WZMACNIANIE IMPULSU CIŚNIENIA GENEROWANEGO DETONACJĄ MATERIAŁÓW WYBUCHOWYCH

Transkrypt

1 Bogdan ZYGMUNT* Krzysztof MOTYL* Ryszard REKUCKI** * Wojskowa Akademia Techniczna, Wydział Mechatroniki ** Wojskowa Akademia Techniczna, Wydział InŜynierii Lądowej i Geodezji WZMACNIANIE IMPULSU CIŚNIENIA GENEROWANEGO DETONACJĄ MATERIAŁÓW WYBUCHOWYCH Streszczenie: Impuls ciśnienia wywołany detonacją silnego materiału wybuchowego jest wykorzystywany do niszczenia rozmieszczonych w gruncie min przeciwpancernych i przeciwpiechotnych. Zwiększenie wartości impulsu ciśnienia i moŝliwość regulacji jego przebiegu w czasie moŝe poprawić efektywność rozminowania terenu. Zaproponowano koncepcję zastosowania wysokokalorycznej mieszaniny pirotechnicznej o wysokiej prędkości spalania jako części ładunku wybuchowego generującego impuls wybuchowy. Przeprowadzono próby strzałowe z małymi ładunkami (50 g) heksogenu i plastycznego MW z dodatkiem takiej mieszaniny mające na celu wzmocnienie generowanego impulsu ciśnienia. Przebieg ciśnienia w czasie rejestrowano czujnikami piezoelektrycznymi. Przeprowadzono równieŝ poligonowe próby z liniowymi ładunkami plastycznego MW i mieszaniny pirotechnicznej o łącznej masie 3 kg porównując generowane impulsy ciśnienia za pomocą przyrządów mechanicznych. Uzyskano przyrost wartości impulsu ciśnienia do kilkunastu procent w stosunku do impulsu generowanego przez plastyczny MW. 1. Wstęp Czynnikami raŝenia ładunków wybuchowych, czyli ich niszczącego oddziaływania na otoczenie, w bliskiej odległości od miejsca wybuchu jest przede wszystkim fala uderzeniowa i ekspandujące produkty detonacji oraz odłamki lub inne ciała napędzone do wysokiej prędkości. Impuls ciśnienia wywołany silną falą uderzeniową oraz ekspandującymi produktami detonacji liniowego ładunku wybuchowego wykorzystywany jest do niszczenia min znajdujących się na powierzchni lub w gruncie, w bliskiej odległości od centrum wybuchu. Amplituda fali ciśnienia oraz czas trwania jej dodatniej fazy (impuls) decydują o skuteczności rozminowania. Znajdujący się na wyposaŝeniu wojsk inŝynieryjnych zestaw ZB-WŁWD/Z jako ładunek wybuchowy złoŝony jest z pięciu sznurów plastycznego materiału wybuchowego (MWP-14) [1] o długości 110 m kaŝdy i łącznej masie ok. 550 kg. Wymagane jest aby detonacja takiego liniowego ładunku spowodowała zadziałanie zapalników min lub pobudzenie ich ładunków kruszących w odległości do 2 m od osi ładunku. W polu minowym powinno więc powstać bezpieczne przejście dla pojazdów i kolumn Ŝołnierzy o szerokości do 4 m. Najnowsze typy zapalników do min przeciwpancernych skonstruowane są jednak w taki sposób, Ŝe o ich zadziałaniu nie decyduje wartość amplitudy ciśnienia lecz przede wszystkim wydłuŝony czas trwania impulsu ciśnienia. Niecelowe jest więc zwiększanie kruszności 109

2 (prędkości detonacji) MW stosowanego do rozminowania terenu lecz wydłuŝenie czasu oddziaływania impulsu ciśnienia na zmodernizowane zapalniki min przeciwpancernych. Próby modyfikacji kształtu impulsu ciśnienia generowanego kombinowanymi ładunkami wybuchowymi i pirotechnicznymi autorzy opisali w pracy [2]. Opracowano i przetestowano sposób generacji impulsu ciśnienia wskutek bardzo szybkiego spalenia mieszaniny pirotechnicznej MFB. Zarejestrowany impuls ciśnienia wytworzony wskutek wybuchu mieszaniny pirotechnicznej zainicjowanej płomieniem nie wykazywał uderzeniowego charakteru poniewaŝ nie zawierał w swoje strukturze fali uderzeniowej. Ciśnienie impulsu o czasie trwania do 300 milisekund narastało do wartości maksymalnej w ciągu kilkudziesięciu milisekund. Autorzy pracy [2] wykorzystali badaną mieszaninę pirotechniczną pobudzaną detonacją saletrolu [3] (górniczy MW o niskiej kruszności) do generowania impulsu ciśnienia w celu oceny odporności elementów konstrukcji przemysłowych na wybuch [4]. W niniejszej pracy podjęto próby zastosowania mieszaniny pirotechnicznej MFB charakteryzującej się wysokim ciepłem spalania do zwiększenia wartości impulsu ciśnienia generowanego detonacją silnych kruszących MW poprzez wydłuŝenie czasu jego trwania. Autorzy skoncentrowali badania przede wszystkim na wzmocnieniu impulsu ciśnienia wytwarzanego detonacją plastycznego MW stosowanego do wybuchowego rozminowania terenu. 2. Próby poligonowe w małej skali Badania wstępne nad wzmocnieniem impulsu ciśnienia generowanego przez ładunki MW przeprowadzono na uczelnianym mikropoligonie strzałowym. Badania polegały na zarejestrowaniu całkowitego impulsu fali ciśnienia w powietrzu generowanej przez ładunek o masie 50 g. Całkowity impuls składa się z fali uderzeniowej oraz rozchodzącej się po niej fali ciśnienia wywołanej rozpręŝającymi się produktami detonacji. Na bliskich odległościach od centrum wybuchu wartość impulsu ciśnienia pochodzącego od produktów detonacji jest kilka rzędów wielkości większa od wyprzedzającej je fali uderzeniowej. Warunki przeprowadzenia pomiarów porównawczych były następujące: ładunki zawieszano na wysokości 1m nad powierzchnią gruntu, a w odległości 0,75 m na tej samej wysokości zamontowano w stalowym kątowniku czujnik ciśnienia. Na rys. 1 przedstawiono zdjęcie stanowiska pomiarowego gotowego do przeprowadzenia ciśnienia, na rys. 2 przedstawiono w zbliŝeniu zdjęcie piezoelektrycznego czujnika ciśnienia. Czujnik ustawiony był płaszczyzną pomiarową prostopadle do linii łączącej go z ładunkiem, co oznacza, Ŝe rejestrowana była wartość ciśnienia fali padającej na czujnik. Do ciśnienia zastosowano czujnik piezoelektryczny firmy PCB Piezotronics (USA) ze wzmacniaczem sygnału, rejestracje przebiegów były wykonane przez kartę pomiarową zainstalowaną w przenośnym komputerze. Do prób rejestracji całkowitego impulsu ciśnienia detonacji wybrano dwa rodzaje MW: heksogen flegmatyzowany politetrafluoroetylenem (PTFE - 3,5%) heksoflen [5] oraz wymieniony we wstępie plastyczny MWP-14. Eksperymenty strzałowe przeprowadzono z ładunkami o masie 50g. Uformowane w osłonie z folii aluminiowej ładunki miały kulisty kształt, gęstość ładunków MW wynosiła ok. 1 g/cm 3. Ładunki pobudzane były zapalnikami górniczymi natychmiastowego działania. W pierwszej serii doświadczeń zarejestrowano impulsy ciśnienia generowane przez ładunki MW o następującym składzie: 1. heksoflen 50g (ładunek odniesienia); 2. heksoflen 40g +10 g MFB (wymieszanej z heksoflenem); 3. heksoflen 40g+10g MFB (rozłoŝonej równomiernie na powierzchni kulistego ładunku heksoflenu. 110

3 Rys. 1. Zdjęcie stanowiska do impulsu ciśnienia generowanego przez ładunki o masie 50 g. Widok na zawieszony ładunek od strony czujnika ciśnienia. W ładunku nr 2 i 3 zastąpiono 20% masy mieszaniną pirotechniczną MFB o cieple spalania wynoszącym 8 MJ/kg a więc znacznie wyŝszym w porównaniu z flegmatyzowanym heksogenem (poniŝej 5 MJ/kg). Wyraźna róŝnica wystąpiła jednak w budowie obu ładunków. Ładunek nr 2 był mieszaniną trzech stałych składników kryształów heksogenu, proszku metalu (PAM-4) oraz zdyspergowanego fluoropolimeru (PTFE). Ładunek nr 3 o identycznym składzie wagowym złoŝony był z dwóch ładunków: heksogenu uzbrojonego zapalnikiem oraz rozmieszczonej na zewnątrz warstwy MFB pobudzanej detonacją heksogenu. Zarejestrowane przebiegi ciśnienia przedstawiono na rys. 3. Rys. 2. Zdjęcie powierzchni pomiarowej piezoelektrycznego czujnika ciśnienia zamontowanego w stalowym kątowniku prostopadle do nadbiegającej fali podmuchu. 111

4 W drugiej serii doświadczeń zarejestrowano impulsy ciśnienia generowane przez ładunki MW o następującym składzie: 1. plastyczny materiał wybuchowy MWP-14, 50 g (ładunek odniesienia); g MWP g MFB (rozłoŝonej równomierną warstwą na powierzchni uformowanego w kulę ładunku plastycznego MW). Układ pomiarowy i warunki były identyczne jak w pierwszej serii doświadczeń. Ładunki pobudzano zapalnikiem typu erg. Porównanie przebiegów ciśnienia w czasie dla równowagowego ładunku odniesienia (MWP-14) i badanego układu z mieszaniną MFB przedstawiono na wykresie (rys. 4). Z porównania wartości impulsów obu badanych ładunków wybuchowych wynika, Ŝe zastosowanie wzmacniacza impulsu w miejsce równowagowej ilości plastycznego MW spowodowało ponad dwukrotny wzrost jego wartości. Rys. 3. Przebiegi ciśnienia w czasie po detonacji ładunków: 50 g heksoflenu (1), 40g heksoflenu + 10g MFB w formie mieszaniny (2) i oddzielnych części ładunku (3). Rys. 4. Przebiegi ciśnienia po detonacji ładunków: 50 g plastycznego MWP-14 (1) oraz 40 g MWP g MFB (2) w formie oddzielnych części ładunku. 112

5 3. Próby poligonowe w duŝej skali Na podstawie pozytywnych wyników eksperymentów wykonanych w małej skali na mikropoligonie zaplanowano serię badań strzałowych na poligonie zakładowym w Niewiadowie z ładunkami o masie kilku kilogramów. Jako materiał odniesienia zastosowano sznur detonujący ŁWD-1 zaelaborowany plastycznym materiałem MWP-14. Ładunkiem wzorcowym był układ złoŝony z trzech równolegle ułoŝonych sznurów o długości po 1m i masie ok. 1 kg kaŝdy, złączonych taśmą klejącą. Łączna masa ładunku wynosiła 3 kg. W kolejnych eksperymentach strzałowych zastępowano jeden, dwa lub trzy sznury z materiałem plastycznym ładunkami z mieszaniną MFB o identycznej masie i zbliŝonych kształtach geometrycznych. Przeprowadzono próby z dwoma rodzajami mieszaniny MFB. Pierwsza była równowagową mieszaniną proszku PAM-4 z tarflenem (PTFE) w eksperymentach nr 5, 6 i 7 a drugi rodzaj zawierał dodatkowo 3% oleju maszynowego w celu zmniejszenia prędkości spalania w eksperymentach nr 2, 3 i 4. RóŜnice w oddziaływaniu impulsu generowanego przez badane układy wybuchowe mierzono stosując trzy typy przyrządów o działaniu mechanicznym: wielkopowierzchniową atrapę miny przeciwczołgowej, małopowierzchniowe impulsometry spręŝynowe oraz impulsometry membranowe. Wskazania wymienionych przyrządów po oddziaływaniu fali ciśnienia obrazują impuls siły jaka ujawniła się wskutek wybuchu, która pokonała siłę spręŝystości lub plastyczności elementów metalowych w zastosowanych przyrządach pomiarowych. Wartość ugięcia spręŝyn lub odkształcenia metalowej jest miarą intensywności oddziaływania fali uderzeniowej i produktów wybuchu na badany obiekt. Mechaniczne przyrządy pomiarowe rozmieszczono względem ładunku wybuchowego w sposób przedstawiony na rys. 4. Rys. 4. Schemat rozmieszczenia mechanicznych przyrządów pomiarowych względem badanych ładunków liniowych o długości 1 m. 113

6 3.1.Charakterystyka przyrządów pomiarowych do określenia impulsu ciśnienia Do badań poligonowych wartości nadciśnienia i impulsu jednostkowego generowanego w powietrzu w wyniku detonacji ładunku wydłuŝonego MWP-14 i jego układów z mieszaniną MFB wykorzystano dwa rodzaje mechanicznych urządzeń pomiarowych opracowanych w WAT. Do pomiarów maksymalnych wartości nadciśnienia na poszczególnych odległościach od osi ładunku wydłuŝonego wykorzystano mechaniczne czujniki ciśnienia (MCC), których podstawowym elementem pomiarowym są mosięŝne o średnicy 30 mm i grubości 0,1; 0,15; 0,25 i 0,5 mm w zaleŝności od oczekiwanej wartości nadciśnienia. Pomiar polegał na odczycie w terenie ugięcia z dokładnością 0,01 mm i następnie w oparciu o te wyniki, z wykorzystaniem krzywych skalowania dynamicznego czujników MCC, ustalenie wartości nadciśnienia na poszczególnych odległościach od. Pomiary prowadzone były na odległości 0,75; 1,00; 1,50 i 2,00 m od osi ładunku liniowego. W celu określenia wartości impulsu jednostkowego przejmowanego przez minę wykorzystano tzw. przyrządy-miny. Przyrząd ten stanowi model miny przeciwpancernej o masie całkowitej 12 kg typu naciskowego. Pokrywa naciskowa miny o masie 1,85 kg i powierzchni 0,02 m 2 jest zamontowana na czterech spręŝynach o znanej charakterystyce ugięcia. Pod wpływem oddziaływania powietrznej fali uderzeniowej oraz ciśnienia gazów powybuchowych (fali podmuchowej) pokrywa ugina się, po czym jest wprawiana w ruch drgający. Amplituda pierwszego wychylenia zostaje w przyrządzie zarejestrowana za pomocą przesuwnych pierścieni mosięŝnych osadzonych na trzpieniu, który jest centralnie związany z pokrywą naciskową -miny. Wartość oddziaływującego na minę dynamicznego impulsu jednostkowego oblicza się z zaleŝności: i = 2mP0 x mk x F F 2 [Pa s] gdzie: m masa elementów wprawionych w ruch; P 0 siła początkowa powodująca odkształcenie spręŝyny; k współczynnik spręŝystości; x przemieszczenie pokrywy naciskowej; F pole powierzchni pokrywy naciskowej. Przyrządy-miny ustawiano na odległości 1 m od. W eksperymentach opisanych w tabl. 5, 6 i 7 jeden z przyrządów-min był ustawiony tak, aby górna krawędź pokrywy naciskowej znajdowała się na poziomie powierzchni gruntu, a drugi umieszczono pod warstwą maskującą gruntu o grubości ok. 4 cm. Celem tej próby było określenie stopnia tłumienia impulsu ciśnienia pochodzącego od detonacji układu wybuchowego przez warstwę gruntu. Na zdjęciach (rys. 5 i 6) przedstawiono umieszczone w gruncie w określonych odległościach od osi ładunku poszczególne przyrządy pomiarowe. Elementy przejmujące impuls ciśnienia ( i pokrywy naciskowe) znajdowały się na powierzchni gruntu. Najmniejszą odległością od osi ładunku, na której umieszczono czujniki membranowe była równa 0,75 m. Na bliŝszych odległościach następowało przerwanie mosięŝnej co uniemoŝliwiało określenie wartości parametrów impulsu ciśnienia. 114

7 3.2. Omówienie wyników badań poligonowych Przeprowadzono dwie serie eksperymentów strzałowych dokonując pomiarów z zastosowaniem omówionych wyŝej przyrządów mechanicznych przy zmiennych warunkach pomiarów. PoniŜej w tablicach 1-7 zestawiono wyniki pomiarów badań poligonowych. Rys. 5. Zdjęcie ładunku wybuchowego i rozmieszczonych w gruncie spręŝynowych przyrządów do wartości impulsu ciśnienia. Rys. 6. Zdjęcie ładunku wybuchowego i rozmieszczonych w gruncie przyrządów membranowych do wartości impulsu ciśnienia. 115

8 Tablica 1. Eksperyment 1-3 sznury MWP-14 Czujnik-mina 0,75 0, ,70 1,22 8,84 4,75 1,00 0, ,66 2,06 7,60 4,20 1,50 0, ,29 3,39 6,90 2,32 2,00 0,15 bez nr 10,33 6,47 3,86 1,33 Impuls jednostkowy 1,00 na pow. 3 8,30 18,10 9,80 231,00 Tablica 2. Czujnik-min Tablica 3. Eksperyment 2-2 sznury MWP sznur MFB z 3% oleju 0,75 0, ,58 3,56 6,02 3,32 1,00 0, ,53 4,43 5,10 2,77 1,50 0,15 2 kr 9,50 5,68 3,82 1,27 2,00 0, ,52 6,88 2,64 0,89 Impuls jednostkowy 1,00 na pow. 3 8,30 18,80 10,50 246,00 Eksperyment 3-1 sznur MWP sznury MFB z 3% oleju Czujnik-mina 0,75 0, ,57 4,32 5,25 2,90 1,00 0, ,59 5,96 3,63 1,98 1,50 0, ,14 7,36 2,78 0,96 2,00 0, ,18 9,06 1,12 0,36 Impuls jednostkowy 1,00 na pow. 3 8,30 18,70 10,40 242,60 116

9 Tablica 4. Czujnik-mina Tablica 5. Czujniki-miny Tablica 6. Czujniki-miny Eksperyment 4-3 sznury MFB z 3% oleju 0,75 0, ,60 9,41 0,19 <0,25 1,00 0, ,68 9,51 0,17 <0,25 1,50 0, ,28 10,20 0,08 <0,1 2,00 0, ,20 10,19 0,01 <0,1 Impuls jednostk. 1,00 na pow. 3 8,30 9,80 1,50 62,00 Eksperyment 5-2 sznury PMW sznur MFB 0,75 0, ,21 5,68 4,53 2,43 1,00 0, ,17 5,49 4,68 2,45 1,50 0, ,39 5,95 3,44 1,16 2,00 0, ,55 7,46 2,09 0,71 Impuls jednostk. 1,00 na pow. 2 8,20 18,40 10,20 250,90 1,00 4cm w ziemi 3 8,30 18,15 9,85 232,00 Eksperyment 6-1 sznur MWP sznury MFB 0,75 0,25 5 krop 9,64 4,49 5,15 2,80 1,00 0,25 2 9,98 5,62 4,36 2,39 1,50 0, ,66 5,52 4,14 1,38 2,00 0, ,42 7,95 1,47 0,49 Impuls jednostk. 1,00 na pow. 2 8,20 19,20 11,00 267,00 1,00 4cm w ziemi 3 8,30 19,25 10,50 246,00 117

10 Tablica 7. Eksperyment 7-3 sznury MFB Czujniki-miny 0,75 0, ,21 10,15 0,06 <0,25 1,00 0, ,22 10,20 0,02 <0,25 1,50 0, ,17 10,13 0,04 <0,1 2,00 0, ,35 9,33 0,02 <0,1 Impuls jednostkowy 1,00 na pow. 2 8,20 9,50 1,30 59,50 1,00 4cm w ziemi 3 8,30 9,40 1,10 51,60 Zastąpienie poszczególnych sznurów z materiałem plastycznym w ładunku mieszaniną MFB skutkowało zmniejszaniem się ciśnienia na czole powietrznej fali uderzeniowej, np., na odległości 1,0 m z 4,20 MPa do odpowiednio 2,77 MPa i 1,98 MPa (tabl. 2 i 3) oraz 2,45 MPa i 2,39 MPa (tabl. 5 i 6). Jednocześnie obserwowano wzrost impulsu jednostkowego przejmowanego przez przyrząd-minę z 231 Pas (tabl. 1) - (ładunek PMW 14) do 267 Pas tabl. 6 (1 sznur MWP-14 i 2 sznury mieszaniny MFB). Wzrost wartości impulsu wyniósł ok. 16%. Impuls przejmowany przez minę zamaskowaną w gruncie wyniósł 246 Pas i był wyŝszy o 6,5% od impulsu zarejestrowanego na minie ustawionej na powierzchni w trakcie wybuchu 3 Ŝył ładunku wydłuŝonego PMW-14. Oznacza to, Ŝe kilku centymetrowa warstwa piasku nie tłumi znacząco impulsu ciśnienia generowanego wskutek detonacji ładunku wybuchowego. W przypadku pneumatycznych zapalników do min, uodpornionych na oddziaływanie rozminowujących ładunków materiałów wybuchowych, bardzo waŝnym czynnikiem jest czas działania nadciśnienia (pozostawania pokrywy naciskowej w wymaganym do zadziałania zapalnika stanie ugięcia). Wzrost impulsu jednostkowego pomimo spadku o ok. 45% wartości maksymalnego nadciśnienia wskazuje, Ŝe czas działania fazy nadciśnienia był znacznie dłuŝszy w trakcie wybuchu kompozycji ładunku MWP-14 z mieszaniną MFB niŝ przy wybuchu wyłącznie ładunku plastycznego materiału wybuchowego. 4. Podsumowanie Na bliskich odległościach od detonującego ładunku wybuchowego zarejestrowano silny impuls ciśnienia, występujący po przejściu silnej fali uderzeniowej i charakteryzujący się stosunkowo powolnym narastaniem do wartości maksymalnej. Impuls ten jest wytworzony przez ekspandujące produkty detonacji o wysokim ciśnieniu i temperaturze. Impuls nie ma więc charakteru uderzeniowego, jednakŝe jego wartość o kilka rzędów wielkości przewyŝsza impuls pierwotnej fali uderzeniowej. O ile parametry fali uderzeniowej rozchodzącej się w ośrodku zaleŝą głównie od ciśnienia detonacji, o tyle impuls ciśnienia wywołany produktami detonacji zaleŝy równieŝ od ich temperatury oraz składu chemicznego. Obecność w produktach detonacji ciał stałych lub szybko kondensujących par lub gazów powoduje 118

11 obniŝanie wartości impulsu ciśnienia. Podjęte w pracy próby zwiększenia wartości impulsu ciśnienia, na bliskich odległościach od detonującego MW, wywołanego produktami detonacji polegały na zastąpieniu równowaŝnej części ładunku badanego kruszącego MW (heksogenu i plastycznego MW) mieszaniną pirotechniczną o wysokim cieple spalania, nawet dwukrotnie przewyŝszającym ciepło spalania badanych kruszących MW. Rola mieszaniny pirotechnicznej MFB stanowiącej część ładunku wybuchowego polega więc na podwyŝszeniu temperatury i ciśnienia produktów detonacji, zwiększając w ten sposób impuls ciśnienia oddziaływujący na otoczenie. Badania wzmocnienia impulsu ciśnienia generowanego przez ładunki MW z dodatkiem mieszaniny MFB o masie 50 g wskazywały na dwukrotny wzrost tego parametru. Nie potwierdziły tak duŝego wzrostu impulsu ciśnienia próby poligonowe z ładunkami o masie 3 kg z wykorzystaniem przyrządów mechanicznych do jego. Zarejestrowano wzrost impulsu tylko 16% dla ładunku złoŝonego z 2 kg mieszaniny MFB i 1 kg plastycznego MW. Przyczyną duŝej róŝnicy wyników przy powiększeniu masy ładunków mogą być ich odmienne kształty kuliste (małe ładunki) i liniowe (duŝe) co ma silny wpływ na charakter rozlotu produktów detonacji. PoniewaŜ wykazano jednak zauwaŝalne zwiększenie wartości impulsu ciśnienia w stosunku do plastycznego MWP-14, moŝna proponować zastosowanie do rozminowania terenu na poligonie o podłoŝu piaszczystym liniowego układu wybuchowego zawierającego mieszaninę MFB wzmacniającą impuls ciśnienia w ilości co najmniej połowy masy ładunku. Literatura [1] B. Zygmunt, A. Sikorska, A. Bednarski, W. Pągowski, A. Orzechowski, A. Wilk. Sposób wytwarzania plastycznego materiału wybuchowego. Pat. RP nr (2003). [2] B. Zygmunt, J. Paszula, R. Rekucki. Metody generowania impulsu ciśnienia w powietrzu do oceny odporności wybuchowej elementów konstrukcji. Biul. WAT 54 ( ), 2006, s. [3] D.Buczkowski, B. Zygmunt. Wpływ struktury fizycznej granul saletry amonowej na właściwości wybuchowe saletrolu (ANFO). Biul. WAT 53 (9), 2004, s [4] European Standard EN Windows, doors and shutters - Explosion resistance - test method Part 1: Shock tube. CEN, April [5] Z. Wilk, B. Zygmunt. Właściwości uŝytkowe materiałów wybuchowych flegmatyzowanych politetrafluoroetylenem, Organika - Prace Naukowe IPO, 1999, 1, s