PALESTRA 5 6/2002. Pismo Adwokatury Polskiej. maj/czerwiec. W numerze m.in.: Adwokat Witold Bayer W 10. rocznicę śmierci

Transkrypt

1 maj/czerwiec 5 6/2002 PALESTRA Pismo Adwokatury Polskiej W numerze m.in.: Adwokat Witold Bayer W 10. rocznicę śmierci Andrzej Kubas Zarzut nieważności testamentu a przerwanie biegu przedawnienia roszczeń o zachowek oraz o zmniejszenie zapisów i poleceń Agnieszka Góra-Błaszczykowska Początek biegu terminu do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego w procesie cywilnym Artur Nowak Status wierzycielski banku w świetle regulacji bankowego tytułu egzekucyjnego Jerzy P. Naworski Artykuł 17 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Wybrane zagadnienia Leszek Wilk W sprawie uregulowania i stosowania łaski generalnej Ewa Guzik-Makaruk Podstawy prawne transplantacji w Polsce

2 maj czerwiec 5 6/2002 PALESTRA Pismo Adwokatury Polskiej Rok XLVI nr Naczelna Rada Adwokacka 1

3 Redaktor Naczelny: Stanisław Mikke Wydaje Naczelna Rada Adwokacka Kolegium: Zbigniew Banaszczyk Lech Gardocki Marek Antoni Nowicki Lech K. Paprzycki Krzysztof Piesiewicz Stanisław Rymar Andrzej Marcinkowski Krzysztof Pietrzykowski Andrzej Tomaszek Andrzej Warfołomiejew Witold Wołodkiewicz Józef Wójcikiewicz Stanisław Zabłocki Redaktor techniczny: Hanna Orłowska Do projektu okładki wykorzystano fotografię miedziorytu Giacomo Manzú: Sprawiedliwość i pokój zamieszczoną w Biuletynie Informacyjnym Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu Adres Redakcji: Warszawa, ul. Świętojerska 16 tel./fax adwokatura.org.pl Internet: Opracowanie graficzne, fotoskład i druk: Agencja Wydawnicza MakPrint Warszawa, Al. Stanów Zjednoczonych 51 tel./fax: Arkuszy wydawniczych: 20,8 Papier: III Offset, 80 gr. 2

4 Spis treści Andrzej Kubas, dr hab., adwokat, wiceprezes NRA (Kraków) Podniesienie zarzutu nieważności testamentu a przerwanie biegu przedawnienia roszczeń o zachowek oraz o zmniejszenie zapisów i poleceń Agnieszka Góra-Błaszczykowska, dr, sędzia SR (Częstochowa) Początek biegu terminu do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego w procesie cywilnym Artur Nowak, doktorant, UAM (Poznań) Status wierzycielski banku w świetle regulacji bankowego tytułu egzekucyjnego Jerzy P. Naworski, dr, sędzia SO (Toruń) Artykuł 17 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Wybrane zagadnienia Leszek Wilk, dr, adiunkt, Uniwersytet Śląski (Katowice) W sprawie uregulowania i stosowania łaski generalnej Dorota Zienkiewicz, dr, adiunkt, Uniwersytet Śląski, sędzia SR (Katowice) Wątpliwości redakcyjne związane z przedstawianiem zagadnień prawnych do rozstrzygnięcia w orzecznictwie SN ADWOKAT WITOLD BAYER W 10. ROCZNICĘ ŚMIERCI Stanisław Rymar, adwokat, prezes Naczelnej Rady Adwokackiej Czesław Jaworski, adwokat (Warszawa) Andrzej Michałowski, adwokat, dyrektor OBA Ryszard Siciński, adwokat (Warszawa) Jerzy Biejat, adwokat (Warszawa) Henryk Pieliński, adwokat (Warszawa) Stanisław Mikke, adwokat, redaktor naczelny Palestry KRYMINALISTYKA I DYSCYPLINY POKREWNE Ewa M. Guzik-Makaruk, dr, adiunkt, Uniwersytet w Białymstoku (Białystok) Podstawy prawne transplantacji organów, tkanek i komórek w Polsce

5 Spis treści BEZ TOGI Stanisław Mikke, adwokat (Warszawa) Patrzaj w Serce CO PISZCZY W PRAWIE Marian Filar, prof. dr hab., UMK (Toruń) Wyprawa na Południe PO LEKTURZE Andrzej Bąkowski, adwokat (Warszawa) Ostatnia bitwa CZASOPIŚMIENNICTWO PRAWNICZE Stanisław Milewski, (Warszawa) Czasopisma uczone i próby usamodzielnienia cz. II PALESTRA PRZED LATY Rok 1961 (nr 3 5). Z prasy o adwokaturze. Przemówienie adw. Z. Albrechta na Walnym Zgromadzeniu Izby łódzkiej w dniu 19 marca 1961 r STO LAT TEMU [10] Wyboru dokonała: Karolina Stremska, apl. adw. (Warszawa) Z WOKANDY LUKSEMBURGA Ewa Stawicka, adwokat (Warszawa) Kalendarz brukselski. Reguły konkurencji a wykonywanie zawodu Tomasz Tadeusz Koncewicz, apl. sąd., doktorant, Uniwersytet Wrocławski (Wrocław) Znaczenie prawa wspólnotowego dla sposobu prowadzenia sprawy w sądzie i jej wyniku RECENZJE W. Kotowski: Ustawa prawo w ruchu drogowym komentarz praktyczny recenzja: Lech K. Paprzycki, dr, sędzia Sądu Najwyższego, prezes SN (Warszawa) SYMPOZJA, KONFERENCJE Nadużycie prawa sprawozdanie z konferencji wydziałowej Wydziału Prawa i Administracji UW 1 marzec 2002 oprac. Agnieszka Zakrzewska, studentka UW (Warszawa) SPRAWOZDANIA Sprawozdanie z seminarium poświęconego zmianom przepisów dotyczących kasacji oprac. Aleksander Grot, adwokat (Warszawa)

6 Spis treści Konwent Europejski seminarium naukowe, Instytut Nauk Prawnych PAN 4 kwiecień 2002 oprac. Agnieszka Zakrzewska, studentka, UW (Warszawa) NOWE KSIĄŻKI oprac. Agnieszka Metelska, adwokat (Warszawa) PRZEGLĄD CZASOPISM PRAWNICZYCH oprac. Agnieszka Metelska, adwokat (Warszawa) PYTANIA I ODPOWIEDZI PRAWNE Czy sądy winny zaliczać zapłacony przez klienta podatek VAT do kosztów procesu? oprac. Andrzej Marcinkowski, adwokat (Poznań) NAJNOWSZE ORZECZNICTWO Stanisław Zabłocki, sędzia SN (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego Izba Karna Zbigniew Strus, sędzia SN (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego Izba Cywilna Teresa Flemming-Kulesza, sędzia SN (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Zbigniew Szonert, dr, sędzia NSA (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego GLOSY Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 29 maja 2001 r. I CKN 1217/98 oprac. Paweł Sarnecki, prof. dr hab., UJ (Kraków) Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 18 września 2001 r. I KZP 11/01 oprac. Beata Mik, prok. Prokuratury Krajowej (Warszawa) Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 27 lutego 2001 r. I KZP 48/00 oprac. Zdzisław Muras, doktorant, UŁ (Łódź) KRONIKA ADWOKATURY Posiedzenie NRA Z prac Prezydium NRA Uchwały i stanowisko Prezydium NRA Z działalności Rzecznika Prasowego NRA Z życia izb adwokackich Ośrodek Badawczy Adwokatury VARIA

7 Spis treści SZPALTY PAMIĘCI Adw. Bohdan Hryniewicz ( ) oprac. Andrzej Bąkowski, adwokat (Warszawa) Maria Lembowicz ( ) Słowo od Redakcji Wspomnienie oprac. Edmund Mazur, adwokat (Warszawa) LISTY DO REDAKCJI KOMUNIKATY Table of contents Table des matières Inhaltsverzeichnis

8 Andrzej Kubas PODNIESIENIE ZARZUTU NIEWAŻNOŚCI TESTAMENTU A PRZERWANIE BIEGU PRZEDAWNIENIA ROSZCZEŃ O ZACHOWEK ORAZ O ZMNIEJSZENIE ZAPISÓW I POLECEŃ Interpretacja art k.c. w związku z art pkt 1 k.c. w kwestii skutków zgłoszenia w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku zarzutu nieważności testamentu przez uczestniczącego w tym postępowaniu spadkobiercę koniecznego dla biegu terminu przedawnienia roszczeń określonych w art k.c. budzi wątpliwości w orzecznictwie i nauce prawa. Zagadnienie wydaje się praktycznie istotne, a implikacje przyjęcia jednego z dwóch różnych stanowisk dla interesów osób uprawnionych (spadkobierców koniecznych) oraz ewentualnej odpowiedzialności cywilnej ich pełnomocników mogą być dotkliwe. Warto mu zatem poświecić kilka uwag. Art k.c. stanowi, że roszczenia o zachowek oraz o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat trzech, licząc od dnia ogłoszenia testamentu. Oznacza to, że z chwilą tzn. z dniem ogłoszenia testamentu, roszczenia z tytułu zachowku oraz roszczenia o zmniejszenie zapisów i poleceń stają się wymagalne w rozumieniu art k.c. Data otwarcia i ogłoszenia testamentu zostaje na nim umieszczona zgodnie z art. 651 k.p.c. Roszczenie o zapłatę zachowku ma charakter majątkowy, a termin określony w art k.c. jest terminem przedawnienia w ścisłym znaczeniu tego pojęcia, wobec czego w kwestiach nieuregulowanych przepisami księgi IV k.c. należy stosować wprost ogólne unormowania dotyczące przedawnienia roszczeń (art. 117 i nast. k.c.). Bieg przedawnienia ulega przerwaniu w następstwie dokonania przez wierzyciela czynności przewidzianej w art pkt 1 k.c. W myśl tego przepisu, bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Nie każde zatem zachowanie wierzyciela powoduje przerwanie biegu przedawnienia, lecz tylko takie, które odpowiada wymaganiom w tym przepisie określonym. Czynność uprawnionego winna być zatem podjęta przed sądem lub innym organem po- 7

9 Andrzej Kubas wołanym do orzekania o roszczeniu danego rodzaju (niezależnie od rzeczowej i miejscowej właściwości sądu lub innego organu), a ponadto chodzi o czynności, które mają bezpośrednio na celu dochodzenie, ustalenie, zaspokojenie lub zabezpieczenie roszczenia w rozumieniu omawianego art k.c. Jak podkreśla się w literaturze, winna to być czynność obiektywnie zdolna do osiągnięcia celu w postaci szeroko rozumianej realizacji roszczenia (formy owej realizacji: dochodzenie, ustalenie, zaspokojenie lub zabezpieczenie określa art pkt 1 k.c.) 1. Tylko czynność przedsięwzięta przez uprawnionego (lub na jego rzecz) przeciwko zobowiązanemu może przy spełnieniu pozostałych wymagań przerwać bieg przedawnienia i to tylko w stosunkach między tymi podmiotami. Podniesienie zarzutu nieważności testamentu nie jest jakąkolwiek czynnością zmierzającą do dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia ani też zabezpieczenia roszczenia o zachowek; podniesienie takiego zarzutu wskazuje bowiem, iż zgłaszający je spadkobierca konieczny wyraża tym samym przekonanie o braku podstaw dla powstania roszczenia o zachowek, którego przesłanką konieczną jest przecież istnienie ważnego testamentu. Spadkobierca konieczny, jako osoba uprawniona do zachowku (wierzyciel roszczenia o jego zapłatę), podnosząc zarzut nieważności testamentu zmierza do tego, by dziedziczenie następowało na podstawie ustawy (a w każdym razie nie na podstawie tego testamentu, którego ważność zakwestionował); żadną miarą nie można mu przypisać ani wyraźnego, ani też dorozumianego zamiaru osiągnięcia w odniesieniu do roszczenia, którego istnieniu, podnosząc zarzut nieważności testamentu, jednoznacznie przeczył, skutków opisanych w art pkt 1 k.c. Podnosząc zatem zarzut nieważności testamentu spadkobierca konieczny, jako strona w postępowaniu o stwierdzenie spadku, nie tylko nie podejmuje żadnej czynności w stosunku do spadkobiercy testamentowego zobowiązanego do zaspokojenia jego roszczeń z tego tytułu, zmierzającej bezpośrednio do...dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia, ale wręcz przeciwnie, dokonuje czynności procesowej zmierzającej bezpośrednio do wykazania nieistnienia roszczenia o zachowek. Stanowisko orzecznictwa i literatury co do wpływu podniesienia zarzutu nieważności testamentu na bieg terminu przedawnienia roszczenia o zachowek nie jest wszakże jednolite 2. Uzasadniając swój pogląd Sąd Najwyższy w uzasadnieniu cytowanej wyżej uchwały z 22 października 1992 r., powołując się na wcześniejsze orzeczenie z 26 stycznia 1961 r., prezentuje dwa argumenty. Stwierdza mianowicie, iż skoro zachowek jest tylko wierzytelnością odpowiadającą części wartości udziału spadkowego, który uprawnionemu do zachowku przypadałby przy dziedziczeniu z ustawy (art k.c.), to z ekonomicznego punktu widzenia prawo do spadku, jako dalej sięgające, pochłania prawo do zachowku. Spadkobierca konieczny podnosząc zarzut nieważności testamentu docho- 8

10 Podniesienie zarzutu nieważności testamentu a przerwanie biegu... dzi swego prawa do spadku (udziału spadkowego), a więc czegoś więcej niż tylko do zachowku; domagając się zatem czegoś więcej przerywa tym samym bieg przedawnienia odnoszący się do czegoś mniej, czyli do roszczenia o zachowek. Jest to, zdaniem Sądu Najwyższego, zasadniczy argument przemawiający za słusznością tezy, że zgłoszenie przez uczestnika postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku zarzutu nieważności testamentu, jako czynność przedsięwzięta bezpośrednio w celu ustalenia praw szerszych niż zachowek, przerywa bieg przedawnienia roszczenia o zachowek, przysługującego temu uczestnikowi. Stanowisko takie wyraził był już wcześniej Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 26 stycznia 1961 r. I CR 183/58 (OSNCP 1962, z. 1, poz. 34). Za takim poglądem przemawiać ma ponadto argument pragmatyczny, a mianowicie taki, iż niecelowym byłoby wymaganie od spadkobiercy koniecznego kwestionującego ważność testamentu, występowania z powództwem o zapłatę zachowku przed zakończeniem w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sporu o ważność testamentu; stanowiłoby to bowiem przejaw oczywistej niekonsekwencji w twierdzeniach spadkobiercy koniecznego, prezentowanych w obu postępowaniach. Przytoczone wyżej uzasadnienie stanowiska Sądu Najwyższego prezentowane w orzeczeniu z 1992 r., ma nader wątpliwą wartość jurydyczną. Prawdą jest, że z ekonomicznego punktu widzenia dziedziczenie pochłania roszczenie o zachowek w tym znaczeniu, iż spadkobierca konieczny, dziedzicząc spadek uzyskałby z niego aktywa o większej wartości, niż jako wierzyciel spadku uprawniony jedynie do otrzymania świadczenia pieniężnego stanowiącego część wartości czystego spadku. Rzecz jednak w tym, że są to wprawdzie korzyści porównywalne ilościowo, ale zupełnie różne jakościowo i ani logicznie, ani prawnie nie zachodzi między nimi relacja pars pro toto 3. Jakościowa różnica pomiędzy sytuacją prawną spadkobiercy i osoby jedynie uprawnionej do zachowku jest oczywista i warto ją przypomnieć jedynie w największym skrócie: spadkobierca jest następcą prawnym pod tytułem ogólnym, wstępującym w ogół majątkowych praw i obowiązków zmarłego (a także w ogół podlegających dziedziczeniu prawnie chronionych sytuacji prawnych, takich jak posiadanie, ekspektatywa praw majątkowych), uprawniony do zachowku jest jedynie wierzycielem wierzytelności pieniężnej, o którego następstwie prawnym po spadkodawcy w ogóle nie można sensownie mówić. Realizacja (dochodzenie) uprawnień spadkobiercy (prawa do spadku, wedle określenia Sądu Najwyższego) nie podlega czasowemu ograniczeniu (pomijam w tym miejscu ograniczenia proceduralne wynikające z art k.c.), natomiast uprawnienia z tytułu zachowku tak. Oznacza to, iż osoba dążąca do uzyskania statusu spadkobiercy rości sobie prawa do generalnej sukcesji po zmarłym, do uzyskania bezpośrednio, z mocy dziedziczenia, tych praw i obowiązków, które należały do spadkodawcy, zaś uprawniony do zachowku do 9

11 Andrzej Kubas uzyskania od spadkobiercy testamentowego (a nie bezpośrednio ze spadku ) świadczenia pieniężnego. Nie istnieje i nie ma nic wspólnego z argumentacją a maiori ad minus taka dyrektywa wykładni, jaką zdaje się stosować Sąd Najwyższy, a która pozwalałaby na przyjęcie, że czynność mogąca osobie ją podejmującej przynieść ekonomicznie większą korzyść, winna czy choćby może być traktowana z mocy samego prawa jako czynność zabezpieczająca osobie ją podejmującej korzyść mniejszą na wypadek, gdyby cel czynności, w postaci większej korzyści, nie został osiągnięty. Bezzasadnym byłoby np. twierdzenie, że roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej (art k.c.) z tej tylko racji, że ma przynieść osobie z nim występującej większe korzyści majątkowe niż roszczenie o odszkodowanie (art k.c.), pochłania to ostatnie z tym skutkiem, że czynność zmierzająca do realizacji pierwszego z nich (roszczenia o zawarcie umowy) winna być eo ipso traktowana jako czynność zmierzająca do realizacji roszczenia ekonomicznie pochłoniętego. Podobnie zleceniobiorca, który w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku powołuje się na swój testamentowy tytuł do dziedziczenia po zmarłym zleceniodawcy, a więc zmierza do przejęcia całego majątku swego byłego kontrahenta, a nie tylko skromnej jego części w postaci zapłaty za wykonanie zlecenia, nie może zasadnie twierdzić, że jego starania o spadek po zleceniodawcy pochłaniają roszczenie o zapłatę wynagrodzenia i tym samym winny być uznane za przejaw czynności zmierzających bezpośrednio do uzyskania ekonomicznie znacznie skromniejszej i jakościowo odmiennej korzyści w postaci zapłaty wynagrodzenia, a tym samym prowadzą do przerwania biegu przedawnienia wspomnianego roszczenia zleceniobiorcy o zapłatę wynagrodzenia. Trafnie też podkreślono w orzecznictwie, że ustalenie roszczenia tylko wtedy przerywa bieg przedawnienia, gdy zostało dokonane w sentencji wyroku, a nie tylko w uzasadnieniu w charakterze przesłanki rozstrzygnięcia (tak SN w orz. z 30 sierpnia 1985 r., IV PR 163/85, OSNCP 1986, Nr 5, poz. 83). W konsekwencji zatem przerwanie biegu przedawnienia przez czynność prowadzącą do ustalenia istnienia (ale w żadnym wypadku do ustalenia, jak to ma miejsce w przypadku podniesienia zarzutu nieważności testamentu, nieistnienia) roszczenia może być skutkiem tylko takiej czynności uprawnionego, w następstwie której ustalenie następuje w sentencji orzeczenia. Tymczasem ustalenie ważności (nieważności) testamentu stanowi jedynie przesłankę orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku i nie jest dokonywane w sentencji postanowienia, ale w jego uzasadnieniu jeśli w ogóle do sporządzenia uzasadnienia dochodzi. Tak więc również z tej przyczyny nie można uznać podniesienia zarzutu nieważności testamentu, jako czynności mogącej prowadzić jedynie do ewentualnego ustalenia w uzasadnieniu, a nie w sentencji orzeczenia istnienia roszczenia o zachowek i to tylko w razie uznania bezzasadności tego zarzutu (tzn. w razie uznania testamen- 10

12 Podniesienie zarzutu nieważności testamentu a przerwanie biegu... tu za ważny) i przy stwierdzeniu braku całkowitego zaspokojenia spadkobiercy koniecznego poprzez zaliczenie otrzymanych od spadkodawcy darowizn i wydatków, art. 996, 997 k.c., przy czym ustalenia dotyczące ewentualnego zaliczania darowizn i wydatków pozostają poza granicami ustawowej kognicji sądu w tym postępowaniu, w którym zarzut nieważności testamentu jest podnoszony. Jeszcze mniej przekonujący wydaje się argument pragmatyczny, na który powołuje się Sąd Najwyższy. Jeśli bowiem zarzut niekonsekwencji można podnieść w stosunku do spadkobiercy, który w dwóch różnych postępowaniach prezentowałby odmienne stanowisko prawne, to z tym większą zasadnością na zarzut taki zasługuje pogląd, jakoby jedna i ta sama czynność procesowa, jaką jest podniesienie zarzutu nieważności testamentu, miała być traktowana, zgodnie ze swą treścią i celem, jako czynność zmierzająca do uzyskania statusu spadkobiercy ustawowego, a więc statusu wyłączającego ex definitione uprawnienie do zachowku, oraz jako czynność zmierzająca, wbrew swej treści i zamiarowi strony ją dokonującej, do realizacji roszczenia o zachowek, którego przesłanką jest właśnie ważność testamentu, tą samą czynnością kwestionowanego. Uszło także uwadze Sądu Najwyższego, że owa niepożądana czy wręcz niedopuszczalna niekonsekwencja twierdzeń uprawnionego co do charakteru i zakresu jego uprawnień oraz dochodzonej ochrony prawnej została generalnie zaakceptowana przez polską ustawę procesową. Nie budzi bowiem zastrzeżeń dopuszczalność formułowania w ramach jednego pozwu roszczenia czy raczej roszczeń procesowych w postaci powództwa ewentualnego, w którym żądanie ewentualne ma być, wedle woli powoda, uwzględnione dopiero wówczas, gdyby żądanie główne okazało się bezzasadne. Nie oznacza to jednak, że dochodzenie roszczenia głównego, zakresowo i jakościowo szerszego, winno być traktowane jako przejaw realizacji możliwego, ale niewyartykułowanego w żądaniu pozwu roszczenia ewentualnego, gdyby to ostatnie nie zostało wyraźnie określone w żądaniu pozwu. Analogiczna co do swej istoty prawnej jest sytuacja spadkobiercy koniecznego kwestionującego ważność testamentu. Wątpliwym jest też generalnie sam charakter czynności procesowej polegającej na odniesieniu zarzutów co do ważności testamentu jako czynności zmierzającej do realizacji jakichkolwiek materialnych praw spadkobiercy. Zgodnie z art k.p.c. sąd prowadzący postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku...bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament... Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia. Obowiązki sądu spadku, wynikające z art k.p.c., obejmują także badanie z urzędu ważności testamentu. Wszystkie wady testamentu, powodujące jego nieważność, prowadzą bowiem do nieważności bezwzględnej tego aktu. Skoro tak, to nieważność taką sąd uwzględnia zawsze z urzędu, a nie tylko na zarzut. W konsekwencji zarzut pod- 11

13 Andrzej Kubas niesiony przez stronę procesową nie jest czynnością warunkującą w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wszczęcie procedury badania ważności testamentu. Traktować ją należy jedynie jako zwrócenie uwagi sądu na okoliczności, które podlegają ex lege weryfikacji z jego strony. Podniesienie zarzutu nieważności testamentu nie jest zatem czynnością uprawnionego niezbędną dla szeroko rozumianej ochrony jego praw; nie jest więc przejawem aktywności uprawnionego, której brak stanowiłby przejaw bierności i braku troski o swoje prawa, karanej w odniesieniu do roszczeń majątkowych skutkami w postaci przedawnienia. Tymczasem czynności określone w art pkt 1 k.c., wszystkie bez wyjątku, stanowić mają przejaw takiej aktywności prawnej uprawnionego, która jest konieczna po to, aby zmusić zobowiązanego na drodze prawnej do wykonania jego obowiązku świadczenia. Nietrafny jest także podnoszony, niejako dodatkowo, argument kosztowy sprowadzający się do tego, iż nie należy narażać spadkobiercy koniecznego na wytaczanie na wszelki wypadek powództwa o zachowek przed zakończeniem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku i ponoszenie kosztów związanych z wytoczonym powództwem. Po pierwsze, wybór jednej z dwóch dróg uzyskania korzyści ze spadku należy do uprawnionego spadkobiercy; jest to jego suwerenna decyzja, czy chce czegoś więcej (udziału w spadku lub spadku w całości), czy też zadowala czymś mniejszym (świadczeniem pieniężnym, czyli zachowkiem). Nie ma zatem niczego niewłaściwego w tym, że spadkobierca, który taką decyzję podejmuje, czyni to na własne ryzyko, także kosztowe. Po drugie, można uznać za fakt notoryjny, iż koszty związane z badaniem ważności testamentu (opinia a częściej opinie biegłych różnych niekiedy specjalności) i sama długotrwałość postępowania w przypadku sporu o ważność testamentu, obciążające nie tylko spadkobiercę koniecznego podnoszącego zarzut wadliwości (nieważności) testamentu, ale z reguły także innych uczestników postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, są co najmniej porównywalne, a z reguły znacznie wyższe od kosztów powództwa o zachowek. Nie ma zatem żadnych argumentów przemawiających za tym, by spadkobierca podnoszący bezzasadny zarzut nieważności testamentu (bo tylko w takiej sytuacji omawiany tutaj problem staje się aktualny) zasługiwał na szczególną ochronę prawną, w tym swoistą osłonę socjalną przed skutkami swej niefrasobliwości, a z reguły złej woli. Przypisy 1 S. Rudnicki w pracy zbiorowej: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, s. 363, wyd. 3, 2001 r. 2 W orz. z 26 stycznia 1961 r., I CR 183/59, OSN 1962, nr 1, poz. 34, wydanym na tle specyficznego dla ówczesnej sytuacji stanu faktycznego i prawnego i na marginesie zasadniczej problematyki roz- 12

14 Podniesienie zarzutu nieważności testamentu a przerwanie biegu... strzygnięcia, z krytyczną glosą A. Ohanowicza w OSPiKA 1962, nr 1, poz. 9 oraz w uchwale z 22 października 1992 r. III CZP 130/92, OSN 1993, nr 4, poz. 60 Sąd Najwyższy, z identycznym, niżej przytoczonym uzasadnieniem zajął stanowisko, iż podniesienie zarzutu nieważności testamentu przerywa bieg przedawnienia roszczenia o zachowek. Odmienny pogląd wyraził natomiast Sąd Najwyższy w uchwale z 11 października 1995 r., III CZP 134/95, OSNCP 1996, nr 1, poz. 15. Za pierwszym z powołanych wyżej poglądów wypowiedziała się Skowrońska w pracy zbiorowej: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, s. 160; przeciwko A. Ohanowicz w cyt. wyżej glosie do orz. SN z 26 stycznia 1961 r., J. Pietrzykowski w pracy zbiorowej: Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, s. 1921, wyd r.; S. Rudnicki w pracy zbiorowej: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza, s. 363, wyd r. 3 A. Ohanowicz, op. cit., s. 23,

15 Agnieszka Góra-Błaszczykowska POCZĄTEK BIEGU TERMINU DO WNIESIENIA APELACJI OD WYROKU ZAOCZNEGO W PROCESIE CYWILNYM Artykuł ten jest efektem wątpliwości, jakie nasuwają się w związku z przypadkami oddalenia powództwa wyrokiem zaocznym. Wynikają one z treści przepisów art. 342 i 343 w zw. z art. 369 k.p.c. Wątpliwości te dotyczą oznaczenia początku biegu terminu do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego: czy powód może skarżyć ten wyrok bezpośrednio po ogłoszeniu jego sentencji, czy też dopiero po jego doręczeniu, następującym z urzędu. Praktyka wskazuje, że problem prawidłowego oznaczenia początku biegu terminu do wniesienia apelacji dotyczy przede wszystkim spraw z zakresu prawa pracy, gdyż w innych postępowaniach cywilnych wydanie wyroku zaocznego oddalającego powództwo ma miejsce sporadycznie. Pierwszy ze wskazanych wyżej przepisów stanowi, że wyrok zaoczny sąd uzasadnia, gdy powództwo zostało oddalone w całości lub w części, a powód żądał uzasadnienia w ciągu tygodnia od doręczenia mu wyroku, albo gdy powód, który żądania takiego nie zgłaszał wniósł apelację w przepisanym terminie. Na podstawie art. 343 k.p.c. wyroki zaoczne doręcza się z urzędu obu stronom z pouczeniem o przysługujących im środkach zaskarżenia. Przepis art k.p.c. stanowi, że apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem. Zgodnie z 2 tego przepisu, jeżeli strona nie zażądała uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji, termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia. Wobec takiego brzmienia zacytowanych przepisów pojawia się pytanie, czy i jaki wpływ na rozpoczęcie biegu terminu do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego ma jego doręczenie? Skonstruowanie odpowiedzi na to pytanie wymaga wzięcia pod uwagę przede wszystkim treści art. 343 k.p.c., z której należy wyciągnąć wniosek, że przed doręczeniem wyroku zaocznego powód nie może skutecznie wnieść apelacji od wyroku, którego jeszcze mu nie doręczono. Dopiero doręczenie wyroku zaocznego otwiera powodowi termin do wniesienia apelacji. W innym wypadku niepotrzebne byłoby zastrzeżenie, zawarte w art. 343, że wyrok zaoczny doręcza się z urzędu obu stro- 14

16 Początek biegu terminu do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego... nom. Nie ma podstaw do założenia, że doręczenie powodowi wyroku zaocznego nie ma żadnego znaczenia prawnego. Należy zauważyć, że przepisy art. 342 i 343 k.p.c. są lex specialis wobec przepisów ogólnych o apelacji. Umieszczone są w oddziale 3 pod tytułem Wyroki zaoczne. Zawarte w nim przepisy regulują niemal wyczerpująco kwestię sposobu wnoszenia środków zaskarżenia od wyroków zaocznych. W przepisie art. 342 k.p.c. in fine mowa jest o wniesieniu apelacji w przepisanym terminie, przez który należy rozumieć termin, wskazany w art. 369 k.p.c. Wobec tego do składania apelacji od wyroku zaocznego ma wprost zastosowanie tylko przepis art k.p.c. Przepis art k.p.c. stosuje się odpowiednio, przez podstawienie w miejsce słów od ogłoszenia sentencji słów od doręczenia wyroku przez sąd z urzędu z pouczeniem o przysługujących środkach zaskarżenia (art. 343 w zw. z art. 342 i 369 k.p.c.). Zatem wniesienie apelacji od wyroku zaocznego po ogłoszeniu, a przed doręczeniem wyroku powodowi, jest przedwczesne. Apelacja podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna z innych przyczyn (art. 370 k.p.c.). Jako pewną wskazówkę dla takiej interpretacji przepisów art. 343 w zw. z art. 342 i 369 k.p.c. można traktować treść przepisu art. 164 k.p.c. stanowiącego, że bieg terminu sądowego rozpoczyna się od ogłoszenia w tym przedmiocie postanowienia lub zarządzenia, a gdy kodeks przewiduje doręczenie z urzędu od jego doręczenia. Samo brzmienie przepisu art. 164 k.p.c. ogranicza oczywiście jego stosowanie do terminów sądowych, do których terminy z art. 369 nie należą, lecz wydaje się, że przepis ten ułatwia prawidłową interpretację zasad biegu terminu do wnoszenia apelacji od wyroków zaocznych. Nie można bowiem przyjmować, że ustawodawca bez żadnej przyczyny wprowadził konieczność doręczania wyroków zaocznych obu stronom. Gdyby doręczenie wyroku zaocznego powodowi (najczęściej obecnemu na jego ogłoszeniu) nie miało żadnego znaczenia dla rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia przez niego apelacji, znalazłoby to odzwierciedlenie w treści przepisu (por. np. treść art k.p.c.). W. Broniewicz zauważył, że termin w znaczeniu wynikającym z treści art k.p.c. rozumieć należy jako oznaczony w jednostkach miary czasu okres dla dokonania przez uczestnika postępowania danej czynności procesowej albo egzekucyjnej 1. Biorąc tę definicję terminu za trafną należy stwierdzić, że skoro termin ma swój koniec, to niewątpliwie musi mieć także swój początek. Na pewno nie można zgodzić się z tezą uchwały SN, że powód może skutecznie złożyć wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku zaocznego po ogłoszeniu tego wyroku, a przed jego doręczeniem 2. Powód stałby wówczas w niezwykle uprzywilejowanej pozycji, gdyż termin dla wniesienia przez niego apelacji rozpoczynałby swój bieg (niejako) dwukrotnie: pierwszy raz w chwili ogłoszenia wyroku, a drugi raz od doręczenia wyroku powodowi. Przyjęcie poglądu SN doprowa- 15

17 Agnieszka Góra-Błaszczykowska dzić może również do innego wniosku (aczkolwiek równie mylnego), że termin do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego rozpoczyna się raz: w chwili ogłoszenia wyroku zaocznego, lecz jego bieg kończy się dopiero po upływie terminu, liczonego od daty doręczenia wyroku. Takie rozumowanie jest jednakże nielogiczne i nieuprawnione. Po co ustawodawca nakazywałby doręczanie powodowi wyroku zaocznego, skoro fakt doręczenia nie miałby żadnego znaczenia prawnego, czy wręcz stawiałby powoda w uprzywilejowanej pozycji (wbrew obowiązującej w k.p.c. zasadzie równouprawnienia stron). Nie ma usprawiedliwienia rozumowanie SN, przedstawione w powołanej wyżej uchwale, że celem art k.p.c. jest tylko określenie najpóźniejszego terminu, w którym powód może żądać uzasadnienia wyroku, skoro jak dalej zaznaczono w jej uzasadnieniu, powód bierze udział w postępowaniu i z reguły jest obecny przy ogłoszeniu wyroku zaocznego. Na pewno nie można zgodzić się z wnioskiem SN, że odmówienie skuteczności wniosku złożonego przez powoda o sporządzenie uzasadnienia wyroku już po ogłoszeniu jego sentencji a przed ogłoszeniem takiego wyroku byłoby nieuzasadnionym formalizowaniem prawa procesowego 3. To właśnie formalizm prawa procesowego jest jego zasadą, świadczącą o wysokim poziomie i znaczeniu tego prawa. Za równie niesłuszne należy uznać argumenty SN, wyrażone w uchwale z 5 maja , dotyczącej biegu terminu z art k.p.c., że od chwili wydania orzeczenia istnieje możliwość jego zaskarżenia. Według SN dopuszczalności zaskarżenia wyroku po jego wydaniu, ale jeszcze przed doręczeniem stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem, nie wyłącza art (obecnie 369 1) k.p.c. ustanawiający dwutygodniowy termin do wniesienia rewizji (obecnie apelacji), licząc od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem, gdyż ani z tego przepisu ani z art. 372 (obecnie 370) k.p.c. nie wynika, że wniesienie rewizji (apelacji) przed doręczeniem stronie orzeczenia z uzasadnieniem uzasadnia jej odrzucenie. Zdaniem SN przepisy art k.p.c. wskazują tylko termin ad quem, po którego upływie dłużnik traci prawo do wniesienia zażalenia. O wycofaniu się przez SN z dotychczas prezentowanych poglądów świadczy chyba treść postanowienia z 26 kwietnia gdzie stwierdzono, że kasacja wniesiona przed doręczeniem stronie odpisu orzeczenia sądu II instancji z uzasadnieniem podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna z innych przyczyn. W uzasadnieniu postanowienia SN słusznie zauważył, że każdy termin, rozumiany jako określona przestrzeń czasowa, zakreślany jest zdarzeniami wyznaczającymi jego początek i koniec. Przed doręczeniem orzeczenia sądu drugiej instancji stronie, która w terminie tygodniowym tego żądała, nie rozpoczyna się bieg terminu do wniesienia kasacji, a więc w tym czasie nie można skutecznie dokonać tej czynności. Jednocześnie SN zasadnie zanegował pojawiające się w literaturze poglądy, że nabycie prawa do wniesienia kasacji następuje z chwilą zapadnięcia niekorzystnego dla strony orzeczenia sądu odwoławczego. 16

18 Początek biegu terminu do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego... Niewątpliwie przepis art. 393 zn. 5 k.p.c., dotyczący kasacji ma swój odpowiednik w treści przepisu art. 370 k.p.c., gdzie również zaznaczono, że sąd pierwszej instancji odrzuci na posiedzeniu niejawnym apelację z innych przyczyn niedopuszczalną. Wykorzystując stanowisko SN do oznaczenia początku biegu terminu do wniesienia apelacji od wyroku zaocznego należy więc przyjąć, że dla powoda (tak jak i dla pozwanego) termin do wniesienia apelacji rozpoczyna się od doręczenia mu wyroku z urzędu z pouczeniem o przysługujących środkach zaskarżenia (art. 343 k.p.c.). Dopiero po doręczeniu powód może żądać doręczenia mu wyroku wraz z uzasadnieniem albo wnieść apelację wprost. Wniesienie apelacji od wyroku zaocznego przed jego doręczeniem z urzędu na podstawie art. 343 k.p.c. jest niedopuszczalne i powinno skutkować jej odrzuceniem jako przedwczesnej, a więc jako apelacji niedopuszczalnej z innych przyczyn. Na pewno niedopuszczalna z innych przyczyn jest apelacja wniesiona przed rozpoczęciem biegu terminu do jej złożenia. Podstawą prawną odrzucenia apelacji od wyroku zaocznego, wniesionej po ogłoszeniu wyroku, lecz przed jego doręczeniem, są przepisy art. 370 w zw. z art. 343 i 369 k.p.c. Przypisy 1 W. Broniewicz, Terminy w postępowaniu cywilnym, Nowe Prawo 1971, nr 9, s Uchwała SN z 14 grudnia 1995 r., III CZP 173/95, MP 1996, z. 3, s Ibidem, s III CZP 29/88, OSNCP 1989, z. 10, poz II CZ 146/00, OSNC 2001, z. 12, poz

19 Artur Nowak STATUS WIERZYCIELSKI BANKU W ŚWIETLE REGULACJI BANKOWEGO TYTUŁU EGZEKUCYJNEGO Uwagi na marginesie stanowiska Sądu Najwyższego 1. Uwagi ogólne Pomimo dość krótkiego okresu obowiązywania nowej regulacji prawa bankowego odnotować należy niespotykaną aktywność doktryny, podejmującej tematykę bankowego tytułu egzekucyjnego. Powyższe znajduje uzasadnienie w dość jednoznacznej krytyce 1 poprzedniego uregulowania przywileju bankowego, postulującej de lege ferenda jego istotne zawężenie w zakresie przyznania bankom prawa do dochodzenia wierzytelności z pominięciem postępowania jurysdykcyjnego 2. De lege lata ustawodawca ograniczył więc przywilej bankowy o tyle, że w miejsce przysługującego bankom prawa wystawiania własnych tytułów wykonawczych przyznał im prawo wystawiania tytułów egzekucyjnych 3 na podstawie ksiąg banków lub innych dokumentów związanych z dokonywaniem czynności bankowych (art. 96 ust. 1 Prawa bankowego). W konsekwencji bankowe tytuły egzekucyjne poddano jakkolwiek dalece sformalizowanej kontroli sądowej. Zawężono również reżim prawny egzekucji wierzytelności bankowych do przepisów k.p.c. (art. 97 ust. 1 in principio) wobec przysługującego bankom pod rządem poprzedniej regulacji wyboru trybu procedury administracyjnej. Najważniejszą jednak zmianę ustanowiono na gruncie art. 97 ust. 1 Pr. bank., według którego bankowy tytuł egzekucyjny może być podstawą egzekucji po nadaniu mu przez sąd klauzuli wykonalności wyłącznie przeciwko osobie, która bezpośrednio z bankiem dokonywała czynności bankowej, albo jest jego dłużnikiem z tytułu zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z czynności bankowej i złożyła pisemne oświadczenie o poddaniu się egzekucji oraz gdy roszczenie objęte tytułem wynika bezpośrednio z tej czynności bankowej lub jej zabezpieczenia. Innymi słowy ukrócono proceder obrotu wierzytelnościami, na podstawie których wystawiano tytuły wykonawcze, które o tyle posiadały miano pochodzących z czynności bankowych, o ile zostały nabyte przez bank. Krytycznej ocenie takiego uprzywilejowania banku dał również wyraz Trybunał Konstytucyjny, skutecznie eliminując z obrotu prawnego uregulowanie art. 53 ust. 2 dawnego Prawa bankowego 4. 18

20 Status wierzycielski banku w świetle regulacji bankowego tytułu... Dla potrzeb niniejszego opracowania poddano analizie dotychczasowe poglądy Sądu Najwyższego, którego aktywność orzecznicza w tym zakresie znajduje uzasadnienie w czysto praktycznym wymiarze statystyki sądowej wpływu wniosków o nadanie klauzuli wykonalności bankowym tytułom egzekucyjnym. Wszelkie więc uproszczenia w procesowej realizacji wierzytelności banków znajdują uzasadnienie w pragmatycznym postulacie dostosowania możliwości wymiaru sprawiedliwości na miarę obrotu gospodarczego. W konflikcie zasady prawa do sądu i ekonomii procesowej prymat dać jednak zawsze należy słabszej stronie stosunku zobowiązaniowego. Uproszczenia te nie mogą ograniczać zasady prawa do jawnego rozpoznania sprawy przez niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Z tych oczywistych względów wykładnia Sądu Najwyższego nabiera szczególnego znaczenia jako zasadniczy azymut kierunków wykładni i stosowania przepisów regulacji bankowego tytułu egzekucyjnego. 2. Określenie dłużnika uprawniającego bank do posłużenia się własnym tytułem egzekucyjnym Bodaj największe kontrowersje wzbudziło w doktrynie określenie czynności bankowej stanowiącej podstawę do posłużenia się przez bank własnym tytułem egzekucyjnym. Przyczynkiem powstania rozbieżności w tym zakresie stanowił podział czynności bankowych ze względu na wyłączność ich dokonywania przez banki (czynności bankowe sensu stricto i sensu largo). Przypomnijmy oto, że na gruncie niefortunnej regulacji art. 5 Pr. bank. dokonano podziału czynności bankowych zastrzeżonych wyłącznie dla banków (ust. 1) oraz tych czynności, którym status czynności bankowej przysługuje, o ile wykonują je banki. Wobec wskazanego rozróżnienia w literaturze poddano krytyce rozszerzenie zakresu hipotezy normy art. 96 na wszystkie czynności bankowe. Powyższe twierdzenie uzasadniano okolicznością, że tylko czynności, o których mowa w art. 5 ust. 1 Pr. bank. stanowią wyłączną domenę banku, skoro więc inne podmioty rynku finansowego uprawnione są do dokonywania czynności, o których mowa w ust. 2 art. 5 Pr. bank. i nie są wyposażone w przywilej wystawiania własnych tytułów egzekucyjnych nie ma podstaw do różnicowania ich statusu wierzycielskiego, odsyłając je na drogę postępowania rozpoznawczego 5. Ustosunkowując się do wskazanej kontrowersji jurydycznej, Sąd Najwyższy 6 zdecydowanie opowiedział się za szerokim ujęciem przywileju bankowego, stwierdzając, że uprawnienie banku do wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych (art. 96 ust. 1 i 2 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe Dz.U. Nr 140, poz. 939 ze zm.) obejmuje także czynności bankowe wymienione w art. 5 ust. 2 tej ustawy, o ile są one wykonywane przez banki. W uzasadnieniu powołanej uchwały wskazano, że szczególne unormowanie bankowych tytułów egzekucyjnych w art Pr. bank. nie jest jedynym przywilejem ustanowionym w drodze 19

21 Artur Nowak ustawowej na rzecz banków, zaś możliwość wykonywania czynności wymienionych w art. 5 ust. 2 Pr. bank. także przez inne niż banki podmioty działające na rynku finansowym nie pozbawia tych czynności charakteru czynności bankowych, gdy są one wykonywane przez banki. Abstrahując od trafności stanowiska tezy omawianego orzeczenia, wyżej wskazana racjonalizacja stanowiska Sądu Najwyższego budzić musi zasadnicze wątpliwości. Trudno bowiem bezkrytycznie akceptować konstatację, że ratio rozszerzenia przywileju bankowego na gruncie bankowego tytułu egzekucyjnego stanowi już ten tylko fakt, że ustawodawca tak hojnie wyposażył banki również w inne przywileje. Powyższe stanowisko unika również odpowiedzi na zasadniczą kontrowersję w zakresie zgłoszonych uwag krytycznych odnośnie do preferencji banków wobec innych podmiotów uprawnionych do dokonywania czynności bankowych o których mowa w art. 5 ust. 2 Pr. bank. nie korzystających wszak z przywileju pominięcia kognicji sądu w postępowaniu rozpoznawczym. Dziwić więc tylko może przejście do porządku dziennego jurysprudencji nad powyższymi kontrowersjami wobec korespondującego z powołaną uchwałą przychylnego przyjęcia przeważającej części doktryny 7. Tymczasem jedynym istotnym argumentem, potwierdzającym poprawność jurydyczną omawianej tezy czego de facto nie wyeksponowano w uzasadnieniu glosowanej uchwały 8 stanowi obowiązująca treść art. 97 Pr. bank. Nowe uregulowanie tego artykułu w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 6 ustawy z 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz niektórych innych ustaw 9 z dniem 21 maja 1999 r. rozszerza bowiem kategorie dłużników banku o osobę, względem której bankowi przysługuje roszczenie z tytułu zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z czynności bankowej, która złożyła pisemne oświadczenie o poddaniu się egzekucji oraz gdy roszczenie objęte tytułem wynika bezpośrednio z tej czynności bankowej lub jej zabezpieczenia. Zestawienie wskazanego unormowania z treścią art. 5 ust. 2 wskazuje zatem na tendencję ustawodawcy a maiori ad minus w kierunku rozszerzenia przywileju bankowego wobec podmiotów, których zadłużenie nie ma nawet związku z czynnościami, o których mowa w art. 5 ust. 2 Pr. bank. Odnotować w tym miejscu należy swoisty oportunizm ustawodawcy, który wbrew communis opinio stanowiska doktryny stanął na stanowisku konsekwentnego wyposażenia banku w instrumentarium preferencji wierzycielskich. Tę tendencję ustawodawcy dostrzegł jednak Sąd Najwyższy, który w uzasadnieniu uchwały z 11 lipca 2000 r. 10 nawiązał do ratio legis zmian w prawie bankowym związanych z regulacją ustawy z 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz niektórych innych ustaw. We wskazanym orzeczeniu Sąd Najwyższy podtrzymał wyrażoną wcześniej tendencję szerokiego ujęcia czynności bankowej, wskazując, że poręczenie wekslowe jest czynnością bankową w rozumieniu art. 5 ust. 2 ustawy z 29 20

22 Status wierzycielski banku w świetle regulacji bankowego tytułu... sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, uprawniającą bank do wystawienia przeciwko poręczycielowi wekslowemu bankowego tytułu egzekucyjnego na podstawie art. 97 tego prawa. Wskazane stanowisko spotkało się z surową krytyką glosatorów 11. W literaturze wyrażono nawet zapatrywanie, iż obowiązujące Prawo bankowe nie definiuje pojęcia czynności bankowej 12. Stanowisko to podkreśla przy tym funkcję czynności bankowej jako elementu określającego pozycję banku w obrocie gospodarczym jako podmiotu, którego działalność identyfikować należy w szczególności z dokonywaniem czynności bankowych 13. Normatywnym wyrazem posłużenia się przez ustawodawcę tą funkcją czynności bankowej stanowi art. 2 Pr. bank., w którym bank jest określoną osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Inny pogląd uznaje jednak, iż legalną, ustawową definicję czynności prawnej zawiera art. 5 Pr. bank., przy czym ma tu do czynienia z definicją zakresową czynności bankowej, wyliczającej elementy składowe definiowanego określenia 14. Ustosunkowując się do wskazanej rozbieżności, wskazać należy, iż lokata art. 5 Pr. bank. w przepisach ogólnych aktu prawnego niewątpliwie w założeniu ustawodawcy ustalać ma znaczenia tego terminu dla potrzeb regulacji prawa bankowego, co oznacza w myśl przyjętych dyrektyw reguł wykładni że określenie to ma właśnie takie znaczenie 15. Zgodzić się można z poglądem kwalifikującym określenie czynności bankowej poprzez definicję zakresową, wymieniającą konkretne czynności bankowe. Definicja ta nie odpowiada jednak klasycznym wzorcom definiowania pojęć prawnych. Zgodnie bowiem z ustalonymi zasadami teorii prawa definicje klasyczne pojęć wskazujące treść nazwy przyjmują zawsze różne stylizacje z uwagi na supozycje wyrazu definiowanego (definiendum) oraz znanych adresatowi wyrazów stanowiących wyjaśnienie definiowanego pojęcia (definiensa). W przypadku definicji czynności bankowej w przepisie art. 5 Pr. bank. mamy zaś do czynienia najwyżej z definicją równościową, wskazującą zakresy poszczególnych czynności, które łącznie dają zakres nazwy definiowanej (czynności bankowej). Zastrzec jednak należy, iż definicja legalna, którą posługuje się ustawodawca na gruncie art. 5 Pr. bank. obciążona jest błędem definiowania pojęć prawnych przez nieznane 16. Nie bez racji w szczególności zarzucono ustawodawcy, iż konstruując pojęcie czynności prawnej, posłużył się sformułowaniami nieznanymi w ustawie. Niezrozumiałe jest w szczególności określenie czynności bankowych jako operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty (art. 5 ust. 2 pkt 2 Pr. bank.), czy też wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu skoro w obowiązującym porządku prawnym pojęcia te nie zostały dotychczas zdefiniowane. De lege ferenda, podsumowując zgłoszone uwagi, uprawniony jawi się po- 21

23 Artur Nowak stulat bardziej czytelnej, jednolitej redakcji katalogu czynności bankowych 17. Trudności interpretacyjne w omawianym zakresie stanowi zwłaszcza brak klarownej, w ujęciu nauki prawa, definicji legalnej czynności bankowej. Należy zwrócić uwagę, iż ustawodawca na gruncie ustawy Prawo bankowe wielokrotnie posługuje się pojęciem czynności bankowej 18, przy czym nie konstruuje jej definicji zgodnej z klasycznymi metodami definiowania pojęć prawnych, wskazując jedynie jej zakres poprzez wymienienie czynności zastrzeżonych wyłącznie dla banków (art. 5 ust. 1 Pr. bank.) oraz innych uczestników obrotu (art. 5 ust. 2). 3. Zakres ingerencji w majątek dłużnika w reżimie bankowego tytułu egzekucyjnego Kolejną kontrowersję będącą przedmiotem wzmożonej dyskusji stanowiło określenie kwoty, w zakresie której uprawniono bank do prowadzenia egzekucji z majątku dłużnika. Poprzedzając jednak omówienie wykładni Sądu Najwyższego, rysującej się na tle art. 97 ust. 2 zd. 1 Pr. bank., przypomnijmy, że zgodnie z powołanym unormowaniem pisemne oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji powinno określić kwotę, do której dłużnik poddaje się egzekucji. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1999 r. wyrażono pogląd, że dopuszczalne jest nadanie sądowej klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, w którym bank zastrzega sobie prawo egzekwowania odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia głównego, powstałe po wystawieniu tego tytułu 19. W literaturze słusznie poddano krytyce stanowisko zrównujące w istocie czynność polegającą na wystawieniu przez bank własnego tytułu egzekucyjnego z wytoczeniem powództwa o zaległe odsetki w rozumieniu art in principio 20. Trudno bowiem w istocie obronić pogląd, zgodnie z którym na gruncie podlegającej ścisłej wykładni regulacji przywileju bankowego można przydawać bankom tak korzystny status procesowy. Należy zwrócić również uwagę, iż odmienne stanowisko wbrew wykładni zaprezentowanej w omawianej uchwale zawarł wcześniej Sąd Najwyższy 21, wskazując expressis verbis, że wniosek o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu nie przerywa terminu przedawnienia. Trafność prezentowanego poglądu uzasadnia zaś okoliczność, iż regulacja bankowego tytułu egzekucyjnego ma charakter wyjątkowy, co wzmaga argument zakazu wykładni rozszerzającej przywileju bankowego. Wbrew uwagom krytycznym zgłoszonym przez doktrynę poprawność jurydyczna samej tezy prezentowanej uchwały znajduje jednak uzasadnienie na gruncie art in fine. Nie bez racji można w szczególności promować pogląd, że o ile kwota zobowiązania dłużnika, do której poddał się egzekucji, nie przewyższa pułapu określonego w tytule egzekucyjnym oświadczenie dłużnika zawiera jego zgodę na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy po powstaniu zaległości. Powyższe w żadnym razie nie narusza interesu dłużnika w zakresie egzekucji, której poddał 22

24 Status wierzycielski banku w świetle regulacji bankowego tytułu... się wobec banku. W konsekwencji więc teza omawianego orzeczenia powinna zostać uzupełniona o stwierdzenie, że dopuszczalne jest nadanie sądowej klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, w którym bank zastrzega sobie prawo egzekwowania odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia głównego, powstałe po wystawieniu tego tytułu o ile kwota widniejąca w bankowym tytule egzekucyjnym nie przewyższa kwoty określonej w oświadczeniu dłużnika o poddaniu się egzekucji 22. Dodać jednak należy, że wskazana racjonalizacja w żadnym razie nie nobilituje uzasadnienia powołanej uchwały Sądu Najwyższego. Należy mieć bowiem na uwadze, że w zamyśle ustawodawcy oświadczenie egzekucyjne dłużnika stanowić ma wyraz wzmożonej ochrony kontrahenta banku, pozbawionego wszak prawa realizacji instrumentów obrony procesowej. Pomocniczy charakter postępowania klauzulowego wyłącza bowiem co do zasady jakąkolwiek funkcję jurysdykcyjną sądu w tym postępowaniu. Przypomnieć należy w tym zakresie zgodne stanowisko orzecznictwa i doktryny, dokonującego zasadniczej delimitacji podstaw materialnoprawnych i formalnych tytułu egzekucyjnego w pryzmacie zakresu kognicji sądu w toku postępowania klauzulowego. W poglądach doktryny przyjmuje się mianowicie, że dłużnik zwalczający tytuł egzekucyjny, który podnosi zarzuty na gruncie prawa materialnego, może realizować swe uprawnienia w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego względnie powództwa wywiedzionego z art. 189 k.p.c. 23. Zarzuty obrazy przepisów postępowania dłużnik może podnieść natomiast w zażaleniu na nadanie klauzuli wykonalności. W kontekście wyżej poczynionych uwag na aprobatę zasługuje stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym dla skuteczności bankowego tytułu egzekucyjnego przepisy prawa bankowego wymagają nie tylko dokładnego oznaczenia czynności bankowej, z której dochodzone roszczenia wynikają (art. 96 ust. 2 Pr. bank.), ale także określenia kwoty, do której dłużnik poddaje się egzekucji (art. 97 ust. 2 Pr. bank.). W opinii autora powyższe stanowisko przecina spór w zakresie dopuszczalności posłużenia się przez banki formułą in blanco odnośnie do kwoty, do której dłużnik poddaje się egzekucji. Względy ochrony dłużnika oraz sformułowania, którymi posłużył się ustawodawca na gruncie omawianych przepisów, nie dają bowiem żadnych podstaw do posługiwania się w tym zakresie językiem opisowym. Słuszne jest w tym zakresie stanowisko glosatora A. Janiaka wskazującego, iż (...) próby nadawania temu terminowi innego (szerszego) znaczenia, aniżeli przyjęte w języku potocznym, są raczej przejawem interpretacji adaptacyjnej, starającej się jak najlepiej dostosować interpretowany przepis do oczekiwań praktyki bankowej 24. Za uzasadnione na gruncie zasad ekonomiki procesowej uznać należy z kolei stanowisko, zgodnie z którym bankowy tytuł egzekucyjny niekoniecznie musi dotyczyć całości długu. Powyższe stanowi wyraz dyspozycji procesowej wierzyciela. Z punktu widzenia dłużnika interes dłużnika chroni pogląd Sądu Najwyższego, zgodnie z którym do- 23