dr Niezbecka Elżbieta Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Transkrypt

1 dr Niezbecka Elżbieta Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Status majątku fundacji a zdolność do dziedziczenia fundacji ustanawianej w testamencie I. Problem zdolności do dziedziczenia fundacji, która ma dopiero powstać z mocy aktu fundacyjnego, umieszczonego w testamencie, jest zagadnieniem bardzo skomplikowanym, w literaturze prawa spadkowego nie cieszącym się zbytnim zainteresowaniem. 1 Wydaje się jednak, że problemu tego nie sposób rozwiązać bez uprzedniego rozstrzygnięcia kwestii elementarnej, a mianowicie - statusu mienia, w jakie fundacja, jako osoba prawna, musi być wyposażona przez fundatora. Fundacja jest osobą prawną typu zakładowego, której substratem jest pewien określony majątek. 2 Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach, 3 fundator w akcie fundacyjnym powinien wskazać - między innymi - także składniki majątkowe, przeznaczone na realizację celu fundacji. W doktrynie przyjmuje się, że istnienie majątku fundacji jest jednym z konstytutywnych elementów jej powstania. 4 Nie może bowiem powstać fundacja bez majątku, stanowiącego podstawę jej działalności. Wypada jednak wskazać, że przepisy ustawy o fundacjach nie określają ani minimalnej wysokości tego majątku, jak to ma miejsce w wypadku zakładania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art k.h.) i spółki akcyjnej (art k.h.), ani też jego maksymalnej wysokości. Stąd też mogą powstawać fundacje o majątku nieproporcjonalnie małym lub dużym w stosunku do założonych celów 5 i okoliczności takie nie będą mogły stanowić podstawy do odmowy wpisania fundacji do rejestru. Nie mają one wpływu na jej powstanie, jako osoby prawnej, albowiem zakres kognicji sądu w postępowaniu rejestro- 22

2 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., wym jest ściśle określony w art. 9 ust. 1 ustawy o fundacjach i podlega mu jedynie stwierdzenie, iż czynności prawne stanowiące podstawę wpisu zostały podjęte przez uprawnioną osobę lub organ i są ważne" oraz cel i statut fundacji są zgodne z przepisami prawa". Sąd rejestrowy winien ograniczyć się do ustalenia, że określony majątek został wskazany w akcie fundacyjnym, ale ocena adekwatności jego wielkości do celu fundacji leży już poza zasięgiem kompetencji sądu. 6 Tak, jak nie ulega wątpliwości, że majątek fundacji musi być wskazany przez fundatora, tak też nie ulega wątpliwości, że jego wielkość może być w zasadzie dowolna. Fundator ma tym sposobem znaczną swobodę w ustanawianiu fundacji, jej cel można określić w oderwaniu od wielkości czy wartości majątku stanowiącego podstawę działalności i fundacja taka zostanie zarejestrowana, gdyż problem podjęcia, a ściślej możliwości podjęcia przez nią działalności i rzeczywiste jej podjęcie, są zagadnieniami dalszymi, z samym powstaniem osoby prawnej nie mającymi bezpośredniego związku. Jedyną bowiem sankcją przewidzianą przez stosowne przepisy jest likwidacja, w razie spełnienia warunków określonych w art. 15 ust. 1 ustawy o fundacjach. Powyższe uwagi stanowią punkt wyjścia do ustalenia statusu mienia, w jakie fundacja zostaje wyposażona. W literaturze prawa cywilnego przyjmuje sie, że akt fundacyjny jest jednostronną czynnością prawną o charakterze zobowiązującym, 7 zmierzającą do ustanowienia fundacji. 8 Oświadczenie woli fundatora powinno być złożone w formie aktu notarialnego (art. 3 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o fundacjach). Jednostronna czynność prawna, jaką jest akt fundacyjny, wywołuje w prawie cywilnym skutek zobowiązujący. W momencie jej dokonania (złożenia oświadczenia woli) fundator zaciąga zobowiązanie. W uproszczeniu można stwierdzić, że zobowiązuje się do wydania majątku określonego w akcie fundacyjnym, jeżeli fundacja, jako osoba prawna, rzeczywiście powstanie (zostanie zarejestrowana). O ile powiązanie skutku zobowiązującego z oświadczeniem o ustanowieniu fundacji wydaje się oczywiste, o tyle trudniejsze jest określenie - w świetle obowiązujących przepisów, w szczególności przepisów regulujących problematykę fundacji - kiedy następuje skutek rozporządzający oświadczenia woli fundatora. Ustawa o fundacjach 23

3 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. nie zawiera nadto przepisu, nakładającego na fundatora obowiązku wydania fundacji, przeznaczonego jej majątku. 9 Kiedy więc następuje skutek rozporządzający, związany z dokonaniem aktu fundacyjnego i w jakim momencie fundacja stanie się podmiotem majątku ustalonego w akcie fundacyjnym? W kodeksie cywilnym umowa zobowiązująca, w określonych przypadkach, może wywołać skutek rozporządzający. 10 Z czynnością prawną jednostronną, z zasady łączy się jedynie skutek zobowiązujący. W tym stanie rzeczy, wątpliwe może się wydawać powiązanie skutku rozporządzającego z dokonaniem czynności jednostronnej. Konstrukcja czynności prawnych, przyjęta w kodeksie cywilnym, nie wyklucza jednak - moim zdaniem - możliwości wywołania przez taką czynność skutku rozporządzającego. Bez wątpienia, skutek ten nie może powstać w momencie składania oświadczenia woli, z którym wiąże się zaciągnięcie zobowiązania, jest więc odsunięty w czasie i uzależniony od zrealizowania pewnych przesłanek lub wystąpienia pewnego zdarzenia prawnego. Rozstrzygając problem skutków ustanowienia fundacji w zakresie nabycia przez nią majątku, wypada sięgnąć do ostrożnej analogii z instytucją przyrzeczenia publicznego, uregulowaną w art. 918 i n. k.c. Akt fundacyjny ma taki sam charakter i wywołuje podobne skutki prawne, jak przyrzeczenie publiczne. W doktrynie przyjmuje się, że przyrzeczenie publiczne jest jednostronną czynnością prawną o charakterze zobowiązującym, 11 prowadzącą do nabycia roszczenia przez osobę, która zachowa się w sposób określony w przyrzeczeniu. 12 Nabycie roszczenia następuje w chwili spełnienia wszystkich warunków, ustalonych przez przyrzekającego, niezależnie od woli osoby, która roszczenie to uzyskuje. 13 Należy jednak zgodzić się, że może z tego roszczenia zrezygnować, np. poprzez zrzeczenie się (art. 508 k.c.), niedochodzenie go, itp. 14 Z nabyciem roszczenia nie jest związany obowiązek jego realizacji. Podobnie, jak przy przyrzeczeniu publicznym, chociaż nieco bardziej skomplikowanie, przedstawia się sytuacja w wypadku aktu fundacyjnego. W momencie powstania, fundacja staje się podmiotem (właścicielem) przeznaczonego jej mienia i uzyskuje w stosunku do fundatora roszczenie o jego wydanie. Tym sposo- 24

4 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., bem, jednostronna czynność prawna o charakterze zobowiązującym, wywoła skutek rozporządzający. Należy więc stwierdzić, że akt fundacyjny - z uwagi na związane z nim skutki prawne - jest czynnością prawną jednostronną, szczególnego rodzaju. W określonych okolicznościach pociąga za sobą skutki rozporządzające, ściśle powiązane z treścią oświadczenia woli fundatora, który musi spełnić określone świadczenie (wydać fundacji przeznaczony majątek). Do wystąpienia tego skutku niezbędne jest zarejestrowanie fundacji, gdyż do tego momentu istnieje wyłącznie zobowiązanie do wydania majątku, którego właścicielem jest fundator. Od chwili zarejestrowania właścicielem staje się fundacja i jako podmiot określonego majątku, może żądać jego wydania, albowiem w momencie rejestracji uzyskuje roszczenie o wydanie swojej własności. Podstawę świadczenia fundatora stanowi causa solvendi, na którą niewątpliwie należy zwrócić szczególną uwagę, gdyż - przynajmniej w prawie polskim - podstawą świadczenia fundatora nie może być causa donandi. Przysporzenie majątku fundacji nie ma charakteru darowizny, z czym wiążą się określone skutki prawne, o których będzie jeszcze mowa w toku dalszych wywodów. Wydając majątek, fundator spełnia ciążący na nim obowiązek (zobowiązanie). Nabycie praw przez fundację, w momencie zarejestrowania, stanowi nadto dostateczne zabezpieczenie jej interesów i jednocześnie zapobiega powstawaniu fundacji bez majątku. Trudno byłoby bowiem bronić poglądu, że z aktem fundacyjnym nie jest związany skutek rozporządzający, a jedynie zobowiązanie do przeniesienia własności określonego majątku. W takim bowiem wypadku, fundator i fundacja, musieliby zawierać dodatkową umowę przenoszącą własność, co wydaje się być sprzeczne nie tylko z obowiązującymi przepisami, ale także z przyjętą w prawie polskim konstrukcją fundacji. Wskazanie majątku w akcie fundacyjnym jest niezbędną (konstytutywną) przesłanką powstania osoby prawnej. Konieczność zawierania dodatkowej umowy, przenoszącej ten majątek, prowadziłaby w konsekwencji do powstania i istnienia, przynajmniej przejściowego, do chwili zawarcia stosownej umowy, fundacji de facto bez majątku. Wydaje się to być wykluczone w aktualnie obowiązującym stanie prawnym. Fundacja musi stać się podmiotem oznaczonego majątku, 25

5 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. najpóźniej w momencie powstania (zainstnienia jako osoba prawna). Tak więc, z jednostronną czynnością prawną o charakterze zobowiązującym (akt fundacyjny), związany jest skutek rozporządzający (nabycie majątku przez osobę prawną w momencie jej zarejestrowania). W przeciwieństwie jednak do przyrzeczenia publicznego, fundacja nie może zrezygnować z przysługujących jej roszczeń. Rezygnacja bowiem oznaczałaby tym samym likwidację fundacji, z powodu braku (wyczerpania) majątku przeznaczonego na realizację jej celów. Roszczenie zostało nabyte i musi zostać wykonane (zrealizowane), by podjęcie statutowej działalności było w ogóle możliwe. Z drugiej też strony fundator nie może odmówić zaspokojenia roszczeń fundacji, którą sam powołał, gdyż od chwili jej powstania utracił wszelkie prawa do objętego aktem fundacyjnym majątku, skoro jego podmiotem stała się fundacja. Szczególna sytuacja może mieć miejsce w razie zbycia majątku, uwzględnionego w akcie fundacyjnym przed jej zarejestrowaniem. Skutki prawne takiego zdarzenia mogą być dwojakie - albo fundacja wystąpi z żądaniem uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do niej (art. 59 lub 527 i n. k.c.), albo zamiast roszczenia o wydanie podniesie roszczenie o naprawienie szkody, jaką poniosła na skutek zachowania fundatora, albowiem spełnienie świadczenia przez dłużnika stało się niemożliwe na skutek okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność (art. 471 i n. k.c.). W obu wskazanych wyżej wypadkach fundacja uzyska majątek stanowiący podstawę jej statutowej działalności. Wydaje się oczywiste, że rozporządzenie majątkiem, w stosunku do którego zaciągnęło się określone zobowiązanie, bez jednoczesnego cofnięcia aktu fundacyjnego, 15 jest okolicznością obciążającą fundatora, rodzącą konsekwencje określone w kodeksie cywilnym, w tym też odpowiedzialność odszkodowawczą. W tym miejscu wypada nadto rozważyć problem, jaki może powstać w razie objęcia treścią aktu fundacyjnego majątku, który w momencie składania oświadczenia woli nie będzie jeszcze własnością fundatora, a np. osoby trzeciej. Nie ulega wątpliwości, że składający oświadczenie, obejmując nim prawa jeszcze mu nie przysługujące, jednocześnie zobowiązuje się do ich uzyskania do 26

6 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., chwili powstania fundacji. Nie wykonanie powyższego obowiązku przed zarejestrowaniem fundacji uniemożliwia wprawdzie powstanie skutku rozporządzającego, związanego z oświadczeniem woli fundatora, ale jednocześnie spowoduje powstanie roszczeń odszkodowawczych po stronie fundacji. Za winę należy poczytywać fundatorowi zobowiązanie się do wyposażenia fundacji w majątek cudzy" i - moim zdaniem - nie będzie się on mógł zasłonić brakiem winy własnej. Za winę należy poczytywać mu nie to, że zaciągnął zobowiązanie, którego nie jest w stanie wykonać, ale raczej to, że dopuścił do powstania fundacji (nie cofnął aktu fundacyjnego), mając świadomość niemożliwości uzyskania przyrzeczonego majątku. Reasumując, należy podkreślić, że akt fundacyjny jest jednostronną czynnością prawną o charakterze zobowiązującym, który w określonych warunkach wywoła skutek rozporządzający, a mianowicie skutek ten powstanie w momencie uzyskania przez fundację osobowości prawnej. Stając się podmiotem majątku określonego w akcie fundacyjnym, fundacja uzyskuje roszczenie 0 jego wydanie. Konstrukcja taka jest nie tylko zgodna z obowiązującymi przepisami, ale jednocześnie wzmacnia pozycję fundacji wobec fundatora. W przenośni można powiedzieć, że fundacja jest takim dzieckiem" fundatora, które wprawdzie nie może decydować o swoim powstaniu, ale od chwili powstania staje się samodzielne, uzyskuje własny, niezależny byt, jako równoprawny podmiot prawa cywilnego. II. W kontekście powyższych uwag należy rozważyć problematykę ustanowienia fundacji w testamencie. 16 W obu wypadkach, tj. ustanawiając fundację za życia i w testamencie, mamy do czynienia z oświadczeniem woli, składanym przez osobę żyjącą 1 jest to zawsze jednostronna czynność prawna o charakterze zobowiązującym. Występują jednak pewne różnice, nie mające - moim zdaniem - wpływu ani na powstanie fundacji, ani na status jej majątku. Pierwsza różnica dotyczy formy, w jakiej składane jest oświadczenie woli fundatora, a mianowicie - art. 3 ust. 1 zdanie drugie ustawy o fundacjach przewiduje odstępstwo od formy notarialnej, stwierdzając, że tej formy nie wymaga się, jeżeli ustanowienie fundacji następuje w testamencie." Akt fun- 27

7 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. dacyjny, zawarty w testamencie, będzie ważny bez względu na formę, w jakiej zostanie sporządzony testament. Druga różnica natomiast odnosi się do skuteczności oświadczenia woli. Oświadczenie fundatora o ustanowieniu fundacji wywoła skutki prawne w momencie sporządzenia aktu notarialnego, umieszczenie zaś aktu fundacyjnego w testamencie odracza powstanie tych skutków w czasie - do momentu śmierci fundatora. Nie zmienia to jednak charakteru tego oświadczenia, nie można więc twierdzić, że umieszczenie aktu fundacyjnego w testamencie nadaje mu charakter warunkowej czynności prawnej. Testament jest szczególnego rodzaju czynnością prawną jednostronną, 17 a mianowicie czynnością mortis causa i wszelkie, związane z nią skutki prawne, powstają - z mocy prawa - w chwili śmierci spadkodawcy. Inaczej mówiąc, w wypadku, gdy sama ustawa uzależnia skuteczność czynności prawnej od pewnego zdarzenia, nie może być mowy o warunku; 18 sama czynność prawna nie jest warunkowa. Stąd też, skutki prawne związane z dokonaniem aktu fundacyjnego powstaną, w razie umieszczenia tego aktu w testamencie, w chwili śmierci spadkodawcy (fundatora). Można natomiast twierdzić, że zobowiązanie, jakie zaciąga fundator w momencie sporządzenia testamentu, ma charakter warunkowy, jest uzależnione od skuteczności samej czynności prawnej. Zobowiązanie powstanie pod warunkiem, że czynność prawna, z której ono wynika, stanie się skuteczna, a testament uzyska wszak swoją skuteczność w chwili śmierci fundatora. W tym też momencie, zobowiązanie do wydania fundacji majątku wskazanego w akcie fundacyjnym, traci swój warunkowy charakter i zobowiązanie to, jako dług fundatora (spadkodawcy), 19 wynikający ze złożonego przez niego za życia oświadczenia woli, przejdzie na jego spadkobierców. Dalsze skutki prawne, związane z ustanowieniem fundacji, jakie następnie będą miały miejsce, są takie same, jak już omówione wyżej. W chwili zarejestrowania fundacja uzyskuje roszczenie o wydanie określonego majątku, skierowane przeciwko spadkobiercom fundatora, gdyż zobowiązanie zmarłego, drogą dziedziczenia, przeszło na jego następców prawnych. Wydając majątek, spadkobiercy wykonują dług spadkodawcy, powstały jeszcze za jego życia, który to dług stał się bezwarunkowy w momencie śmierci fundatora. Skutki prawne ustanowienia fundacji 28

8 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., i status przeznaczonego jej majątku są zawsze takie same, prawo bowiem nie uzależnia ich od formy oświadczenia o ustanowieniu fundacji. W świetle rozważań nad statusem majątku fundacji zasadny wydaje się wniosek, iż wskazanie składników majątkowych, w jakie fundacja ma być wyposażona w akcie fundacyjnym, umieszczonym w testamencie, nie polega na ustanowieniu jej spadkobiercą lub zapisobiercą w odniesieniu do tego majątku. 20 Podstawą uzyskania majątku jest akt fundacyjny, jako jednostronna czynność prawna, a nie rozrządzenie na wypadek śmierci. Wyposażenie w majątek ma zasadniczo różny charakter, w porównaniu z zapisem i dziedziczeniem. Pomijam mniej znaczące różnice, takie jak np. sam sposób nabycia i źródło uprawnień itp., ale, moim zdaniem, najważniejsze z nich sprowadzają się do dwóch kwestii o charakterze zasadniczym: Po pierwsze - umieszczenie aktu fundacyjnego w testamencie nie zmienia jego charakteru i nie może prowadzić do uznania go za czynność prawną mortis causa. W ten sposób jedynie zobowiązanie, jakie zaciągnął fundator, ma charakter warunkowy, ale nie ma to wpływu na samą istotę aktu fundacyjnego. Należy bowiem jeszcze raz podkreślić, że wyposażenie w majątek nie ma w takim wypadku charakteru powołania do dziedziczenia lub ustanowienia zapisu, chociażby z tego względu, że powyższe rozrządzenia nie mogą mieć charakteru dorozumianego. Fakt umieszczenia aktu w testamencie nie daje podstaw do uznania majątku fundacji za pochodzący z dziedziczenia lub zapisu. Wyposażenie w majątek i dziedziczenie - są to dwie różne sprawy, nie mające ze sobą nic wspólnego. Po drugie - przepisy prawa spadkowego dają i spadkobiercy i zapisobiercy zupełną swobodę w decydowaniu o skorzystaniu z dobrodziejstwa spadkodawcy, fundacja natomiast, w stosunku do majątku określonego w akcie fundacyjnym, umieszczonym w testamencie, swobody takiej nie ma i mieć nie może, z uwagi na P rz yjętą w prawie jej konstrukcję i istotę. Przyznanie jej tej swobody, prowadziłoby do uznania możliwości powstania fundacji bez majątku, co jest zasadniczo sprzeczne z obowiązującymi przepisami. Pogląd, że majątek, w jaki fundacja zostaje wyposażona w akcie fundacyjnym, umieszczonym w testamencie, przy- 29

9 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. pada jej z tytułu dziedziczenia lub zapisu, prowadzi do naruszenia albo przepisów prawa spadkowego, albo ustawy o fundacjach, w tym też samej istoty fundacji, jako osoby prawnej. Stąd też, jako sprzeczny z obowiązującymi przepisami, winien być odrzucony. III. Porównując konstrukcję fundacji (jej istotę, sposób powstania, status majątku) z konstrukcją dziedziczenia w prawie polskim należy stwierdzić, że zachodzi brak spójności pomiędzy przepisami kodeksu cywilnego i ustawy o fundacjach. Pewne bowiem konsekwencje powyższych konstrukcji mogą być dość specyficzne i osobliwe. Otóż, w razie umieszczenia aktu fundacyjnego w testamencie i przeznaczenia w tym akcie na realizację celów fundacji całego majątku fundatora, tj. zaciągnięcia zobowiązania, którego przedmiotem jest majątek (a ściślej jego aktywa), jaki fundator będzie posiadał w chwili swojej śmierci, prowadzi w efekcie do zredukowania aktywów spadku 21 do stanu zerowego. W skład spadku wchodzą same długi, które równoważą lub przewyższają jego aktywa, tylko przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność spadkobierców fundatora (art k.c.). Zobowiązanie do wydania majątku fundacji może wówczas podlegać ograniczeniom na ogólnie przyjętych zasadach, obowiązujących przy wykonywaniu długów spadkowych (art k.c.). Redukcja ta nastąpi z uwagi na ustawowe ograniczenie odpowiedzialności dłużnika. Proste przyjęcie spadku może więc mocno skomplikować sytuację spadkobiercy. 22 Ponadto, zaciągnięcie zobowiązania przez fundatora, w odniesieniu do całego majątku, prowadzi nie do braku aktywów w spadku, ale do obciążenia tych aktywów do wysokości stanu czynnego spadku lub ponad ten stan. Wszelkie rozważania nad, na przykład pokrzywdzeniem spadkobierców fundatora, są - moim zdaniem - bezprzedmiotowe. Po pierwsze - osoba fizyczna nie ma obowiązku pozostawienia po sobie majątku w rozumieniu aktywów, po drugie - w skład spadku mogą wchodzić jedynie długi (art k.c.). Tylko skonstruowanie pozytywnego obowiązku przysporzenia spadkobiercom korzyści, mogłoby rodzić kwestię ich pokrzywdzenia w sensie prawnym, w każdym innym wypadku to pokrzywdzenie 30

10 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., ma jedynie wymiar moralny. Skoro prawo uznaje istnienie dziedziczenia w sytuacji, gdy pasywa zmarłego przewyższają pozostawione przez niego aktywa, trudno jest zakwestionować możliwość istnienia zobowiązania, co do całego majątku osoby fizycznej. W omówionej wyżej sytuacji spadkobiercy fundatora nie otrzymają po nim żadnych korzyści ze spadku, nie przysługują im bowiem jakiekolwiek roszczenia w stosunku do fundacji. Nie będąc ani spadkobiercą, ani zapisobiercą nie podlega ona zasadniczo rygorom prawa spadkowego. Ponadto, akt fundacyjny nie jest czynnością mortis causa, a jednocześnie, skoro w spadku brak jest aktywów przewyższających wysokość pasywów, to zstępnym fundatora nie przysługuje też roszczenie o wypłatę zachowku. W tym miejscu pojawia się pytanie o sens umieszczenia aktu fundacyjnego w kodeksie cywilnym, w art Sens ten wydaje się polegać na tym, że fundacja, jako osoba prawna, może powiększać swój majątek różnymi drogami. Umieszczając akt fundacyjny w testamencie, spadkodawca - w wypadku braku art k.c nie mógłby jednocześnie, w tym samym lub późniejszym testamencie, ustanowić fundacji spadkobiercą lub zapisobiercą. Sama fundacja mogłaby wprawdzie powstać, ale uzyskałaby jedynie majątek określony w akcie fundacyjnym, uzyskanie zaś dalszego majątku drogą dziedziczenia lub zapisu byłoby niemożliwe, z powodu braku osobowości prawnej, w momencie otwarcia spadku. Praktyczne znaczenie omawianego przepisu uwidoczni się jedynie w sytuacji, gdy obok umieszczenia w testamencie aktu fundacyjnego, określającego - między innymi - majątek, w jaki fundacja ma być wyposażona, testator (fundator) powołuje jednocześnie fundację, jako przyszłą osobę prawną do dziedziczenia lub zapisu, w odniesieniu do dalszych składników swojego majątku, na podstawie stosownych rozrządzeń. W momencie powstania fundacji nabywa roszczenie o wydanie majątku przeznaczonego jej w akcie fundacyjnym oraz staje się spadkobiercą lub zapisobiercą fundatora, w stosunku do majątku podl e gającego dziedziczeniu. W odniesieniu do korzyści przypadających tytułem dziedziczenia lub zapisu, ma zupełną swobodę w decydowaniu o skorzystaniu z dobrodziejstwa spadko- 31

11 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. dawcy, może spadek odrzucić, a zapisu po prostu nie zrealizować. Jako osoba prawna, fundacja będzie jednak istniała, gdyż uzyskała majątek określony w akcie fundacyjnym. W stosunku natomiast do majątku uzyskanego tytułem dziedziczenia lub zapisu, podlega wszystkim rygorom prawa spadkowego. IV. Z powyższych wywodów jasno chyba wynika, że problem zdolności do dziedziczenia fundacji ustanawianej w testamencie, nie jest bezpośrednio związany z samym tylko umieszczeniem tego aktu w testamencie. Fundacja powstaje z mocy aktu fundacyjnego i fakt ten nie ma związku z jej zdolnością do dziedziczenia; zdolność taką bowiem posiada każda osoba prawna istniejąca w chwili otwarcia spadku, o ile spełnione zostają wszelkie wymogi określone przez prawo spadkowe. Kwestia natomiast zdolności do dziedziczenia fundacji ustanawianej na mocy aktu fundacyjnego, zawartego w testamencie, może powstać dopiero w razie powołania takiej fundacji do dziedziczenia lub zapisu, w tym samym lub następnym testamencie. W chwili bowiem otwarcia spadku fundacja, jako osoba prawna, jeszcze nie istnieje, a zgodnie z art k.c. spadkobiercą może być osoba prawna, która już, lub jeszcze, istnieje w chwili otwarcia spadku. Wyjątek od tej zasady wprowadza 3 tego artykułu, pozwalając na ustanowienie spadkobiercą fundacji, której akt fundacyjny znajduje się w testamencie. Wystąpi tu sytuacja analogiczna, jak przy dziedziczeniu nasciturusa (art k.c.), przy czym, wydaje się nie mieć znaczenia kolejność sporządzania testamentów, zawierających akt fundacyjny i powołanie przyszłej fundacji do dziedziczenia. Jeżeli testament, mocą którego przyszła fundacja zostaje powołana do dziedziczenia określonej części majątku spadkodawcy, zostanie sporządzony wcześniej, a testament, w którym umieszczony będzie akt fundacyjny później, to obydwa uzyskają skuteczność w tym samym momencie i data ich sporządzenia nie ma w zasadzie znaczenia, chyba że w chwili sporządzania któregokolwiek z nich, testator nie miał zdolności testowania. Skutki prawne braku takiej zdolności wyraźnie określa prawo spadkowe i w zależności od tego, którego testamentu brak tej zdolności dotyczy, będzie to miało różne konsekwencje w sferze ważności omawianych rozrządzeń. 32

12 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., Powyższe rozważania pozwalają na sformułowanie pytania: - dlaczego wyjątek, określony w 3 art. 927 k.c., odnosi się tylko do fundacji ustanawianej w testamencie? Treść tego przepisu jednoznacznie wprawdzie rozstrzyga problem dopuszczalności ustanowienia spadkobiercą przyszłej osoby prawnej, ograniczając tę możliwość wyłącznie do fundacji powstającej z mocy aktu fundacyjnego zawartego w testamencie, ale wypada wskazać przynajmniej dwie, bardzo wątpliwe sytuacje. Pierwsza będzie miała miejsce w razie sporządzenia przez tę samą osobę dwóch aktów fundacyjnych, jednego - w formie aktu notarialnego, drugiego - w testamencie, ale obie fundacje powstaną dopiero po śmierci fundatora. Fundacja, która powstanie z mocy aktu notarialnego, ale w chwili śmierci testatora nie będzie jeszcze formalnie zarejestrowana, otrzyma tylko majątek ustalony w samym akcie, nie będzie natomiast mogła dziedziczyć po fundatorze. Fundacja zaś, powstająca z mocy aktu fundacyjnego, umieszczonego w testamencie, także uzyska osobowość prawną po śmierci testatora, ale może po nim dziedziczyć, gdyż pozwala jej na to wyraźny przepis ustawy. Paradoks polega na tym, że obie fundacje powstaną z woli tej samej osoby już po jej śmierci, ale - moim zdaniem - wadliwa redakcja przepisów i przyjęta konstrukcja zdolności do dziedziczenia fundacji, prowadzi do powstania różnych skutków, związanych z jej powstaniem. Druga wątpliwość powstaje na tle art. 6 ust. 3 ustawy o fundacjach, zgodnie z którym.jeżeli fundator ustanowił fundację w testamencie, a nie ustalił jej statutu i nie upoważnił do tej czynności innej osoby, stosuje się odpowiednio przepisy księgi IV Kodeksu cywilnego o poleceniu." 24 Nie oznacza to nic innego, jak nałożenie na spadkobierców fundatora obowiązku ustanowienia fundacji. Pomijam kwestię - kto i kiedy może żądać wykonania takiego polecenia, najbardziej wątpliwe bowiem, a przy tym najbardziej interesujące, będzie określenie osoby fundatora. Fundatorem będzie testator czy wykonujący polecenie spadkobiercy? Obawiam się, że spadkobiercy, albowiem oni wykonują obowiązek nałożony przez spadkodawcę, przy czym nie sposób jednoznacznie rozstrzygnąć - na czym to odpowiednie stosowanie przepisów powinno polegać. Wydaje się, że obciążeni poleceniem, muszą doprowadzić do powstania fundacji, dopełniając wszelkich 33

13 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. niezbędnych czynności, ale czy taką fundację będzie wówczas można uznać za ustanowioną przez spadkodawcę w testamencie i jako taką, posiadającą zdolność do dziedziczenia po nim? Chyba nie można, chociaż w obecnie obowiązującym stanie prawnym, a w szczególności w świetle ustawy o fundacjach i przepisów prawa spadkowego, jednoznaczna odpowiedź jest - moim zdaniem - niemożliwa. Nie sposób bowiem określić granicy pomiędzy aktem fundacyjnym a poleceniem, chyba że uznamy w takim wypadku, iż polecenie ogranicza się wyłącznie do ustanowienia statutu fundacji, ale tym samym należałoby przyjąć ustanowienie polecenia z mocy przepisu prawa, a nie z woli testatora, czyli byłaby to swoista konstrukcja dorozumianego" rozrządzenia testamentowego. Przyjęcie takiej konstrukcji - co nie wydaje się być zgodne z przepisami prawa spadkowego - prowadziłoby w konsekwencji do uznania spadkodawcy za fundatora i powstała w ten sposób fundacja miałaby zdolność do dziedziczenia po nim. Odrębnym zagadnieniem jest kwestia zdolności do dziedziczenia przyszłej fundacji po innej osobie, niż fundator, na przykład fundator umiera i w czasie powstawania fundacji, ustanowionej przez niego w testamencie, ale jeszcze przed jej formalnym zarejestrowaniem, otwiera się następny spadek, na spadkobiercę którego zostaje powołana (w całości lub w części) właśnie fundacja powstająca z mocy rozrządzenia innego spadkodawcy. Dosłowne brzmienie 3 art. 927 k.c., w szczególności zwrot ustanowiona przez spadkodawcę w testamencie może być spadkobiercą", wydaje się sugerować możliwość uzyskania przez taką fundację zdolności do dziedziczenia jedynie po spadkodawcy, który ją ustanowił. W świetle 1 art. 927 k.c., powyższe rozwiązanie byłoby formalnie poprawne, jednakże tak bardzo zawężona interpretacja omawianego przepisu nie wydaje się jednak słuszna, zarówno pod względem logicznym, jak i celowościowym. Skoro ustawa pozwala na ustanowienie spadkobiercą fundacji, powstającej z mocy aktu fundacyjnego umieszczonego w testamencie, to nie ma w zasadzie znaczenia, po kim taka fundacja uzyska testamentowy tytuł powołania do spadku - po fundatorze czy innej osobie. Konieczne jest jedynie, by spadek po osobie, po której następuje dziedziczenie, otworzył się później, niż spadek po fun- 34

14 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., datorze. Tylko w takim wypadku może powstać zdolność do dziedziczenia, natomiast sytuacja odwrotna wyklucza uzyskanie tej zdolności, gdyż w chwili otwarcia spadku fundacja, jako osoba prawna, w ogóle nie istnieje, jak też nie powstaje jeszcze na mocy testamentu innej osoby. V. Na podstawie obecnego brzmienia art k.c. i ustawy 0 fundacjach, powstaje problem - w jakim terminie po otwarciu spadku fundacja ustanowiona w testamencie powinna powstać, a ściślej, od jakiego momentu należy liczyć dwuletni termin do wpisania fundacji do rejestru. W myśl dosłownego brzmienia przepisu, winien być liczony od chwili wyrażenia zgody przez właściwego ministra. Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o zmianie ustawy o fundacjach (Dz. U. Nr 19, poz. 82) zniosła wymóg uzyskiwania zgody właściwego ministra na ustanowienie fundacji, nie nowelizując jednocześnie treści 3 art. 927 k.c. W tym stanie rzeczy bieg powyższego, dwuletniego terminu winno się - moim zdaniem - liczyć od daty otwarcia i ogłoszenia testamentu. Nie da się bowiem ustalić innej racjonalnej chwili dla rozpoczęcia jego biegu, a stan niepewności, wynikający z ustanowienia fundacji w testamencie i związane z tym obowiązki spadkobierców, należy możliwie szybko uregulować. Nie da się jednak zaprzeczyć, że ogłoszenie testamentu w kilka lat po śmierci testatora, może znacznie sytuację skomplikować i rozciągnąć w czasie powstanie fundacji. Ścisłe określenie początku biegu terminu do powstania fundacji jest o tyle istotne, że ma duże znaczenie praktyczne i wywołuje określone skutki prawne. Przekroczenie tego terminu powoduje automatycznie niemożliwość uzyskania zdolności do dziedziczenia po fundatorze. Fundacja, jako osoba prawna, wprawdzie powstanie i uzyska majątek przeznaczony jej w akcie fundacyjnym, ale spadkobiercą nie będzie - wobec niedochowania terminu zakreślonego przez ustawę. Stąd też, z uwagi na znaczenie omawianego przepisu, należy postulować jego nowelizację 1 ścisłe określenie początku biegu terminu do powstania fundacji. VI. Rozstrzygając problem zdolności do dziedziczenia fundacji ustanawianej w testamencie, należy stwierdzić, że do chwili po- 35

15 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. wstania nie ma ona tej zdolności. Zdolność prawną, jako podstawowy wymóg zdolności do dziedziczenia, nabywa dopiero z chwilą uzyskania osobowości prawnej. Nie istnieje więc jeszcze w chwili otwarcia spadku, ale art k.c. pozwala na przyjęcie fikcji prawnej, iż istniała już ona w chwili otwarcia spadku, o ile rzeczywiście uzyska osobowość prawną. Zastosowanie powyższej fikcji jest jednak ograniczone pewnym horyzontem czasowym, którego przekroczenie wyklucza posługiwanie się nią. Oczywiście, aby mieć zdolność do dziedziczenia po określonym spadkodawcy, fundacja musi nadto wykazać istnienie testamentowego tytułu powołania do spadku po nim, tj. wskazać istnienie konkretnego rozrządzenia testamentowego zmarłego, mocą którego została ustanowiona spadkobiercą. Z chwilą powstania fundacja uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych i jako podmiot prawa cywilnego ma pełną swobodę w regulowaniu swoich stosunków majątkowych, przypadający jej spadek może przyjąć lub odrzucić. Istnienie swobody w tym zakresie nie powinno budzić wątpliwości, gdyż ustawa nie wprowadza w tym względzie ograniczeń. Jednakże termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku biegnie najwcześniej od chwili zarejestrowania fundacji, gdyż dopiero ten moment może być traktowany jako równoznaczny z dowiedzeniem się o tytule swojego powołania. Należy jednak podkreślić, że brak oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, złożonego w terminie zakreślonym w przepisach prawa spadkowego, powoduje nabycie przez fundację spadku z dobrodziejstwem inwentarza, na podstawie art k.c. Chcąc wywołać skutek w postaci prostego nabycia spadku lub odrzucenia go, fundacja musi złożyć stosowne oświadczenie woli, w ustawowym terminie. VII. Na zakończenie rozważań należy stwierdzić, iż konstrukcja fundacji, jako osoby prawnej i status majątku, w jaki jest ona wyposażona, bez wątpienia rzutują na jej sytuację prawną w sferze dziedziczenia, w tym też na uzyskanie i istnienie po stronie fundacji zdolności do dziedziczenia po określonym spadkodawcy. Nie można jednak nie zauważyć, że przepisy ustawy o fundacjach i przepisy prawa spadkowego nie są ze sobą zharmonizowane i brak spójności w tym zakresie, może prowadzić do 36

16 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., określonych komplikacji, i w praktyce uniemożliwiać rozstrzyganie konkretnych problemów, co jest zawsze zjawiskiem wysoce niekorzystnym. Wypada więc postulować zmianę obecnego stanu prawnego i wzajemne dostosowanie do siebie ustawy o fundacjach i przepisów prawa spadkowego, ale jest to jedynie postulat de lege ferenda. 37

17 REJENT Nr 12 - gudzień 1992 r. Przypisy 1. Na istnienie tego problemu wskazuje S. Wójcik, O potrzebie pewnej zmiany w kodeksie cywilnym, PiP 1984, nr 9, s Por. A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1977 (opracowane i zaktualizowane przez J. Ignatowicza), s. 232, H. Cioch, Organy i organizacja fundacji, NP 1988, nr 5-6, s. 66, S. Grzybowski, System prawa cywilnego, 1.1. Część ogólna (pod red. S. Grzybowskiego), Warszawa 1981, s. 407, A. Wasilewski, Problematyka prawna fundacji (zagadnienia podstawowe), PiP 1984, nr 8, s. 30 i n., J. Kot, Ustawa o fundacjach, Problemy Praworządności 1984, nr 12, s Tekst jednolity Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz Por. H. Cioch, Pojęcie i rodzaje fundacji (wybrane zagadnienia na tle prawnoporównawczym), PiP 1987, nr 2, s Rzeczą fundacji, po jej zarejestrowaniu, będzie powiększanie tego majątku, tak by mogła prowadzić swoją statutową działalność, w przeciwnym bowiem razie może ulec likwidacji, na podstawie art. 15 ustawy o fundacjach. 6. W tym stanie rzeczy nie sposób nie dostrzegać pewnego niebezpieczeństwa, a mianowicie tworzenia fundacji - przede wszystkim - w celu gromadzenia majątku, co w prosty sposób może prowadzić do nadużyć, dokonywanych legalnie, w świetle obowiązujących przepisów. 7. Por. H. Cioch, Istota aktu fundacyjnego, NP 1986, nr 10, s Por. H. Cioch, Istota aktu fundacyjnego, s Przepis taki zawierał dekret z dnia 7 lutego 1919 r. o fundacjach i o zatwierdzaniu darowizn i zapisów (Dz. U. Nr 15, poz. 215) w art. 3 stwierdzając, że z chwilą zatwierdzenia fundacji fundator lub jego następcy prawni obowiązani są przekazać fundacji przeznaczony dla niej majątek". 10. Na temat podwójnego skutku umowy por. bliżej S. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. I, s. 492 i n. oraz cytowaną tam literaturę. 11. Por. K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1987, s K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, s Tamże. 14. Tamże. 15. Na temat cofnięcia aktu por. H. Cioch, Istota aktu fundacyjnego, s Poza zakresem rozważań pozostaje określenie związku pomiędzy ważnością testamentu i umieszczonego w nim aktu fundacyjnego. 17. Por. S. Wójcik, System prawa cywilnego, t. IV. Prawo spadkowe (pod red. J.St.Piątowskiego), Warszawa 1986, s. 178 i n. 38

18 Status majątku fundacji a zdolność dziedziczenia., 18. Por. K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, s. 172 i cytowaną tam literaturę. 19. Z chwilą śmierci spadkodawcy stają się skuteczne także inne zobowiązania, np. obowiązek zwrotu rzeczy obciążonej użytkowaniem - por. J. St. Piątowski, System prawa cywilnego, t. IV, s. 67 oraz E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984, s. 32 i n. Szczególna, ale podobna sytuacja oraz zbliżona w skutkach konstrukcja, istnieje na tle art. 90 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. Nr 7 z 1991 r., poz. 24), zgodnie z którym, w chwili śmierci spadkodawcy, powstaje zobowiązanie jego spadkobierców spełnienia świadczenia, tj. zawarcia umowy o skutku wyłącznie rzeczowym - bliżej na ten temat por. A. Lichorowicz, Dziedziczenie goepodarstwa rolnego w świetle art. 90 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolnikow, PiP 1992, nr 4, s Inaczej S. Wójcik, O potrzebie pewnej zmiany w kodeksie cywilnym, s. 69 oraz J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1990 (opracowane i zaktualizowane przez A. Mączyńskiego), s Aktywa i pasywa spadku przechodzą na spadkobierców fundatora w chwili otwarcia spadku, jednak wraz z zarejestrowaniem fundacji nastąpi skutek rozporządzający, związany z oświadczeniem fundatora (zaciągnięciem przez niego zobowiązania) i skutek ten niewątpliwie zrealizuje się już po jego śmierci. 22. Na temat odpowiedzialności spadkobiercy por. E. Drozd, System prawa cywilnego, t. IV, s i n. oraz E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, s. 56 i n. 23. Brak tego przepisu w kodeksie cywilnym nie stoi na przeszkodzie - moim zdaniem - powstaniu fundacji na mocy aktu fundacyjnego umieszczonego w testamencie, uniemożliwiał on bowiem tylko ustanowienie jej spadkobiercą lub zapisobiercą - inaczej S. Wójcik, O potrzebie pewnej zmiany w kodeksie cywilnym, s. 70 i n. 24. Statut fundacji nie stanowi integralnej części aktu fundacyjnego, jego posiadanie jeet jednak obligatoryjne - bliżej por. H. Cioch, Statut fundacji, NP 1987, nr 2, s. 34 in. 39