifiko- 31 Ibidem. Wersję tę potwierdza K. R u d n i c k i, Biskup Kajetan Sołtyk , Kraków 1906, s J. Kitowicz, Pamiętniki czyli Historia polska, oprac. P. Matuszewska, kom. Z. Lewinówna, Warszawa 2005, s U. Augustyniak, Informacja i propaganda..., s O współpracy H. Brühla z K. Sołtykiem: M. C z e p p e, Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mniszcha , Warszawa 1998, s Lietuvos Mokslu Akademijos Bibliotekos (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie (dalej jako: LMAB), f. 110, sygn. 76, k. 1 2v, Pożegnanie przed śmiercią Jmci Pana Brühla ministra saskiego, wszystkich stanów Rzplitej Polskiej wirszem opisane Die 15 8bris w Dreźnie Ibidem.

9 313 wana ojczyzna zwraca się bezceremonialnie do ludzi, którzy pomogli Brühlowi uzyskać polski indygenat słowami: Ty kasztelanie i ty stary Dziadu 37. Okoliczności przyznania Brühlowi szlachectwa były tylko jednym z elementów stosowanych w debacie wokół legalności tego indygenatu. W memoriale szeroko dystrybuowanym po kraju od 1758 r., skompilowanym przez Stanisława Konarskiego i sygnowanym przez hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego, argumentowano: gdyż nie jest ani Senatorem, ani Ministrem Naszym, jako nie Patriota i do tego Dyssydent 38. Szeroko do kwestii indygenatu odniósł się na sejmie w 1762 r. stolnik litewski Stanisław A. Poniatowski, który jeszcze przez obiorem marszałka wystąpił z protestem przeciwko obecności na sali Alojzego Brühla 39. Familijny punkt widzenia z roku 1762, precyzyjnie odzwierciedlający tematykę sporu z sali sejmowej, przedstawiono w szeroko kolportowanej po zerwaniu przez posła Michała Szymakowskiego sejmu Kopii manifestu od familii jj. oo. książąt Czartoryskich w Metryce Lit. uczynionego w Warszawie, 7 Octobris Inne wersje tytułu informowały wprost, że jego ostrze jest wymierzone w rodzinę Brühlów ( Manifest Ichmciów Panów Posłów Koronnych i W.X. Litewskiego przeciwko JmPanom Bruchlów 1762 ). W manifeście tym zdecydowanie odmawiano Brühlom polskiego indygenatu. Nie negowano istnienia samego dekretu trybunalskiego, podkreślano jednak jego nielegalny charakter, posługując się w tym celu zestawieniem 9 kolejnych konstytucji sejmowych, które precyzowały warunki i tryb przyznawania indygenatu cudzoziemcom, co należało wyłącznie do kompetencji sejmu. Co więcej, aż 18 konstytucji sejmowych zakazywało posiadania przez cudzoziemców urzędów i starostw, więc H. Brühl bezprawnie pełnił urząd generała artylerii koronnej, jego syn, Alojzy, równie bezprawnie był cześnikiem koronnym, a cała rodzina skupiała w swoim ręku liczne starostwa, w tym spiskie, warszawskie, lipnickie, bolimowskie, kościerzyńskie, piaseczyńskie, błońskie. Dodatkowo nielegalnie nabyła wiele majątków i posesji na terenie Rzeczypospolitej BC, rkp IV, s. 56, Wiersz polski naganiający zepsowane rządy. Pozostałe egzemplarze: BO, rkp. 552, s ; BO, rkp. 2450, k. 4v 5. Kasztelanem był zapewne Kazimierz Rudzieński, marszałek Trybunału Koronnego w 1749 r. 38 BC, rkp. MNK 86, s. 131, Kopia memoriału. 39 Diariusz sejmu - - w roku 1762, s. 4. Na sesji z 5 października S.A. Poniatowski twierdził, że nie może, mimo wszelkie względy na Osobę ImPana Graffa Brühl, pozwolić, aby miał wotować na Elekcyą Marszałka, gdyż go nie uznaje za Polskiego Szlachcica. 40 BC, rkp. 599 IV, s , Kopia manifestu. 41 Zakaz powierzania cudzoziemcom urzędów, starostw i dzierżaw został wzorem poprzed- Zakaz powierzania cudzoziemcom urzędów, starostw i dzierżaw został wzorem poprzedników powtórzony w paktach konwentach Augusta III z 1733 r.: VL, t. 6, fol. 625, s Na ten temat w odniesieniu do XVII w.: U. A u g u s t y n i a k, Wazowie i królowie rodacy. Studium władzy królewskiej w Rzeczypospolitej XVII wieku, Warszawa Kwarta z trzymanych przez Brühla królewszczyzn wynosiła złp. Zob. T. Z i e l i ń s k a, Magnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy szlacheckiej, Wrocław 1977, s. 134.

10 314 W warstwie konstrukcyjnej ten manifest, przejrzysty i operujący konkretnymi odwołaniami do konstytucji sejmowych, został oparty na gradacji wyselekcjonowanych faktów, stąd w jego końcowej partii pojawił się aspekt kumulowania przez rodzinę Brühlów urzędów i starostw 42. Autorzy celowo połączyli argumentację typowo prawną i populistyczną, stwierdzając, że krwią polską opłacone Królestwa tego w urzędach ozdoby i posesyje cudzoziemskie nam zabierają ręce 43. Intencjonalne i przemyślane było także odwołanie do wielowiekowej tradycji, w myśl której tylko rodowitością synów tej, a nie innej ojczyzny zaszczycona szlachta treść narodu składająca, te w sobie zawieramy prerogatywy, które nam waleczni przodkowie krwią dokupione w Dziedzictwie zostawili i które tylko wraz z życiem tracić powinniśmy 44. Konstrukcja ta, a zwłaszcza dwutorowość stosowanych argumentów, miała za zadanie wzmocnić siłę przekazu i poszerzyć grupę jego odbiorców. Dla odbiorców wykształconych przeznaczona była warstwa prawno-polityczna (propaganda racjonalna), natomiast do braci szlacheckiej przyzwyczajonej do podkreślania swej omnipotencji i umiłowania wolności trafiać miały argumenty bardziej populistyczne i obrazowe (propaganda irracjonalna) 45. Zgodnie z nimi Brühlowie nie mogli być polskimi indygenami, skoro nigdy nie bronili wiary, królów, praw i wolności, nie narażali życia w toczących się wojnach, nie brali też udziału w elekcjach, konfederacjach, sejmach i sejmikach 46. Odrębnym wątkiem publicznym pojawiającym się w analizowanej debacie była polityka Brühla prowadzona na terenie Rzeczypospolitej. W wierszu Na nowego szlachcica wspomniano o tym raczej lapidarnie, pisząc: Chcesz Senat zawojować, w chłopy strzec Polaki 47, jednak pozostali twórcy szerzej potraktowali ten temat. W Opłakanym stanie ojczyzny autor ubolewał nad niszczeniem przez Brühla urzędów, podkreślał zarazem, że osiąga on swoje cele siejąc niezgodę wśród Polaków 48. Omnipotencję brühlową wpływ na rozdawnictwo wakansów i pobieranie przez niego wysokich opłat za dystrybuowane formalnie przez monarchę urzędy i godności podniesiono w Wierszu polskim naganiającym zepsowane rządy Często podkreślana brühlowa chciwość i pazerność dały również autorowi Wiersza pol- Często podkreślana brühlowa chciwość i pazerność dały również autorowi Wiersza polskiego naganiającego zepsowane rządy asumpt do przypuszczeń, że kolejnym celem saskiego ministra po artylerii generalnej koronnej oraz starostwie spiskim będzie buława hetmańska. BC, rkp IV, s , Wiersz polski. Na temat chciwości Brühla oraz uzyskania przez niego starostwa spiskiego: W. K o n o p c z y ń s k i, Polska w dobie..., t. 1, s Argumenty użyte w manifeście były zbieżne z tymi, które wygłosił 5 października 1762 r. w swej mowie sejmowej stolnik litewski Stanisław A. Poniatowski. Diariusz sejmu - - w roku 1762, s BC, rkp. MNK 81, s. 16, Kopia manifestu. 45 Cz. Mojsiewicz, Szkice z dziejów propagandy, Poznań 2000, s. 46, BC, rkp. MNK 81, s. 16, Kopia manifestu. 47 BC, rkp IV, s. 60, Na nowego szlachcica. 48 BPAU PANKr, rkp. 939, k v, Opłakany stan ojczyzny. 49 BC, rkp IV, s. 55, Wiersz polski.

11 315 Najszerzej traktował o tym publiczny manifest sygnowany przez J.K. Branickiego. Krytyka w nim zaprezentowana objęła przede wszystkim masową sprzedaż wakansów, honorów, urzędów, starostw, a nawet beneficjów kościelnych, w której miał pośredniczyć Brühl. Co ciekawe, emocji hetmana nie budził nawet sam fakt, że stanowiska te były rozdzielane w drodze sprzedaży, ale raczej to, że saski minister niebywale wzbogacał się na tych transakcjach ( bierze za każde prawie, ile może od kogo wyciągnąć 50 ). To również Brühl w opinii J.K. Branickiego ponosił całkowitą odpowiedzialność za kryzys monetarny targający Rzecząpospolitą, gdyż to on wprowadził w kraju wybijaną za granicą zepsutą monetę. Skutkiem tych działań była katastrofalna sytuacja tynfy i szelągi nie miały pokrycia w kruszcu i nie cieszyły się zaufaniem kontrahentów ( Ta klęska na długi wiek od graffa Brühla będzie temu pamiętna Królestwu ) 51. By uwiarygodnić tę relację, autor wykorzystał i odpowiednio wyeksponował plotkę krążącą po kraju, jakoby w starostwie spiskim Brühl miał sekretną mennicę, a w niej bił zepsutą monetę 52. Kolejna część zarzutów dotyczyła faworyzowania przez saskiego ministra luteranizmu na terenie Rzeczypospolitej. Dowodami na to były budowa zboru w Toruniu oraz osadzenie w starostwie spiskim predykantów luterskich 53. Najbardziej rozbudowana część hetmańskiego wywodu została poświęcona uzurpowaniu przez Brühla uprawnień właściwych organom władzy Rzeczypospolitej. Otóż minister wysyłał oficjalne poselstwa państwowe bez zgody sejmu do Turcji 54, a także zawłaszczył część uprawnień ministrów polskich i litewskich w zakresie kontaktowania się z monarchą, w tym wpływ na dystrybutę wakan- 50 BC, rkp. MNK 86, s. 132, Kopia memoriału. 51 Memoriał J.K. Branickiego nie był jedynym utworem, w którym na Brühla zrzucano całkowitą winę za chaos monetarny w Rzeczypospolitej. Podobnie tę kwestię traktował autor wiersza: BO, rkp. Pawlik. 35, s. 578, Projekt nadgrobku grafa Brühla, pierwszego ministra saskiego śp. Augusta króla, który z Sasa Polakiem się okrzcił, Anno 1763 umarł. Pozostałe egzemplarze utworu: AGAD, ZBS 81/100, s. 197; BO, rkp. 1853, k. 22. Wątek ten pojawił się również w utworze Na szelągi nowe z łaski Maryi Józefy... wybite Zob. J. Nowak-Dłużewski, Bibliografia staropolskiej okolicznościowej poezji politycznej XVI XVIII w., Warszawa 1964, s Podobnie: BJ, rkp. 101, t. 6, s. 633, Wiersze na książkę w tomie 1 wydaną pod tytułem o skutecznym rad sposobie albo o utrzymaniu sejmów ordynaryjnych. Inne egzemplarze: AP w Lublinie, Archiwum Łosiów z Niemiec V/4 35, s ; BK, rkp. 458, s ; BN, BOZ 1316, s ; BO, rkp. 3825, k K. Rudnicki, Biskup Kajetan Sołtyk..., s. 41; W. Konopczyński, Polska w dobie..., Kraków Warszawa 1911, t. 2, s Zapewne również do tego wątku nawiązują Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej kasztelanowej kamieńskiej, wyd. K. Waliszewski, Poznań 1887, s. 17, eadem do E. Potockiego, Stanisławów, 4 IV BC, rkp. MNK 86, s. 132, Kopia memoriału. Na temat sytuacji na Spiszu W. Konopczyński, Polska w dobie..., t. 2, s Zarzut ten jest prawdopodobnie echem swoistej rywalizacji dyplomatycznej, która w latach miała miejsce w Stambule pomiędzy Janem Karolem Mniszchem, posłem Rady Senatu (uchwała z 1755 r.) a emisariuszem hetmana J.K. Branickiego, płk. Karolem Malczewskim. Zob. W. K o n o p c z y ń s k i, Polska a Turcja , Warszawa 1936, s ;

12 316 sów. Brühl zdołał skomasować w swym ręku kierowanie większością spraw polskich, w tym zmonopolizował dostęp do monarchy, choć nie miał ku temu jakichkolwiek podstaw prawnych (jako cudzoziemiec nie mógł pośredniczyć w kontaktach szlachty z Augustem III 55 ). Co więcej, udało mu się zaangażować w ten proceder również saskich ministrów, czego wyraźnie zakazywały konstytucje sejmu pacyfikacyjnego z 1736 r. Taki stan rzeczy uderzał przede wszystkim w powagę Senatu, który spełniał legislacyjnie i zwyczajowo rolę ciała doradczego względem monarchy 56. Konkluzja wywodów Branickiego była tyleż czytelna, co odpowiednio zaakcentowana: Do tej niewoli (sic! K.K.) przyszedł już ów wolny Naród Polski, że żaden Polak ani Senator ani Minister bez wiedzy Ministra saskiego jak w Saksonii do swego nie ma przystępu Pana 57. Dla grupy reprezentowanej przez Branickiego stan ten był nie tylko tożsamy z bezprawiem (wspomniana powyżej ingerencja saskiego ministra w sprawy kraju), ale i upokorzeniem stanu szlacheckiego 58. Tym samym hetman (przypomnijmy, że za pośrednictwem pióra Konarskiego) w mistrzowski sposób kończył prawny wywód, pełen niedomówień i jednostronnej interpretacji faktów, argumentem o wyraźnie demagogicznym charakterze. Motyw psucia życia politycznego w Rzeczypospolitej przez saskiego ministra pojawia się również w anonimowym liście z 10 października 1762 r. ( Lettre anonyme à un ami datée du 10 octobre 1762 ), w którym zaprezentowano okoliczności towarzyszące zerwaniu sejmu w 1762 r. O klęsce zgromadzenia, w opinii autora, zadecydowała kwestia rozdania wakansów. Gdy, wbrew wcześniejszym konsultacjom z Familią, województwo wileńskie otrzymał Karol S. Radziwiłł, zaś hetmanem polnym litewskim został Aleksander M. Sapieha, czartoryszczycy zagrozili zakwestionowaniem przez Izbę Poselską brühlowego szlachectwa. Sprawa nie ujrzała światła dziennego podczas pierwszego dnia obrad wyłącznie dlatego, że Familia liczyła na podkanclerstwo koronne dla Andrzeja Zamoyskiego. Gdy okazało się, że o urząd ten zabiega równie intensywnie marszałek nadworny koronny J.A. Mniszech, stronnicy Czartoryskich przystąpili do realizacji swej groźby. H. Dymnicka-Wołoszańska, Mniszech Jan Karol, PSB, t. 21, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1976, s Branicki podkreślał w swym manifeście, że jest rzeczą niedopuszczalną, by cudzoziemiec był Organum, Instrumentum i Tłumaczem Woli i Rządu W.K.M.P.N. Miłł., nie Senat, ani Ministrowie, nie Stan szlachecki i nie Sejmy. BC, rkp. MNK 86, s. 121, Kopia memoriału. 56 Ibidem, s Pozostałe partie manifestu hetmana Branickiego zawierały zestaw obrazowych argumentów, których celem było wykazanie bezmiaru win saskiego ministra. Zarzucono mu m.in., że wznieca i utrzymuje niezgodę między stronnictwami w Rzeczypospolitej, przyczynia się do zrywania kolejnych sejmów, nie dba o honor narodu polskiego, oczernia obywateli polskich w oczach króla oraz rujnuje ich. 57 Ibidem. 58 Ibidem, s

13 317 Autor listu wyeksponował dwa konkretne wydarzenia związane z osobą Brühla i niszczeniem przez niego polskiego życia publicznego. Otóż już pierwszego dnia obrad saski minister obstawił Izbę Poselską klientami radziwiłłowskimi uzbrojonymi w pistolety, starannie skryte pod ubraniami. Celem tej akcji było zastraszenie opozycji. Drugi z zarzutów miał poważniejszy charakter. Brühl miał podobno stać za zerwaniem obrad sejmu w 1762 r., a poseł Szymakowski był jedynie dobrze opłacanym narzędziem w jego ręku, które już od sejmików elekcyjnych było trzymane przez ministra i jego zięcia na pasku finansowej zależności, gotowe do wykorzystania w odpowiednim momencie 59. Zazwyczaj nie omijano również tematu polityki Brühla na terenie Saksonii. Do wyjątkowych należała opinia hetmana J.K. Branickiego, który uważał, że skoro minister pełni swój urząd na terenie Saksonii, to tam (i wyłącznie tam!) powinien realizować polecenia królewskie 60. O wiele bogatszy w krytyczne szczegóły jest Memoriał usprawiedliwiający powodzenie króla pruskiego przeciwko fałszywym zarzutom dworu saskiego w Berlinie r W utworze tym saski minister został przedstawiony jako kłamca i nierzetelny polityk, który już od momentu zawarcia pokoju drezdeńskiego w 1745 r. prowadził działania wymierzone w króla pruskiego Fryderyka II i mające na celu jego zdyskredytowanie w Europie. Według twórców memoriału bez wątpienia związanych ze środowiskiem berlińskim to dyplomatyczne machinacje Brühla i tajne negocjacje prowadzone na dworach wiedeńskim oraz petersburskim zmusiły Fryderyka II do zaatakowania Saksonii 61. Z początkowego okresu wojny siedmioletniej pochodzi wiersz Portret Polski i Saxonii odmalowany Saski minister nie jest jego głównym bohaterem; utwór ten to raczej pesymistyczny obraz Rzeczypospolitej i Saksonii, w którym niepochlebna opinia na temat Brühla sąsiaduje z równie krytycznymi zdaniami pod adresem J.A. Mniszcha, prymasa Adama Komorowskiego i hetmana wielkiego koronnego J.K. Branickiego. Augustowi III i jego pierwszemu ministrowi poświęcono tylko trzy pierwsze wersy: 59 AWPRI, f. 80, op. 1, 652, s , Lettre anonyme à un ami, datée du 10 Octobre Por. BC, rkp. MNK 81, s. 19, 22, Stan Polski. W wierszu wprost oskarżono Brühla o to, że odpowiadał za zerwanie sejmu w 1762 r. Według autora M. Szymakowski został opłacony przez saskiego ministra. 60 BC, rkp. MNK 86, s. 131, Kopia memoriału. 61 BJ, rkp. 111, 19 21, Memoriał usprawiedliwiający powodzenie króla pruskiego przeciwko fałszywym zarzutom dworu saskiego w Berlinie r Wersja drukowana w: BPAU PANKr, rkp. 940 k v. Na temat polityki prowadzonej przez H. Brühla po 1744 r. m.in. Franz A.J. Szabo, The Seven Years War in Europe , Harlow 2008, s. 36, a zwłaszcza R. H a n k e, Brühl und das Renversement des alliances: Die Auβenpolitik des Dresdner Hofes , Berlin 2006, zwłaszcza BO, rkp. Pawlik. 35, s. 51, Portret Polski i Saxonii odmalowany Pozostałe egzemplarze: AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dz. II, ks. 46, k. 1022; BN, rkp. 6663, k. 39v; BO, rkp. 1387, s. 134; BO, rkp. 6331, t. 1, s Inne wersje tytułu: Projekt tyczący się teraźniejszej koniunktury.

14 318 Król wszystkiemu wierzący Brühl zaś Sasów niszczący Elektor na to szemrzący 63 W lapidarnej formie utworu dość charakterystyczne wydaje się wzmiankowanie osoby Brühla zaraz po wszystkiemu wierzącym (łatwowiernym?) monarsze. Jako elektor saski nie podejmuje on zdecydowanych działań przeciw działalności Brühla, ograniczając się do szemrania. Być może kluczem do zrozumienia utworu jest fakt, że powstał on w 1756 r., gdy Saksonia była okupowana przez wojska pruskie. W tym wierszowanym zestawieniu to nie August III odpowiada za katastrofalny stan państwa, ale jego pierwszy minister niszczący kraj 64. Na marginesie warto dodać, że równie pesymistyczny jest obraz Rzeczypospolitej odmalowany w cytowanym wierszu. W kraju senatorowie rywalizują ze sobą, hetmani nadużywają władzy, żołnierze łamią prawa, trybunał źle sądzi, zaś liberum veto skutecznie niszczy wszelkie idee reformatorskie. Anonimowy autor konstatuje, że zarówno Saksonię, jak i Rzeczpospolitą może uratować wyłącznie boska interwencja 65. Jak już zaznaczono, wątek publiczny bądź prawny współwystępował w analizowanej debacie z argumentacją ad personam. W tego rodzaju atakach podejmowano próbę dyskredytacji Brühla, przede wszystkim dokonując ostrej selekcji i ekspozycji wybranych wątków biograficznych, ewentualnie innych faktów związanych z ministrem. Główny zarzut kierowany w utworze Na nowego szlachcica pod adresem Brühla był nie tyle związany z bezprawnym uzyskaniem przez niego indygenatu, co z niskim pochodzeniem ministra. Anonimowy autor wspomniał nawet: Insza sowy potomek, Insza Orła ptaki 66. Faktycznie, drzewo genealogiczne pana na Ocieszynie, a zwłaszcza starożytność jego korzeni rodzinnych mogły budzić spore wątpliwości współczesnych 67. Cała sprawa zyskiwała na pikanterii dzięki 63 Motyw monarchy, który ulega wpływom złego ministra, pojawia się w wielu utworach, np. BC, rkp. MNK 81, s. 19, Stan Polski. 64 Por. J. L u h, Vom Pagen zum Premierminister. Graf Heinrich vob Brühl ( ) und die Gunst der sächsisch polnischen Kürfürsten und Könige August II. und August III. w: Der Zweite Mann im Staat. Oberste Amtsträger und Favoriten im Umkreis der Reichsfürsten im 17. und 18. Jahrhundert, wyd. M. Kaiser, A. Pecar (Zeitschrift für historische Forschung, Beiheft 32), Berlin 2003, s Próba interpretacji utworu w: S. R o s z a k, op. cit., s BO, rkp. Pawlik. 35, s. 51, Portret Polski. 66 BC, rkp IV, s. 60, Na nowego szlachcica. 67 Sprawa pochodzenia Brühla była niejasna już dla współczesnych. Zob. K. N i e s i e c k i, Herbarz polski, t. 2, Lipsk 1839, s Informacje na ten temat nie zostały zredagowane przez Niesieckiego, ale przez Jana N. Bobrowicza, który m.in. krytycznie odniósł się do danych zamieszczonych w: S. D u ń c z e w s k i, Herbarz wielu domów Korony Polskiej i W.K. Litewskiego, t. 1, Kraków 1757, s

15 319 innemu utworowi, w którym przypomniano o pochodzeniu saskiego ministra, przypisując mu mało nobliwy zawód młynarza 68. Tematem pojawiającym się przy tej okazji było również niekatolickie wyznanie. Według autora Stanu Polski z konjektury w roku 1762 Brühl to kalwin oraz Sas, a w dodatku nie czytał Ładowskiego, ani też Herburta 69. Z tego powodu: Pakta, prawa tłumaczyć i z królem zasiadać Podobniej mu w drezdeńskim zborze psalmy składać 70. Również w Wierszu polskim naganiającym zepsowane rządy Brühla określono mianem przeklętego Lutra 71. Z kolei w jednym z utworów z okresu bezkrólewia po śmierci Augusta III znalazły się m.in. słowa Ginęła Polska sprawą Lutra Sasa 72. Istniała również kategoria argumentów ad personam graniczących z fantazją, które pojawiały się przede wszystkim w wierszach satyrycznych. H. Brühl i J.K. Mniszech nie tylko bywali porównywani do czartów (w dodatku łakomych i dumnych!), ale i oskarżani o wprowadzanie w Rzeczypospolitej rządów despotycznych oraz o trucie (sic!) politycznej konkurencji 73. Nie mniej fantazyjna, a przy tym zawierająca nutkę staropolskiego przesądu, była wizja z Wiersza polskiego naganiającego zepsowane rządy. Według jego autora Brühl zyskał wpływ na króla dzięki wiedzy magicznej: Szczarował króla przez czartowskie szepty Przez figle swoje, przez sztuczne koncepty 74. Autor nie omieszkał nadmienić, że być może Brühl jest po prostu potomkiem szatana i z tego względu z taką łatwością wdziera się w sfery, które ze względu na jego pochodzenie i brak indygenatu powinny teoretycznie pozostać dla niego niedostępne. Niestety nie sprecyzował, czy chodziło o sam fakt sprawowania władzy czy o umiejętność rzucania uroków. Krytyka polityczna nie omijała również rodziny Brühla, zarówno tej najbliższej (słynna sprawa A. Brühla na sejmie w 1762 r.), jak i zięcia ministra, marszałka nadwornego koronnego J.A. Mniszcha. Co ciekawe, w Mniszcha, jako 68 BC, rkp IV, s. 55, Wiersz polski. 69 BC, rkp. MNK 81, s. 19, Stan Polski. Chodzi o kompendia wiedzy: M. Ł a d o w s k i, Inwentarz konstytucyy koronnych y W.X. Litewskiego, Lipsk 1733 oraz o dzieła Jana H e r b u r t a (ok ), w tym Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta, wydane po raz pierwszy w 1563 r. 70 BC, rkp. MNK 81, s. 19, Stan Polski. 71 BC, rkp IV, s. 55, Wiersz polski. 72 BJ, rkp. 111, k. 100, Wiersze w krytycznych Interregni Okolicznościach BC, rkp. MNK 81, s. 19, Stan Polski. 74 BC, rkp IV, s. 55, Wiersz polski.

16 320 Polaka, ostrze krytyki nie uderzało bezpośrednio. W niektórych utworach podkreślano nawet, że mógłby być dobrym ministrem, gdyby nie fatalny wpływ żony, Amelii, oraz teścia, Henryka Brühla ( lecz z krwie złej sklejenia, zapomniał polski cnoty i swego plemienia 75 ). Związków z Brühlem nie omieszkano przy tej okazji wytknąć również Potockim, podkreślając, że mają one wyłącznie instrumentalny charakter, gdyż wzmacniają pozycję saskiego ministra w Rzeczypospolitej, a zarazem są ujmą dla Pilawitów 76. Owo stopniowe wżenianie się rodziny Brühla w świat polskiej magnaterii bywało nawet asumptem do prorokowania upadku klejnotu szlachectwa 77. Tematyki tej dotyczy również niedatowany paszkwil znany jako Excerpt z listu z Brodów. Ten krótki list jest relacją z wydarzeń mających miejsce na wyimaginowanym jarmarku w Brodach (zapewne metafora obrad Trybunału Koronnego). Przybył tu pewien kupiec z Lipska, który chciał sprzedać klejnot należący do rodziny Brühlów. Oferta ta nie spotkała się z zainteresowaniem hetmana wielkiego koronnego J.K. Branickiego i wojewody sandomierskiego Jana Wielopolskiego. Plotka głosiła, że jedynie instygator koronny Jan Krajewski gotów był nabyć wzmiankowany klejnot, posiadał jednak zbyt szczupłą intratę, aby sobie na to pozwolić. Jarmark w Brodach, należących skądinąd do rodziny Potockich, okazał się przełomem w karierze klejnotu. To tutaj jego posiadacz został uznany za os de ossibus nostris zarówno przez hetmana, jak i wojewodę sandomierskiego. Przyczyn tej radykalnej zmiany autor tekstu nie zaprezentował, pozostawiając je w sferze domysłów. Zagadka ta nie mogła być zbyt trudna do rozwikłania dla współczesnych już choćby pobieżne zestawienie metaforycznego opisu z powszechnie znaną historią koligacji Potockich z Brühlem stanowiło klucz do jej rozwikłania. W opinii autora to nie wyrok Trybunału Koronnego legitymizował szlachectwo saskiego ministra, ale uznanie tego faktu przez przedstawicieli polskiej magnaterii. Os de ossibus nostris słowa te były nie tylko stwierdzeniem stanu faktycznego, ale i przestrogą 78. Zarówno w argumentacji prawnej, jak i w ataku personalnym na osobę ministra twórcy utworów bardzo chętnie odwoływali się do wartości, zwłaszcza tych istotnych dla szlachty. Brühl był nie tylko człowiekiem, który omotał króla i zdobył znaczący, bo wieloaspektowy wpływ na bieg spraw Rzeczypospolitej (w tym uzurpowanie władzy, destrukcyjny wpływ na sejmową walkę polityczną). Jego osoba bywała symbolem zagrożenia podstawowej wartości szlacheckiej wolności 79. W wierszu: Opłakany stan ojczyzny pisano: 75 BC, rkp. MNK 81, s. 19, Stan Polski. 76 Ibidem, s BANU Lw., f. 141 (Zbiór A. Czołowskiego) 305, s. 553, Na maryjaż jw. Brühla, starosty warszawskiego. 78 BUW, rkp. 100, k v, Excerpt z listu z Brodów. 79 Por. E. Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach , Warszawa 1995, s ; A. G r z e ś k o w i a k - Krwawicz, Staropolska koncepcja wolności i jej ewolucja

17 321 oraz: Wszystko podbije niemczyzna przebrzydła Tak to na wolność zastawione sidła Lecz Faworyta, co nam wolność wali 80 Dla niektórych autorów zagrożenie wolności wiązało się z upadkiem staropolskiej cnoty, stając się przyczynkiem do wieszczenia zguby sławnego sarmackiego kraju 81. Dla innych było symbolem hańby narodu lub wstydu ojczyzny 82. Odwołanie do wartości, głównie do wolności, było często powiązane z sankcją, którą radzono zastosować przeciwko znienawidzonemu ministrowi. Zdania, określające jego przyszłość, oscylowały od pogróżek po stonowane wywody prawne. Brühlowi grożono przede wszystkim zemstą, pojmowaną jako zwycięstwo biblijnej i surowej sprawiedliwości. Pisano więc w wierszu Na nowego szlachcica : Ma Polska Damianów na Sasy zuchwałe, po czym grożono Brühlowi palem 83. Równie ostre sformułowania znalazły się w Opłakanym stanie ojczyzny : Lecz Faworyta, co nam wolność wali, Bodaj Polacy mężnie rozsiekali 84. To właśnie zagrożenie wolności usprawiedliwiało ekstremalny charakter proponowanych środków w myśl zdania Niech Niemiec ginie, kiedy Polszcze wadzi 85. Przedsmak proponowanych sankcji poznał A. Brühl podczas sesji sejmowej z 5 października 1762 r. Po porywającej mowie stolnika litewskiego S.A. Poniatowskiego na tę illacyją dobyto kilku szabel w rogu bliskim tego miejsca, gdzie siedział ImP. Graff Brühl, a wkrótce potem w całej Izbie Poselskiej 86. Szable te zostały schowane dopiero na prośbę marszałka sejmu. O tym, jakiego rodzaju emocje odbiorców miały być kreowane za pomocą motywu sankcji bądź zemsty, świadczy również Projekt nadgrobku grafa w myśli politycznej XVIII w., KH, R. 113, 2006, 1, s ; eadem, Regina libertas, Gdańsk 2006, s BPAU PANKr, rkp. 939, k v, Opłakany stan. 81 BC, rkp. MNK 81, Stan Polski, s BC, rkp IV, s. 55, Wiersz polski. 83 BC, rkp IV, s. 60, Na nowego szlachcica. 84 BPAU PANKr, rkp. 939, k v, Opłakany stan. Podobny był wydźwięk Wiersza polskiego naganiającego zepsowane rządy (BC, rkp IV, s. 55): Bodaj Cię łysy synie piorun spalił/ Bodaj Cię szatan w straszne piekło wwalił!. 85 BPAU PANKr, rkp. 939, k v, Opłakany stan. 86 Diariusz sejmu - - w roku 1762, s. 4.