Renata Knap 1 ZRÓŻNICOWANIE GOSPODARCZE KRAJÓW AFRYKI

Transkrypt

1 Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 2, Nr 3/216, tom III Wydział Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Globalizacja i regionalizacja we współczesnym świecie Renata Knap 1 ZRÓŻNICOWANIE GOSPODARCZE KRAJÓW AFRYKI Streszczenie: Celem artykułu jest ocena skali zróżnicowania gospodarek krajów Afryki oraz jej zmian w okresie Problem badawczy sprowadza się do próby odpowiedzi na pytanie: czy w badanym okresie zmienił się poziom dysproporcji gospodarczych między krajami Afryki i jaki był kierunek tych zmian? Dla realizacji celu przeprowadzono analizę międzynarodowych klasyfikacji krajów, wskaźników makroekonomicznych oraz współczynników zmienności danych makroekonomicznych. Z badań wynika, że poziom zróżnicowania gospodarek Afryki był wysoki w całym analizowanym okresie, ale w większości badanych obszarów dysproporcje uległy zmniejszeniu, co wskazuje na wystąpienie tendencji konwergencyjnych w Afryce. Słowa kluczowe: Afryka, zróżnicowanie gospodarcze, wskaźniki makroekonomiczne, współczynnik zmienności. Klasyfikacja JEL: O11, O55, P52. Wprowadzenie W latach gospodarkę Afryki charakteryzowało wysokie tempo wzrostu gospodarczego, oznaczające odwrócenie negatywnych tendencji rozwojowych występującej w poprzednich dwóch dekadach. Państwa afrykańskie znalazły się w gronie najszybciej rozwijających się gospodarek świata (emerging market) z Azji, Ameryki i Europy Środkowo-Wschodniej, a niektóre z nich zaliczono do tak zwanych nowych rynków wschodzących (frontier market). W grupie najbardziej dynamicznych gospodarek znajdowały się najsłabiej rozwinięte kraje kontynentu, co można uznać za przesłankę zmniejszania się ogromnego zróżnicowania gospodarczego krajów Afryki [Rodrik 214, s. 1-2; Santiso 27, s. 1]. Celem artykułu jest ocena skali zróżnicowania gospodarek krajów Afryki oraz jej zmian w okresie Problem badawczy sprowadza się więc do próby 1 Dr hab. Renata Knap, adiunkt, Katedra HZ i MSE, Uniwersytet Szczeciński. 59

2 odpowiedzi na następujące pytanie: czy w badanym okresie zmienił się poziom dysproporcji gospodarczych między krajami Afryki i jaki był kierunek tych zmian? W pierwszej części opracowania przedstawiono zróżnicowanie gospodarek krajów Afryki z punktu widzenia ich miejsca w klasyfikacjach międzynarodowych organizacji gospodarczych, w drugiej części zaprezentowano wyniki analizy różnic w kształtowaniu się podstawowych zmiennych makroekonomicznych w badanych krajach, w trzeciej natomiast podjęto próbę oceny skali i zmian poziomu zróżnicowania gospodarczego krajów Afryki na podstawie współczynników zmienności wybranych wskaźników makroekonomicznych. W załączniku zawarto objaśnienia kodów nazw krajów według ISO 3166, używanych w tabelach i rysunkach [ISO 216]. Badaniami objęto skrajne lata okresu 2-215, czyli od wystąpienia znacznego przyspieszenia wzrostu w krajach Afryki do roku, za który dostępne były dane statystyczne Kraje Afryki w klasyfikacjach międzynarodowych organizacji gospodarczych Rozpatrując zróżnicowanie gospodarcze krajów Afryki przez pryzmat międzynarodowych klasyfikacji należy podkreślić, że dotychczas nie wypracowano jednolitej kategoryzacji ekonomicznej krajów świata. Międzynarodowe organizacje stosują własne, często odmienne zasady klasyfikacji krajów ze względu na kryteria ekonomiczne [Nielsen 211; Narękiewicz 27]. W statystykach Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (United Nations Conference on Trade and Development UNCTAD) wyszczególnia się aktualnie trzy podstawowe regiony ekonomiczne świata: kraje rozwinięte gospodarczo, kraje rozwijające się i kraje w transformacji [UNCTAD 216a]. Wszystkie 54 kraje Afryki zaliczane są do krajów rozwijających się. Grupę krajów rozwijających się dzieli się następnie na wiele podgrup, wyodrębnianych na podstawie dodatkowych, szczegółowych kryteriów, takich jak poziom rozwoju gospodarczego, poziom dochodu per capita, tempo wzrostu gospodarczego, specjalizacja eksportowa, geograficzne uwarunkowania rozwoju, bezpieczeństwo żywnościowe (tab. 1). Kraje Afryki są reprezentowane w każdej z wyróżnionych podgrup, co można uznać za odzwierciedlenie znacznego stopnia zróżnicowania ich gospodarek. Zakwalifikowanie większości krajów kontynentu afrykańskiego do krajów rozwijających się najsłabiej rozwiniętych, o niskim dochodzie, surowcowo-rolnej specjalizacji w eksporcie oraz niskim dochodzie i deficycie żywnościowym wskazuje ponadto, że Afryka pozostawała w badanym okresie najsłabiej rozwiniętym, najbiedniejszym regionem geograficznym świata (tab. 1). 2 Ze względu na ograniczenia dostępności danych, niektóre analizy dotyczą 214 roku. 6

3 Tabela 1. Kraje Afryki* w klasyfikacji krajów rozwijających się UNCTAD (216). Kryterium Poziom rozwoju Dochód per capita Tempo wzrostu Specjalizacja eksportowa Geograficzne bariery rozwoju Bezpieczeństwo żywnościowe Grupy krajów rozwijających się najsłabiej rozwinięte (34) pozostałe rozwijające się (2) TSI KOG SSD o wysokim do- o średnim dochodzie o niskim dochodzie (26) chodzie () (18) SSD wschodzące (3) wschodzące przemysłowe (3) eksporterzy eksporterzy eksporterzy eksporterzy eksporterzy ropy naftowej produktów produktów produktów surowców (9) przemysł. przemysł. rolnych (11) mineralnych (7) SSD (2) i podst. (1) Śródlądowe (17) małe wyspiarskie (2) SSD o niskim dochodzie i deficycie żywnościowym (37) * Objaśnienie kodów w załączniku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [UNCTAD 216a]. importerzy netto żywności (44) KOG eksporterzy netto żywności (8) Bank Światowy, w skład którego wchodzą Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (The International Bank for Reconstruction and Development IBRD) 61

4 oraz Międzynarodowe Stowarzyszenia Rozwoju (The International Development Association IDA), stosuje dwa ekonomiczne kryteria klasyfikacji krajów. Pierwszym z nich jest poziom DNB per capita, na podstawie którego wyróżnia się cztery grupy krajów: kraje o niskim dochodzie, kraje o niższym-średnim dochodzie kraje o wyższym-średnim dochodzie i kraje o wysokim dochodzie. Drugim kryterium jest wiarygodność finansowa krajów według zasad polityki kredytowej Banku Światowego, zgodnie z którym kraje dzielone są na trzy grupy: kraje o niskim dochodzie per capita bez zdolności finansowej do uzyskania kredytu z IBRD (tylko z IDA), kraje mające zdolność finansową do uzyskania pożyczki z IBRD oraz kraje kwalifikujące się do otrzymania pożyczki z IDA i równocześnie spełniające kryteria otrzymania kredytu z IBRD [World Bank 216a]. W każdej z wyszczególnianych grup dochodowych są obecnie reprezentowane kraje Afryki, jednak prawie połowa z nich (26) należy do grupy krajów o niskim dochodzie, a tylko 1 kraj (Seszele) zakwalifikowano do krajów o wysokim dochodzie (tab. 2). Tabela 2. Kraje Afryki* w klasyfikacjach Banku Światowego (216) Kryterium DNB per capita** Zdolność kredytowa o niskim dochodzie ( 25$)* [26] SSD Grupy krajów o niższym średnim dochodzie ($26-435$)* [17] o wyższym średnim dochodzie (436$ $) [9] ZAS o wysokim dochodzie ( 12476$*) [1] kraje IDA [35] kraje IBRD [15] kraje IDA i IBRD [5] SSD * Objaśnienie kodów w załączniku. ** DNB per capita w 215 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [World Bank 216a]. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund IMF) dzieli kraje świata na dwie podstawowe grupy: kraje rozwinięte (zaawansowane) gospodarczo oraz rynki wschodzące i kraje rozwijające się [IMF 216, s. 3]. 62

5 Wszystkie kraje Afryki zaliczane są w tej klasyfikacji do grupy rynków wschodzących i krajów rozwijających się. Z zaprezentowanego przeglądu klasyfikacji UNCTAD, Banku Światowego i IMF wynika, że kraje Afryki można zaliczyć do jednej grupy, a mianowicie krajów słabo rozwiniętych (z wyjątkiem jedynie Seszeli w klasyfikacji Banku Światowego). Grupa ta jest jednak zróżnicowana, o czym świadczy podział krajów Afryki na wiele podgrup ekonomicznych, wyróżnianych w omawianych klasyfikacjach. 2. Charakterystyka gospodarek krajów Afryki Dla dokładniejszego rozpoznania heterogeniczności gospodarek Afryki przeanalizowano kształtowanie się w poszczególnych krajach podstawowych zmiennych makroekonomicznych, służących do oceny skali i potencjału gospodarek, poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego oraz stabilności wewnętrznej i równowagi zewnętrznej. Biorąc pod uwagę wielkość populacji oraz PKB jako miary skali i potencjału gospodarek (rynków) można stwierdzić, że w 215 roku kraje Afryki wykazywały pod tym względem ogromne dysproporcje. W grupie państw afrykańskich znajdowały się bowiem kraje liczące od około tys. (Seszele) do ponad 182 mln mieszkańców (Nigeria) [UNCTAD 216b]. Wielkość PKB w kraju o najwyższej wartości tego wskaźnika (Nigeria) przewyższała aż ponad 17-krotnie PKB kraju, w którym zanotowano jego najniższy poziom (Wyspy Św. Tomasza i Książęca) (wykres 1). 525,2 1,1 SSD,3 Wykres 1. Wielkość PKB krajów Afryki w 215 r. (skala logarytmiczna, mln $) Tempo wzrostu gospodarczego w badanych krajach zawierało się w granicach od 8,5% do minus 19,5%, a więc różnica między wartością maksymalną a minimalną (rozstęp) wynosiła aż 28 pkt proc. Warto w tym miejscu podkreślić, że aż 35 gospodarek Afryki rosło w tempie wyższym niż średnia światowa, w tym 14 63

6 wykazało bardzo wysokie tempo wzrostu, wynoszące ponad 5% (wykres 2). W 215 roku wśród najszybciej rosnących gospodarek świata 3 miejsca zajmowały kraje afrykańskie (Wybrzeże Kości Słoniowej, Dem. Rep. Konga i Tanzania) ,5 Świat 2,5 SSD -19,5 Wykres 2. Średnioroczna dynamika PKB krajów Afryki w 215 r. (%) Rozpatrując zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego mierzonego wskaźnikiem PKB per capita można stwierdzić, że w 215 roku najwyższa wartość tego wskaźnika (na Seszelach) przewyższała wartość najniższą (w Somalii) aż ponad 123-krotnie. Jedynie w 2 z 54 badanych krajów (Seszele i Gwinea Równikowa) miernik ten był wyższy niż średnia światowa (173 $), a tylko w 8 wyższy niż średnia dla krajów rozwijających się (556 $) (wykres 3) Świat Kraje rozwijające się SSD 131 Wykres 3. PKB per capita w krajach Afryki w 215 r. ($) 64

7 Kraje Afryki charakteryzowały także duże dysproporcje w poziomie rozwoju, mierzonym udziałem przemysłu przetwórczego w PKB oraz współczynnikiem urbanizacji. W 214 roku różnica między najwyższym odsetkiem przemysłu przetwórczego w PKB (w Suazi) a najniższym jego udziałem (w Gwinei Równikowej) wynosiła aż 36,3 pkt proc. (wykres 4). Wskaźnik urbanizacji zawierał się natomiast w 215 roku w przedziale od 11,7% (w Burundi) do 88,5% (w Gabonie) [UNCTAD 216b] ,3 Świat 16,5 SSD,2 Wykres 4. Udział przemysłu przetwórczego w PKB krajów Afryki w 214 r. (%) Biorąc pod uwagę wielkość eksportu, zaliczaną do najważniejszych wskaźników rozwoju gospodarczego, należy stwierdzić, że zróżnicowanie badanych krajów było pod tym względem szczególnie duże. W regionie znajdowały się kraje o wartości eksportu poniżej 5 mln $, jak i kraje o eksporcie powyżej 5 mld $. Eksport Południowej Afryki, zajmującej w 215 roku pierwsze miejsce na liście afrykańskich eksporterów, przewyższał ponad 8 tys. razy wartość eksportu Wysp Św. Tomasza i Książęcej, zajmujących ostatnią pozycję w tym zestawieniu (wykres. 5). 81,67 1,1,1 Wykres 5. Wielkość eksportu towarów krajów Afryki w 215 roku (skala logarytmiczna, %),1 65

8 Dla dokonania oceny zróżnicowania gospodarek Afryki przeanalizowano także kształtowanie się wybranych mierników stabilności ekonomicznej, a mianowicie stopy bezrobocia i wskaźnika inflacji. W 214 roku stopa bezrobocia wynosiła w Afryce od,6% (w Rwandzie) do 31,% (w Mauretanii), przy czym w większości państw (35 z 5, dla których były dostępne dane) kształtowała się poniżej %, a w 5 osiągała wysoki poziom powyżej 2% (wykres 6 ) ,6 Świat 5,9 Wykres 6. Stopa bezrobocia w krajach Afryki w 214 roku (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie [World Bank 216b]. Kraje Afryki różniły się również znacznie ze względu na poziom inflacji, który wynosił od minus 1,3% (w Kongu) do 27,2% (w Sudanie), przy czym wysoką, dwucyfrową wartość tego wskaźnika odnotowano w 214 roku tylko w 5 z 5 (dla których były dostępne dane) krajach regionu (wykres 7) ,3 Świat 2,5 SSD 27,2 Wykres 7. Wskaźnik inflacji w krajach Afryki w 214 roku (%) 66

9 Różnice skali, poziomu rozwoju, tempa wzrostu i stabilności gospodarek determinowały bardzo duże zróżnicowanie atrakcyjności inwestycyjnej krajów Afryki, mierzonej napływem zagranicznego kapitału w formie inwestycji bezpośrednich (wykres 8) SSD Wykres 8. Napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do krajów Afryki w 215 roku (mln $) Dla identyfikacji różnic między gospodarkami Afryki, porównano także wskaźniki salda obrotów bieżących i zadłużenia zagranicznego poszczególnych krajów, zaliczane do najważniejszych miar zewnętrznej równowagi makroekonomicznej. Z analizy kształtowania się salda obrotów bieżących w krajach Afryki wynika, że w 215 roku nadwyżkowymi były jedynie 4 kraje: Botswana, Suazi, Gwinea-Bissau i Komory. Wszystkie pozostałe (z 52, dla których były dostępne dane) wykazywały deficyt. Skala zarówno nadwyżek, jak i deficytów oraz ich relacji do PKB była bardzo zróżnicowana, a wartość ostatniego z wymienionych wskaźników wynosiła od 7,8% (w Botswanie) do minus 42,5% (w Sierra Leone) ( wykres 9) ,8 Wykres 9. Saldo obrotów bieżących do PKB w krajach Afryki w 215 roku (%) -42,5 67

10 Na podstawie relacji zadłużenia zagranicznego do PNB w poszczególnych krajach Afryki w 214 roku można stwierdzić, że według klasyfikacji Banku Światowego [Głuch, Grotte 27, s. 27] 3 kraje były poważnie zadłużone (wskaźnik > 8%), 3 umiarkowanie zadłużone (wskaźnik > 48% i < 8%), a pozostałe 4 (z 46, dla których były dostępne dane) mniej zadłużone (wskaźnik < 48%) (wykres ) Wykres. Zadłużenie zagraniczne do PNB w krajach Afryki w 214 roku (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie [World Bank 216b]. 3. Ocena skali i zmian zróżnicowania gospodarczego krajów Afryki Przeprowadzona analiza kształtowania się podstawowych zmiennych makroekonomicznych wykazała ich duże zróżnicowanie, świadczące o znacznym zróżnicowaniu gospodarczym krajów Afryki. W celu dokonania oceny stopnia tego zróżnicowania i jego zmian w okresie wyznaczono wartości współczynników zmienności 3 wybranych 11 wskaźników makroekonomicznych w pierwszym i ostatnim roku badanego okresu, czyli dla 2 i 215 roku 4. Wobec wielu różnych interpretacji współczynnika zmienności (V), w niniejszym opracowaniu przyjęto następującą: V < 2% małe zróżnicowanie, 2% < V < 4% umiarkowane zróżnicowanie, 4% < V < % duże zróżnicowanie, V > % bardzo duże zróżnicowanie. Z analizy kształtowania się współczynników zmienności badanych wskaźników wynika, że zarówno w 2, jak i w 215 roku kraje Afryki wykazywały bardzo duże zróżnicowanie (V > %) pod względem PKB, dynamiki PKB, PKB per capita i inflacji. Duży poziom zróżnicowania (4% < V < %) dotyczył roli 3 Współczynnik zmienności to iloraz odchylenia standardowego i średniej wartości danego wskaźnika (wyrażony w procentach). Por. [Zeliaś, 2]. 4 Ze względu na dostępność danych, dla niektórych wskaźników dla 214 r. 68

11 przemysłu przetwórczego, urbanizacji, bezrobocia, stopy eksportu i wskaźnika zadłużenia zagranicznego (tab. 3). Tabela 3. Współczynniki zmienności wybranych wskaźników makroekonomicznych w krajach Afryki w 2 i 215 roku (%) Wyszczególnienie PKB Dynamika PKB PKB per capita Przemysł przetwórczy/pkb 65 61* Urbanizacja Inflacja * Bezrobocie 75 74* Eksport/PKB ZIB strumień/pkb Saldo bilansu obrotów bieżących/pkb * Zadłużenie zagraniczne/pnb * 214 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [UNCTAD 216b; World Bank 216b]. Na podstawie porównania współczynników zmienności w 2 i 215 roku można stwierdzić, że w 3 z 11 badanych obszarów zwiększyły się rozbieżności między krajami Afryki, natomiast w 8 uległy zmniejszeniu. Pogłębiło się bardzo duże zróżnicowanie krajów Afryki ze względu na skalę gospodarek (rynków) i tempo wzrostu gospodarczego, a różnice w stopie ZIB wzrosły z dużego do bardzo dużego poziomu (wykres 11) PKB Dynamika PKB ZIB strumień/pkb Wykres 11. Współczynniki zmienności wybranych wskaźników makroekonomicznych w krajach Afryki w 2 i 215 roku wzrost zróżnicowania (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie tab

12 Wykres 12. Współczynniki zmienności wybranych wskaźników makroekonomicznych w krajach Afryki w 2 i 215 roku spadek zróżnicowania (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie tab. 3. Zmniejszenie zróżnicowania dotyczyło natomiast wskaźników poziomu rozwoju gospodarczego (PKB per capita, udziału przemysłu przetwórczego w PKB, urbanizacji, stopy eksportu) oraz równowagi wewnętrznej i zewnętrznej krajów Afryki (inflacji, bezrobocia, salda obrotów bieżących i zadłużenia zagranicznego). Największy spadek poziomu zróżnicowania nastąpił w przypadku inflacji, które utrzymywało się jednak na bardzo wysokim poziomie, oraz salda obrotów bieżących z bardzo dużego do dużego (wykres 12). Wnioski końcowe Z przeprowadzonych badań wynika, że zarówno na początku, jak i na koniec badanego okresu kraje Afryki charakteryzował wysoki poziom zróżnicowania gospodarczego. Na podstawie analizy zmian współczynników zmienności można jednak stwierdzić, że w latach nastąpiło zmniejszenie różnic w większości badanych obszarów, w tym różnic wartości wszystkich wskaźników obrazujących poziom rozwoju gospodarczego oraz stabilność wewnętrzną i zewnętrzną gospodarek. Wskazuje to na wystąpieniu tendencji konwergencyjnych w Afryce. Wieloaspektowość zróżnicowania gospodarek Afryki, różnorodność wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań ich rozwoju oraz długoterminowość procesów konwergencji powodują, że dokładniejsza ocena tego zjawiska i możliwości jego kontynuacji wymagają dalszych, bardziej szczegółowych badań. Literatura cytowana Głuch J., Grotte M., 27. Wskaźniki zadłużenia zewnętrznego krajów. International Journal of Management and Economics, 21, s IMF World Economic Outlook: Subdued Demand: Symptoms and Remedies. Washington, October. 7

13 ISO Country codes. [ONLINE] [Odczytano 2 listopada 216]. Narękiewicz J., 27. W kwestii klasyfikacji krajów w handlu międzynarodowym. Problemy handlu zagranicznego i gospodarki światowej, 432, s Nielsen L., 211. Classifications of Countries Based on Their Level of Development: How it is Done and How it Could be Done. IMF Working Paper, 11(31), s Rodrik D., 214. An African Growth Miracle?, NBER Working Paper, 2188, s Santiso J., 27. Africa: A New Frontier for Emerging Markets. Policy Insights, 5, s The World Bank. 216a. World Bank Country and Lending Groups. [ONLINE] Artykuł dostępny pod adresem: -world-bank-country-and-lending-groups. [Odczytano 2 listopada 216]. UNCTAD. 216a. Country Classification.[ONLINE] Artykuł dostępny pod adresem: [Odczytano 2 października 216]. UNCTAD. 216b. Date center. [ONLINE] [Odczytano 2 listopada 216]. World Bank. 216b. World Development Indicators. [ONLINE] org/data/reports.aspx?source=world-development-indicators. [Odczytano listopada 216]. Zeliaś A., 2. Metody statystyczne. Warszawa: PWE. Załącznik. Lista krajów Afryki (kody nazw krajów według ISO 3166) 1. Algieria 28. Mali 2. Angola 29. Mauretania 3. Benin 3. Mauritius 4. Botswana 31. Maroko 5. Burkina Faso 32. Mozambik 6. Burundi 33. Namibia 7. Czad 34. Niger 8. Dżibuti 35. Nigeria 9. Egipt 36. Południowa Afryka. Erytrea 37. Republika Środkowoafrykańska 11. Etiopia 38. Republika Zielonego Przylądka 12. Gabon 39. Rwanda 13. Gambia 4. Senegal 14. Ghana 41. Seszele 15. Gwinea 42. Sierra Leone 16. Gwinea Równikowa 43. Somalia 17. Gwinea-Bissau 44. Suazi 18. Kamerun 45. Sudan 19. Kenia 46. Sudan Południowy SSD 2. Komory 47. Tanzania 21. Kongo 48. Togo 22. Kongo, Dem. Rep. 49. Tunezja 23. Lesotho 5. Uganda 24. Liberia 51. Wybrzeże Kości Słoniowej 25. Libia 52. Wyspy Św. Tomasza i Książęca 26. Madagaskar 53. Zambia 27. Malawi 54. Zimbabwe Źródło: Opracowanie własne na podstawie [ISO 216]. 71

14 Abstract The Economic Diversity of African Countries The aim of this article is to assess the scale of diversity of the economies of African countries, and changes in the period The research problem boils down to trying to answer the question whether in the period changed the level of economic disparities between African countries and what was the direction of these changes? For achieving an analysis of the international classification of countries, macroeconomic indicators and coefficients of variation of macroeconomic data. The research shows that the level of diversification of African economies was high throughout the period analyzed, but in most areas studied disparities decreased, which indicates a trend of convergence in Africa. Keywords: Africa, economic diversity, macroeconomic indicators, coefficients of variation. JEL Classification: O11, O55, P52. 72