254 Recenzje i artykuły recenzyjne

Transkrypt

1

2 254 Recenzje i artykuły recenzyjne tolicki na kresach był wyznaniem Polaków. Czy mógł pozostać obojętny wobec eksterminacji swoich wyznawców. Ukraińcy na Wołyniu byli prawosławni, natomiast Ukraińcy w Galicji Wschodniej byli grekokatolikami. Rzeź cywilnej ludności polskiej była czymś tak sprzecznym z duchem chrześcijaństwa, że było niemożliwej, aby Kościół prawosławny czy grekokatolicki nie dostrzegały problemu i pozostały wobec tego obojętne. W omawianej monografii bardzo przydałoby się zanalizowanie stanowiska Kościołów. Tymczasem nie ma tego. Autor zamieścił tylko krótką wzmiankę, że metropolita Andrzej Szeptycki wydał list potępiający zbrodnie na ludności polskiej i że popi po jego odczytaniu dodawali komentarze sprzeczne z jego treścią. Ta krótka informacja nie jest poddana analizie. Na przykład ciekawe jest, na ile taka postawa duchownych ukraińskich była typowa, być może zdarzało się to tylko incydentalnie. Autor nie przedstawił gruntownie, jakie było stanowisko i jakie działania podjęły najwyższe władze polskie, cywilne i wojskowe w kraju, i w Londynie, wobec tak poważnego problemu, jak ludobójstwo Polaków na Wołyniu. Informacje na ten temat na pewno posiadano. Można by spróbować na podstawie zachowanych źródeł pokazać, jak dużo uwagi najwyższe polskie władze poświęcały tej kwestii. Recenzowana publikacja dokładnie i wszechstronnie ukazuje konflikt polskoukraiński na Wołyniu podczas II wojny światowej. Stanowi cenny wkład w badania nad dramatem eksterminacji wołyńskich Polaków. Piotr Niedziela Tadeusz Wolsza, Za żelazną kurtyną. Europa Środkowo-Wschodnia, Związek Sowiecki i Józef Stalin w opiniach polskiej emigracji politycznej w Wielkiej Brytanii 1944/ , Instytut Historii PAN, Warszawa 2005, str Na temat dziejów Drugiej Wielkiej Emigracji - jak zwykło się nazywać Polaków zmuszonych do pozostania po zakończeniu II wojny światowej na obcej ziemi, ale za to w wolnym świecie - powstało w okresie kilkudziesięciu ostatnich lat już wiele opracowań. Pierwsze rzetelne publikacje ujrzały światło dzienne w latach osiemdziesiątych XX wieku. Jednakże dopiero przełom polityczny 1989 r. i będące jego następstwem powstanie odrodzonej III Rzeczypospolitej umożliwiły badaczom niczym nie skrępowane badania problematyki emigracyjnej. Dlatego też jest to temat coraz lepiej poznawany przez naukowców, którzy uzyskali nader ciekawy obszar badań, interesujący zarówno dla historyków, jak i politologów 1. Na przestrzeni lat wiele spraw zostało już dokładnie przebadanych 1 Zob. m.in.: E. Duraczyński, Rząd polski na uchodźstwie Organizacja. Persona-

3 255 Recenzje i artykuły recenzyjne i opisanych. Niemniej są jeszcze wątki, które do tej pory nie doczekały się kompleksowej analizy. Jednym z takich zagadnień wydaje się problematyka Europy Środkowo-Wschodniej widziana oczami polskiej emigracji. W dotychczasowych opracowaniach bowiem badacze bardzo pobieżnie przedstawiali zagadnienia związane z krajami, które znalazły się w strefie wpływów Związku Sowieckiego, koncentrując się najczęściej na sprawach dotyczących Polski. Tę lukę badawczą wypełnia praca Tadeusza Wolszy, która jest pierwszą kompleksową analizą dotyczącą tej części Starego Kontynentu. Jest to kolejna pozycja Autora dotycząca dziejów polskiej emigracji 2. Niemniej zainteresowania Tadeusza Wolszy nie ograniczają się wyłącznie do tego zagadnienia. Innymi polami badań naukowych Autora Za żelazną kurtyną są także: problematyka obozów i innych miejsc odosobnienia w Polsce po II wojnie światowej 3 oraz zagadnienia dotyczące myśli politycznej przed 1914 rokiem 4. Autor na potrzeby opracowania przeprowadził szeroko zakrojoną kwerendę naukową. Siłą rzeczy, w poważnej części musiała się ona odbyć w polskich archiwach w Wielkiej Brytanii, znajdujących się w Instytucie Polskim i Muzeum Sikorskiego, Bibliotece Polskiej i Studium Polski Podziemnej. lia. Polityka, Warszawa 1993; Warszawa nad Tamizą. Z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej, pod red. A. Friszke, Warszawa 1994; Myśl polityczna na wygnaniu. Publicyści i politycy polskiej emigracji powojennej, pod red. A. Friszke, Warszawa 1995; M. Hułas, Goście czy intruzi? Rząd polski na uchodźstwie wrzesień lipiec 1945, Warszawa 1996; W. Hładkiewicz, Polska elita polityczna w Londynie , Zielona Góra 1997; A. Siwik, PPS na emigracji w latach , Kraków 1998, taż, Polskie wychodźstwo polityczne. Socjaliści na emigracji w latach , Kraków 2002; Polska emigracja a Kraj. Antologia źródeł, pod red. M.M. Drozdowskiego, Warszawa 1998; A. Friszke, Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999; R. Habielski, Życie społeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999; tenże, Polski Londyn, Wrocław 2000; P. Machcewicz, Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999; Z. Woźniczka, Trzecia wojna światowa w oczekiwaniach emigracji i podziemia w kraju w latach , Katowice 1999; M. Dymarski, Stosunki wewnętrzne wśród polskiego wychodźstwa politycznego i wojskowego we Francji i w Wielkiej Brytanii , Wrocław 1999; W. Rojek, Odyseja skarbu Rzeczypospolitej. Losy złota Banku Polskiego , Kraków 2000; D. Górecki, Polskie naczelne władze państwowe na uchodźstwie w latach , Warszawa 2002; M.S. Wolański, Europa Środkowo-Wschodnia w myśli politycznej emigracji polskiej , Wrocław 2003; A. Zaćmiński, Emigracja polska w Wielkiej Brytanii wobec możliwości wybuch III wojny światowej , Bydgoszcz Dodać do tego należy kilka książek wydanych przez Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie pod wspólnym tytułem: Materiały do dziejów uchodźstwa oraz całkiem już pokaźny cykl publikacji opublikowany w Gorzowie Wielkopolskim przez Światową Radę Porozumiewawczą Badań nad Polonią. 2 W dorobku Autora dotyczącym zagadnień emigracji znajduje się jedna monografia: T. Wolsza, Rząd RP na obczyźnie wobec wydarzeń w kraju , Warszawa 1998 oraz kilkanaście opracowań naukowych opublikowanych w czasopismach naukowych. 3 T. Wolsza, W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina Życie codzienne w polskich więzieniach, obozach i ośrodkach pracy więźniów, Warszawa T. Wolsza, Narodowa Demokracja wobec chłopów w latach Programy polityka, działalność, Warszawa 1992.

4 256 Recenzje i artykuły recenzyjne Jeżeli chodzi o ramy czasowe opracowania, to dolna granica została ujęta bardzo szeroko (lata 1944/45), niemniej nie budzi ona wątpliwości, gdyż był to okres, w któiym Armia Czerwona wkraczała na tereny państw Europy Środkowo- -Wschodniej, co rozpoczynało proces podporządkowywania tychże krajów zwycięskiemu mocarstwu. Natomiast górna cezura czasowa jest jasna i czytelna dla wszystkich. W powszechnej opinii, nie tylko zresztą emigracji polskiej, śmierć Józefa Stalina była końcem pewnej epoki, po której musiały nastąpić (i nastąpiły) zmiany. Pracę Autor podzielił na siedem rozdziałów o charakterze problemowym. W każdym rozdziale ponadto wyodrębnił po kilka podrozdziałów, w których zaprezentował poszczególne wątki, najczęściej w ujęciu chronologicznym. Rozdział pierwszy należy traktować jako wprowadzający w tematykę, ma on bowiem charakter informacyjno-wyjaśniający. Autor omówił w nim wszystkie podmioty polskiego Londynu", które zajmowały się problematyką wschodnią. Należały do nich zarówno instytucje rządowe, komisje, partie i organizacje społeczno-polityczne, jak i czasopisma, w których pracowali i publikowali emigracyjni sowietolodzy. Takie ujęcie pozwala ocenić rozmiar zainteresowania oficjalnych czynników rządowych i opinii publicznej daną tematyką. Należy podkreślić, że był to temat nośny, szczególnie w stosunku do zagadnień dotyczących samego Związku Sowieckiego i jego przywódcy Józefa Stalina. Można zaryzykować stwierdzenie, że obok sytuacji społeczno-politycznej w Polsce pod rządami komunistów i spraw socjalno-bytowych dotyczących życia codziennego na emigracji, było to następne w kolejności pod względem ważności zagadnienie, które interesowało specjalistów w polskim Londynie". Wiązało się to z faktem, iż Związek Sowiecki był w danym okresie uważany za wroga numer jeden niepodległej Polski i dlatego czynniki polityczne, jak i opinię publiczną zajmowało wszystko to, co się z nim wiązało. Rozdziały od drugiego do siódmego mają już charakter ściśle problemowy i opisują poszczególne wątki tematyczne, którymi zajmowali się emigracyjni specjaliści. Z tym, że w rozdziałach: drugim, trzecim i czwartym Autor przedstawił zagadnienia odnoszące się do samego Związku Sowieckiego, nakreślając sylwetki przywódców i główne wydarzenia z zakresu polityki zewnętrznej i wewnętrznej. I tak drugi rozdział dotyczy szeroko rozumianej polityki zagranicznej prowadzonej przez Związek Sowiecki w końcowym okresie wojny oraz po jej zakończeniu. Dominuje w nim pięć głównych zagadnień, stanowiących odbicie zainteresowań emigracyjnych publicystów. Pierwszy wątek to kwestia postanowień konferencji w Jałcie wobec Polski i Europy Środkowo-Wschodniej, która odbiła się szerokim echem wśród emigracji. Drugi wątek, to omówienie kierunków powojennej sowieckiej ekspansji w Europie. W tym miejscu wszakże Autor mógł moim zdaniem zwrócić baczniejszą uwagę na sowiecką grę dyplomatyczną

5 257 Recenzje i artykuły recenzyjne kwestią niemiecką. Sytuacja bowiem w okupowanych Niemczech była dość szeroko komentowana przez emigracyjnych publicystów. Trzeci wątek w recenzowanej pracy dotyczy demaskatorskiej roli emigracji w wyjaśnieniu rzeczywistych celów, prowadzonej przez państwo sowieckie kampanii na rzecz światowego pokoju. Czwarty wątek odnosi się do sprawy oczekiwanego wybuchu III wojny światowej. Wreszcie piąty wątek, to reakcje emigracji na wybuch konfliktu koreańskiego. W moim odczuciu można było również wskazać na inne gorące konflikty inspirowane w Europie i w Azji przez Związek Sowiecki, w takich krajach jak: Grecja, Turcja, Iran, Chiny. Wszystkie zostały w pracy tylko zasygnalizowane, a stanowiły przedmiot analizy sowietologów i z uwagą śledzono je na łamach emigracyjnej prasy. Traktowane były jako dowód nieszczerych intencji Stalina, i potwierdzenie fałszywości prowadzonej przez Sowietów propagandy pokojowej, która w powszechnej opinii służyła wyłącznie zyskaniu na czasie, przed decydującą rozprawą z Zachodem. Sytuacja wewnętrzna w Rosji Sowieckiej widziana oczami polskich uchodźców, została opisana w rozdziale trzecim. Autor poruszył tutaj wiele interesujących zagadnień. Na uwagę zasługuje zwłaszcza podrozdział dotyczący systemu represji i łagrów. Temat ów był szczególnie bliski Polakom, gdyż wielu z nich osobiście go doświadczyło w czasie przymusowego pobytu w Związku Sowieckim, stąd też istnieje bardzo bogata memuarystyka na ten temat. Równie interesująco prezentuje się podrozdział dotyczący polityki sowieckich władz wobec rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Mam natomiast poważne zastrzeżenie odnośnie pierwszego podrozdziału w tej części, obejmującego zagadnienia dotyczące ustroju, gospodarki i życia codziennego. Tutaj zdecydowanie można było te sprawy rozdzielić, albowiem tematyka ta była obficie poruszana, zwłaszcza w źródłach proweniencji rządowej (dla przykładu: w biuletynie Sprawy Sowieckie" 5 czy w wielu referatach Kursu Spraw Wschodnich 6 ). W szczególności uwaga ta odnosi się do kwestii gospodarczych, albowiem były one szczegółowo analizowane i komentowane przez emigracyjnych sowietologów i to zarówno w dziedzinie przemysłu, jak i rolnictwa. Dużo miejsca autorzy artykułów w czasopismach emigracyjnych poświęcali zwłaszcza analizie założeń poszczególnych planów pięcioletnich oraz sposobów ich realizacji. Także w tej kwestii można było bardziej rozwinąć ów wątek. Z politologicznego punktu widzenia ciekawym 5 Biuletyn Sprawy Sowieckie" wydawany był przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rządu RP w latach czterdziestych XX wieku (zachowały się numery z lat ). Monografia mojego autorstwa na temat tego biuletynu zostanie wkrótce opublikowana na łamach zbioru opracowań naukowych dedykowanych pamięci Jana Nowaka Jeziorańskiego, który ma być wydany przez Marka Szczerbińskiego w Gorzowie Wielkopolskim. 6 W ramach Kursu Spraw Wschodnich - 23 wykładowców wygłosiło czterdzieści trzy referaty szczegółowo analizujące wiele zagadnień dotyczących Związku Sowieckiego. Najaktywniejszymi referentami byli: Wiktor Sukiennicki, Józef Kalinowski, Wacław Szyszkowski, Jerzy Lubecki, Jerzy Niezbrzycki (pseud. Ryszard Wraga, Wincenty Maliniak).

6 258 Recenzje i artykuły recenzyjne posunięciem byłoby także dokonanie w tym podrozdziale głębszej analizy zagadnień teoretycznych dotyczących ustroju Związku Sowieckiego i komunizmu, którym to sprawom dużą uwagę poświęcili zwłaszcza specjaliści i analitycy z Kursu Spraw Wschodnich. W tym miejscu pozwolę sobie na kolejną dygresję. O ile w książce znajdziemy sporo informacji dotyczącej działalności partii komunistycznej w Związku Sowieckim, o tyle już znacznie mniej informacji jest na temat dwóch pozostałych filarów władzy sowieckiej - mianowicie na temat aparatu bezpieczeństwa i armii. Częściowo kwestię aparatu bezpieczeństwa porusza podrozdział dotyczący represji i łagrów. Jeśli natomiast chodzi o sprawy wojskowe, to w całej publikacji znajdujemy na ten temat bardzo mało danych i faktów, może z wyjątkiem wątku złamania monopolu bomby atomowej. A problematyka Armii Czerwonej, zwłaszcza w kontekście zmian kadrowych i szacowania potencjału bojowego pojawiała się w analizach emigracyjnych. Najbardziej rozbudowany i najobszerniejszy w całej pracy jest rozdział czwarty, w którym Autor przedstawił elity polityczne Związku Sowieckiego. Z oczywistego powodu największym zainteresowaniem publicystów cieszyła się postać sowieckiego dyktatora - Józefa Stalina. Stąd też jego biografia została opracowana bardzo szczegółowo. Zwłaszcza cenny jest dokonany przez Autora alfabetyczny wykaz ponad dziewięćdziesięciu określeń, jakich w prasie używano w stosunku do sowieckiego przywódcy. Kilka jest co najmniej bardzo oryginalnych, zasługujących na zapamiętanie, dla przykładu: Gary Cooper sowieckiego sojuza", słońca koleżka", kucyk w czerwonej koszuli", czy przewodnik ludzkości" 7. Obok tego zasadniczego wątku, Autor zwrócił również uwagę na innych polityków sowieckich, choć w tym przypadku dane na ich temat są zdecydowanie bardziej ograniczone. Jest to szczególnie widoczne w zestawieniu z szeregiem podrozdziałów dotyczących Stalina. Jednak stanowi to dokładne odbicie tendencji, która zaistniała w źródłach emigracyjnych. Na podkreślenie zasługuje natomiast fakt zaprezentowania zmieniających się rankingów dotyczących znaczenia poszczególnych polityków w hierarchii władzy sowieckiej. Niewątpliwie bowiem w opisywanym przez Autora okresie niekwestionowanym numerem jeden był Józef Stalin. Natomiast obsada dalszych miejsc była już płynna. Przez długi czas był nim Wiaczesław Mołotow, jednak i to ulegało zmianie na początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Następnie do pozycji numer dwa aspirował Gieorgij Malenkow. To pozwala nam prześledzić rozpoczynającą się rozgrywkę o władzę po Stalinie, która na dobre rozgorzała po jego śmierci, a skończyła się dopiero w 1956 r., gdy ostatecznie na czoło wysunął się Nikita Chruszczow. 7 T. Wolsza, Za żelazną Kurtyną. Europa Środkowo-Wschodnia, Związek Sowiecki i Józef Stalin w opiniach polskiej emigracji politycznej w Wielkiej Brytanii 1944/ , Warszawa 2005, s

7 259 Recenzje i artykuły recenzyjne Rozdziały piąty i szósty dotyczą zagadnień związanych z sowietyzacją państw Europy Środkowo-Wschodniej. Są one szczególnie cenne, gdyż przedstawiają tematykę dotychczas nie prezentowaną w tak szczegółowej formie. W rozdziale piątym Autor przedstawił proces stopniowego, ale konsekwentnego narzucania poszczególnym krajom Europy Środkowo-Wschodniej, tak zwanego uniwersalnego sowieckiego modelu. Autor po kolei omówił sytuację w następujących krajach: Rumunii, Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii i Węgrzech. Wydarzenia te były śledzone w kręgach emigracyjnych i odnoszono je często do sytuacji zachodzącej w Polsce. Nie jest wykluczone, że należało w tym rozdziale bardziej rozwinąć kwestię sowietyzacji państw, które zostały wcielone w skład Związku Sowieckiego, a więc Estonii, Litwy, Łotwy. To fakt, że informacje o tych krajach należały do rzadkości, niemniej były poruszane najczęściej w kontekście omawiania procesu sowietyzacji polskich Kresów Wschodnich 8. W rozdziale szóstym natomiast został omówiony proces walki z Kościołem katolickim. W tym aspekcie sprawą, która przede wszystkim intrygowała polską opinię publiczną na Zachodzie, była seria aresztowań prymasów w poszczególnych krajach: Jugosławii, Węgrzech i Czechosłowacji. To właśnie dzięki raportom gromadzonym na ten temat przez rząd emigracyjny (głównie za sprawą działalności polskiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej - Kazimierza Papeego), znamy dzisiaj m.in. rozmiary akcji likwidacji odrębności Kościoła greckokatolickiego na dawnych polskich terenach włączonych w skład Związku Sowieckiego. Jeśli chodzi o ostatni, siódmy rozdział, w którym Autor zaprezentował satyry, fraszki i karykatury dotyczące głównie osoby Józefa Stalina, to trzeba przyznać, że na tle tematyki pozostałych rozdziałów sprawia wrażenie pisanego z przymrużeniem oka". Niemniej wbrew tej pozornej lekkości wnosi on wiele ciekawych informacji, albowiem stanowi bardzo trafny komentarz do wydarzeń politycznych opisywanego okresu. W tej dziedzinie jest jeszcze dużo do zrobienia, gdyż należy zdawać sobie sprawę z tego, że Autor wykorzystał zaledwie część z bogatego dorobku emigracyjnych satyryków i karykaturzystów. Ograniczył się bowiem wyłącznie do zaprezentowania karykatur polskich autorów, a często na łamach polskiej prasy emigracyjnej (i to nie tylko czasopisma satyrycznego Pokrzywy"), wykorzystywano również przedruki karykatur z prasy zachodniej, którymi to ilustrowano teksty publicystów z polskiego Londynu" dotyczące np. sytuacji politycznej. Postawić wszakże należy w tym miejscu pytanie, czy np. amerykańskie i brytyjskie karykatury prezentowały polski punkt widzenia i można je za- 8 Tymi zagadnieniami szczególnie żywo interesowały się dwie organizacje polityczno-społeczne w Wielkiej Brytanii zrzeszające Polaków mieszkających przed wojną na Kresach Wschodnich: Związek Ziem Północno-Wschodnich i Związek Ziem Południowo-Wschodnich oraz powstały w latach pięćdziesiątych XX wieku w następstwie konfliktu i rozłamu emigracji: Związek Ziem Wschodnich.

8 260 Recenzje i artykuły recenzyjne kwalifikować do prezentacji polskiego stanowiska? Problem wbrew pozorom nie jest prosty do rozwikłania. Książka autorstwa Tadeusza Wolszy ma charakter pionierski. Część spraw została w niej jednak poruszona w ograniczonym stopniu. Stąd kilka aspektów wymaga dalszego rozwinięcia i szczegółowego opracowania. Niemniej nie zmienia to faktu, iż wnosi ona wiele zupełnie nowych informacji ułatwiających wypełnienie jednej z ostatnich białych kart w historii najnowszej, jaką bez wątpienia wydają się dzieje emigracji. Przemysław Wojtowicz Maciej Uliński, Kobieta i mężczyzna. Dzieje refleksji filozoficzno-społecznej, Wydawnictwo Aureus, Kraków 2001, str Współcześnie wielu naukowców, nie tylko w naukach humanistycznych, koncentruje się na człowieku jako przedmiocie swoich badań i refleksji. Starają się oni opisywać człowieka lub wpisywać go i jego aktualną kondycję w nowe kategorie. Szczególnie w ciągu ostatnich pięćdziesięciu latach dostrzegamy wysiłki by opisać człowieka i jego kondycję tylko z pewnego punktu widzenia, omawiać tylko jeden aspekt jego działalności. Maciej Uliński nie różni się od swoich poprzedników. Publikacja, która jest przedmiotem niniejszej recenzji, stara się ukazać w sposób przekrojowy człowieka w aspekcie, który został przez wielu myślicieli całkowicie pominięty lub zsunięty na margines ich rozważań. Nie ustrzegli się przed tym nawet tak wybitni historycy myśli filozoficznej, jak Władysław Tatarkiewicz, Frederick Copleston czy Giovanni Reale. Aspekt, w którym została ujęta problematyka przedstawiona przez M. Ulińskiego, to zróżnicowanie płciowe człowieka w kontekście równości - różnicy płci. Jak sam tytuł wskazuje, który jest adekwatny do treści owej publikacji, przedmiotem rozprawy jest refleksja nad płcią w dziejach rozważań filozoficzno-historycznych. Autor stara się rzetelnie oddać zmiany, jakie zachodziły w tej materii na przełomach wieków. Omawia podjęty problem nie tylko w kontekście nauk humanistycznych, lecz także odwołuje się do nauk przyrodniczych, pokazując złożoność i wielopłaszczyznowość tego zagadnienia. Jest to niewątpliwy atut tej publikacji. Autor słusznie zwraca uwagę, że jest to praca z szeroko rozumianej antropologii filozoficznej i historii idei w zakresie zbliżonym do dyscypliny nazywanej studiami nad rodzajem" (gender studies). Warto jednak podkreślić, ze Autor celowo pomija, a nawet można powiedzieć, iż się odcina, od wszelkich współcześnie toczących się sporów wokół feminizmu.