styczeƒ-luty 1 2/2007

Transkrypt

1 styczeƒ-luty 1 2/2007

2 styczeń luty 1 2/ 2007 PALESTRA P i s m o A d w o k a t u r y P o l s k i e j Rok LII nr Naczelna Rada Adwokacka

3 Redaktor Naczelny: Stanisław Mikke Wydaje Naczelna Rada Adwokacka Warszawa Kolegium: Zbigniew Banaszczyk Lech Gardocki Andrzej Marcinkowski Marek Antoni Nowicki Lech K. Paprzycki Krzysztof Piesiewicz Stanisław Rymar Krzysztof Pietrzykowski Andrzej Tomaszek Andrzej Warfołomiejew Witold Wołodkiewicz Józef Wójcikiewicz Stanisław Zabłocki Redaktor techniczny: Hanna Orłowska-Bernaszuk Na okładce: Fragment strony tytułowej Przywilejów i Konstytucji Sejmu walnego z 1588 r. (Kraków: Drukarnia Łazarzowa 1588) Oryginał w Bibliotece Sejmowej Adres Redakcji: Warszawa, ul. Świętojerska 16 tel./fax , , redakcja@palestra.pl Internet: Opracowanie graficzne, fotoskład i druk: Agencja Wydawnicza MakPrint Warszawa, ul. Dyliżansowa 1 tel./fax: Ark. wyd.: 29,8. Papier: III Offset, 80 gr. Nakład: 7000 egz. ISSN indeks

4 Spis treści 500-lecie Statutu Łaskiego pierwszego kodeksu prawa polskiego 9 Szymon Byczko, adwokat, dr, adiunkt UŁ (Łódź) Przyczynienie się do powstania szkody poszkodowanego, któremu nie można przypisać winy. Kilka uwag Monika Strus-Wołos, adwokat (Grójec) Granice zasady swobody umów. Rozważania na kanwie umów o świadczenie usług prawnych narzucanych przez niektóre banki przyszłym kredytobiorcom.. 26 Marcin A. Quoos, adwokat, doktorant, Uniwersytet Wrocławski (Wrocław) Ograniczenia dotyczące powoływania twierdzeń, zarzutów i dowodów na gruncie systemu prekluzji w procesie cywilnym (cz. 2) Wacław Mendys, adwokat, dr, adiunkt, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie (Rzeszów) Między kreatywnością a kontradyktoryjnością Andrzej Ziębiński, sędzia SO (Gliwice) Wybrane kontrowersje wokół obrony obligatoryjnej (cz. 1) Wiesław Kozielewicz, sędzia SN (Warszawa Lublin) Pojęcie niepoczytalności w doktrynie prawa karnego i orzecznictwie SN Aleksander Kappes, adwokat, dr adiunkt UŁ (Łódź), Andrzej Wosiński, adwokat (Łódź) W sprawie prawa górskiego. Głos w dyskusji Polemika Maciej Gutowski, adwokat, dr (Poznań) Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową Punkty widzenia Andrzej Malicki, adwokat (Wrocław) Adwokatura też pod ochroną Roman Nowosielski, adwokat (Gdańsk), Michał Sowiński, apl. adw. (Gdańsk) A dobro dziecka... Ochrona praw dzieci w mediach adwokatura dziś i jutro Sebastian Samol, adwokat, dr, adiunkt UAM (Poznań) Warunki informowania o usługach adwokackich na podstawie nowych przepisów Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (Kodeksu Etyki Adwokackiej)

5 Spis treści Ważne dla praktyki Roman Nowosielski, adwokat (Gdańsk), Michał Sowiński, apl. adw. (Gdańsk), Maciej Śledź, apl. adw. (Gdańsk) Nowa ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nowe rozwiązania, nowe problemy Andrzej Bąk, adwokat (Łódź) Patologia procesowa i propagowanie szarej sterfy usług prawniczych jako konsekwencja nowej regulacji kosztów postępowania w sprawach cywilnych BEZ TOGI Stanisław Mikke, adwokat (Warszawa) Psychopaci są wśród nas CO PISZCZY W PRAWIE Marian Filar, prof. dr hab., UMK (Toruń) Bilans roczny PO LEKTURZE Andrzej Bąkowski, adwokat (Warszawa) Wywiad rzeka. Władysław Bartoszewski na celowniku Michała Komara U źródeł prawa europy Witold Wołodkiewicz, adwokat, prof. dr hab., UW (Warszawa) Mit omnipotencji prawa stanowionego. Uwagi na marginesie edyktu Dioklecjana o cenach PROCESY ARTYSTYCZNE Marek Sołtysik, (Kraków) Poruszone zdjęcie Przybyszewskiego (cz. 4). Znużony satanista karty historii Wojciech Szafrański, dr, UAM (Poznań) Prawniczy światek w osiemnastowiecznej Polsce Historia CZASOPIŚMIENNICTWa PRAWNICZEgo Stanisław Milewski, (Warszawa) Gazeta Sądowa Warszawska Literatura i prawo Jerzy Stefan Langrod, prof. dr UJ (Kraków) Goethe jako adwokat (cz. 2)

6 Spis treści PRAWO kultura nauka Tadeusz Biliński, (Warszawa) Tragiczne zapętlenie Birmy Sylwetki wybitnych adwokatów Piotr Sendecki, adwokat, wiceprezes NRA (Warszawa Lublin) Adwokat Adam Jurkiewicz ( ) PALESTRA PRZED LATY Rok 1965, nr 1 i 2. Orzecznictwo SN w sprawach adwokackich; Zdzisław Papierkowski, Sumienie świata wobec przedawnienia zbrodni hitlerowskich PRAWO za granicą Sandra Krajcer, studentka, Uniwersytet w Innsbrucku (Austria) Odpowiedzialność za wypadki narciarskie, porównanie z rozwiązaniami austriackimi Między tradycją a współczesnością Tadeusz Biliński, (Warszawa) Ostatni wolni ludzie (Afganistan) PRAWa człowieka Marek Antoni Nowicki, adwokat (Warszawa), prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Europejski Trybunał Praw Człowieka przegląd orzecznictwa (VII IX 2006 r.) Z WOKANDY LUKSEMBURGA Tomasz Tadeusz Koncewicz, adwokat, dr, adiunkt Centrum Prawa Europejskiego Uniwersytetu Gdańskiego (Wrocław Gdańsk) Sędziowski aktywizm czyli wspólnotowe czynienie sprawiedliwości RECENZJE Andrzej Stempniak, Postępowanie o dział spadku oprac. Kazimierz Lubiński, prof. dr hab. UMK (Toruń) Tomasz Spyra, Granice wykładni prawa oprac. Sławomir Lewandowski, adwokat, dr, adiunkt UW (Warszawa) Wojciech Kotowski, Przestępstwa drogowe. Komentarz oprac. Andrzej Bałandynowicz, prof. dr hab. UW (Warszawa) Adam Lityński, Historia prawa Polski Ludowej oprac. Adam Redzik, dr (Warszawa)

7 Spis treści Nowe książki Oprac. Agnieszka Metelska, adwokat (Warszawa) SYMPOZJA, KONFERENCJE Zjazd Katedr Prawa Karnego, Gniezno września 2006 r. oprac. Joanna Buczkowska-Prajs, dr UAM (Poznań) Konferencja Instytutu Praw Człowieka Adwokatów Europejskich, Bordeaux października 2006 r. oprac. Zbigniew Cichoń, adwokat (Kraków) Konferencja Senatu RP pt. Język polskiej legislacji, czyli zrozumiałość przekazu a stosowanie prawa, Warszawa, 7 grudnia 2006 r. oprac. Anna Frąckiewicz, asystent, KUL (Lublin) sprawozdania 50. Kongres UIA, Salvador (Brazylia), 31 października 4 listopada 2006 r. oprac. Sławomir Ciemny, adwokat (Warszawa) Konferencja CCBE, Rzym, listopada 2006 r. oprac. Andrzej Zwara, adwokat (Gdańsk) Sesja CCBE, Bruksela listopada 2006 r. oprac. Mariusz Woliński, adwokat (Warszawa) PRAKTYCZNE ZAGADNIENIA PRAWNE PRAWO CYWILNE Skutki naruszenia właściwości sądu do wznowienia postępowania oprac. Karol Weitz, dr hab., adiunkt UW, Biuro Studiów i Analiz SN (Warszawa) 270 Wpływ zmian podatku VAT na treść stosunku zobowiązaniowego oprac. Roman Trzaskowski, dr, adiunkt UKSW, Biuro Studiów i Analiz SN (Warszawa) PRAWO HANDLOWE Udzielenie pełnomocnictwa członkowi zarządu spółki z o.o. oprac. Katarzyna Bilewska, adwokat, dr, adiunkt UW (Warszawa) PYTANIA I ODPOWIEDZI PRAWNE Czy brak należytego pouczenia w treści powiadomienia o terminie rozprawy strony niezobowiązanej do osobistego stawiennictwa o trybie zaskarżenia wyroku, jaki może zapaść pod jej nieobecność, może spowodować niekorzystne dla strony skutki? oprac. Ewa Stawicka, adwokat (Warszawa) Z dylematów translatorów prawa Maciej T. Sawicki, solicitor i barrister (Sydney), aplikant radcowski (Warszawa) Podstawowe pojęcia z zakresu prawa spółek

8 Spis treści NAJNOWSZE ORZECZNICTWO Zbigniew Strus, sędzia SN (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego Izba Cywilna Zbigniew Szonert, dr, sędzia NSA w st. spocz. (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego GLOSY Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 1 lutego 2006 r. V KK 238/05 oprac. Marek Derlatka, adwokat, doktorant UAM (Poznań) Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 9 czerwca 2006 r., I KZP 14/06 oprac. Marcin Pawełek, asystent sędziego SN (Warszawa) Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 6 stycznia 2005 r. V KK 292/04 oprac. Katarzyna Sychta, dr, adiunkt, Uniwersytet Śląski (Katowice) Glosa do wyroku SN z 17 grudnia 2004 r., II CK 300/04 oprac. Katarzyna Warzecha, doktorantka UW (Warszawa) Glosa do wyroku Sądu Pierwszej Instancji z 14 grudnia 2005 r. w sprawie T-69/00 FIAMM oprac. Marcin Górski, asystent, UŁ (Łódź) KRONIKA ADWOKATURY Posiedzenie Plenarne NRA Z prac Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej Adwokatura w pracach legislacyjnych Sprawozdanie z zakończenia prac Sejmowej Podkomisji ds. zmian ustawy Prawo o adwokaturze (druk sejmowy nr 884) Joanna Agacka-Indecka, adwokat, wiceprezes NRA (Warszawa Łódź) Stanowisko Prezydium NRA z 23 stycznia 2007 r. wobec projektu ustawy o zmianie ustawy Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw z życia izb adwokackich Izba gdańska Protokół z posiedzenia ORA z 17 X 2006 r. Wniosek o zwołanie Nadzwyczajnego Zjazdu Adwokatury Izba koszalińska Sprawozdanie z przebiegu Zgromadzenia ORA w Koszalinie 14 X 2006 r. oprac. Stefania Płocica, adwokat (Koszalin) Ogólnopolskie seminarium Aplikantów Adwokackich, Darłówko 2006 oprac. Jakub Rogólski, adwokat (Koszalin) Izba Warszawska Spotkanie opłatkowe aplikantów w Warszawskiej Izbie Adwokackiej 7 XII 2006 r. oprac. Bartosz Grohman, adwokat (Warszawa)

9 varia Nagroda Jerrold Scoutt Fundacji Rady Adwokackiej D.C. Columbia dla adwokat Anny Sykes-Strzemiecznej Złote Wagi nagrody Naczelnej Rady Adwokackiej oprac. Maria Sankowska, aplikantka sędziowska (Warszawa) Podziękowania dla prof. dr. hab. Marka Safjana i Wiesława Johanna Odznaczenia dla adwokatów obrońców w procesach Poznańskiego czerwca SZPALTY PAMIĘCI Adwokat Andrzej Grabiński ( ) oprac. Andrzej Bąkowski, adwokat (Warszawa) Adwokat Jan Ratajski ( ) oprac. Andrzej Marcinkowski, adwokat (Poznań) Profesor dr hab. Alicja Kędzierska-Cieślak ( ) oprac. Andrzej Burzak, Jerzy Ciszewski, Adam Jedliński, Krystyna Smolarczyk- -Stępniak, adwokaci (Sopot) Adwokat Wincenty Julian Broniwój-Orliński ( ) oprac. Cezary Nowakowski, adwokat (Ostrów Wielkopolski) Adwokat Edmund Mazur ( ) oprac. Janusz A. Mika, Wojciech Toczyski, adwokaci (Warszawa) LISTY DO REDAKCJI Byłem lwowskim kadetem. Pokłosie lwowskiego numeru Palestry Lesław Myczkowski, adwokat (Warszawa) Zaproszenie do współpracy adwokatów z organizacjami pozarządowymi Filip Czernicki, prezes Zarządu Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych (Warszawa) Internauci o adwokaturze Zdzisław Burlewicz, adwokat (Kwidzyń) Sprostowanie Table of contents Table des matières Inhaltsverzeichnis

10 1 2/ lecie Statutu Łaskiego pierwszego kodeksu prawa polskiego Jan Łaski wręcza królowi Aleksandrowi Jagiellończykowi akt konfirmacyjny Statutu do podpisu Rok 2006, mocą uchwały Sejmu RP z 16 grudnia 2005 r. (M.P., Nr 83, poz. 166), ogłoszony był Rokiem Jana Łaskiego ( ) znakomitego kodyfikatora i jednego z twórców fundamentów prawnych Pierwszej Rzeczypospolitej, sekretarza królewskiego, kanclerza wielkiego koronnego, arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski. W ciągu roku miały miejsce inicjatywy służące upamiętnienia postaci i dzieła tego wybitnego męża stanu, a 25 stycznia 2007 r. w siedzibie Trybunału Konstytucyjnego, w obecności Prezydenta RP, Marszałka Sejmu RP, Marszałka Senatu RP, prezesa Rady Ministrów, prezesa Trybunału Konstytucyjnego, prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, prezesa Sądu Najwyższego oraz wielu innych dostojnych gości, odbyła się uroczystość zamknięcia Roku Jana Łaskiego, podczas której podpisano deklarację Pro memoria. Podkreślono w niej, że publikacja Statutu Łaskiego w 1506 r. zapoczątkowała tradycję urzędowego ogłaszania obowiązującego prawa, jako gwarancji rządów prawa i jego skutecznej egzekucji, a wprowadzone w tym czasie zasady lex est rex i lex est anima rei publicae stanowią dziś część kanonu europejskiej kultury prawnej. Statut Łaskiego był konsekwencją podjętego na Sejmie w Radomiu w 1505 r. dzieła porządkowania prawa w Rzeczypospolitej. Opracowany został na zlecenie króla Aleksandra Jagiellończyka i Sejmu. W Statucie, którego tytuł brzmiał: Commune incliti Regni Poloniae privilegium constitutionum et indultum publicitus decretorum approbatorumque (Przesławnego Królestwa Polskiego przywileje, konstytucje i zezwolenia urzędowe oraz uznane dekrety), przygotowanym i ogłoszonym w 1506 r. w drukarni Jana Hallera w Krakowie w 162 egzemplarzach znalazła się, na 357 kartach, w zasadzie, całość obowiązujących w Koronie praw pisanych. Statut podzielony był na dwie części. Pierwsza zawierała konstytucje i indulty publicznie dekretowane i zatwierdzone (statuty i dekrety królewskie, konstytucje sejmowe, przywileje generalne dla szlachty, traktaty międzynarodowe i inne), zaś druga niektóre prawa boskie i ludzkie motu proprio króla do przywileju dołączone, a w tej grupie dwa spisy prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej, przywileje dla Żydów, źródła prawa kościelnego i źródła prawa miejskiego (Zwierciadło Saskie, Prawo miejskie magdeburskie). Do całości dołączono romanistyczny traktat prawniczy Rajmunda Partenopejczyka pt. Summa legis levis, brevis et utilis, będący swego rodzaju podręcznikiem prawa.

11 Adam Redzik PALESTRA Król Aleksander Jagiellończyk i Jan Łaski na Sejmie w Radomiu w 1505 r. Można przyjąć, że Statut Łaskiego to pierwszy kodeks prawa polskiego Corpus iuris Regni Poloniae,pierwszy drukowany urzędowy zbiór polskiego prawa powszechnego, ustanowiony, aby prawo stało się powszechnie znane. Kanclerz Jan Łaski przygotował go z myślą o budowie Rzeczpospolitej praworządnej, w której rozumne prawo spełnia rolę fundamentu ładu i sprawiedliwości (...). Dzieło Łaskiego przyczyniło się do tego, że ideał rządów prawa stopniowo zyskiwał w Polsce powszechne uznanie. Było też krokiem w kierunku unifikacji państwa. Jednym z aktów ogłoszonych w Statucie Łaskiego jest przyjęta na Sejmie Radomskim 1505 r. słynna Konstytucja Nihil novi. Innym niezwykle ważnym, uchwalona na tym samym Sejmie, konstytucja O nowych ustawach wprowadzanych w życie przez urzędowe ogłoszenie (De constitutionibus novis per proclamationis publicandis). Wprowadzała ona niezwykle ważną zasadę promulgacji prawa: żeby nikt nie był zobowiązany do przestrzegania nowej ustawy publicznej, jeśli uprzednio nie zostanie ona urzędowo ogłoszona (tłum. M. Janickiego). Statut Łaskiego, który nie tylko złożony został w Skarbcu Koronnym, ale wkrótce po publikacji rozesłany do starostw i kościołów większych, przyczynił się do ujednolicenia systemu prawnego i zwiększenia centralizacji państwowej, a także upowszechnienia znajomości prawa. Stał się też podstawowym źródłem prawa polskiego aż do upadku Rzeczypospolitej. oprac. Adam Redzik Szerzej na temat Statutu Łaskiego i jego znaczenia zob.: Jan Łaski ( ). Kanclerz Wielki Koronny. Prymas Polski, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 2006, ss. 22 (nienumerowane); W. Uruszczak, Znaczenie Statutu Jana Łaskiego z 1506 r. w rozwoju prawa dawnej Polski, ibidem; idem, Commune incliti Poloniae Regni privilegium constitutionum ed indultuum. O tytule i mocy prawnej Statutu Łaskiego z 1506 roku, Prace poświęcone pamięci Adama Uruszczaka, Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJ 2006, z. 96, Kraków 2006, s ; idem; Sejm walny wszystkich państw naszych. Konstytucja Nihil novi i sejm w Radomiu w 1505 roku, Radom: Radomska Oficyna Naukowa, ss. 8 (nienumerowane); Z. Kaczmarczyk, O kanclerzu Janie Łaskim Warszawa 1955; B. Miodońska, Przedstawienie państwa polskiego w Statucie Łaskiego z 1506 r., (w:) Folia Historiae Artium, t. V, Kraków 1981, s ; F. Papée, Aleksander Jagiellończyk, Kraków 1949; S. Kutrzeba, Źródła Statutu Jana Łaskiego, Kraków 1911; Historia Sejmu Polskiego, t. I Do schyłku epoki szlacheckiej Rzeczypospolitej, pod red. J. Michalskiego, Warszawa Ryciny pochodzą ze Statutu Łaskiego (Kraków 1506), AGAD, Zbiór Dokumentów Pergaminowych, sygn

12 1 2/2007 Szymon Byczko Przyczynienie się do powstania szkody poszkodowanego, któremu nie można przypisać winy Kilka uwag Wykładnia art. 362 k.c. jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień na gruncie prawa cywilnego. Świadczy o tym nie tylko ilość wypowiedzi na ten ten temat, ale także ich niejednokrotnie gorący ton. Mimo że od opublikowania przez A. Szpunara monografii poświęconej winie poszkodowanego w prawie cywilnym 1 upłynęło ponad 30 lat, spory wokół tej instytucji nie milkną do dnia dzisiejszego. Powodem do napisania niniejszego artykułu były nie tylko kolejne wypowiedzi dotyczące omawianej kwestii 2, ale stwierdzenie, że podstawowym i chyba nadal nierozwiązanym problemem jest mechanizm przyczynienia w sytuacji, gdy poszkodowanemu nie można przypisać winy z powodu wieku albo stanu psychicznego, szczególnie w sytuacji odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Zdaniem A. Szpunara, właśnie ta kwestia stanowi probierz dla każdego, kto zajmuje się problematyką przyczynienia poszkodowanego 3. Z tego powodu w niniejszej pracy zajmę się przyczynieniem poszkodowanego w tej wąskiej sytuacji gdy nie można przypisać mu winy, a dodatkowo odpowiedzialny za szkodę odpowiada na zasadzie ryzyka. Rozwój poglądów doktryny w zakresie wykładni art. 362 k.c. był wielokrotnie prezentowany i jest doskonale znany, dlatego pozwolę sobie przytoczyć te kwestie w ogromnym skrócie. Pierwotna koncepcja, powstała jeszcze na gruncie Kodeksu zobowiazań, została przedstawiona przez R. Longchamps de Bérier 4. Autor ten, co było do pewnego stopnia uzasadnione brzmieniem art. 158 k.z., ujmował zagad- 1 A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa Na przykład: T. Pajor, Uwagi o przyczynieniu się poszkodowanego do powstania szkody (w:) Odpowiedzialność cywilna, Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004; A. Szpunar, Przyczynienie do powstania szkody w wypadku komunikacyjnym, Rejent 2001, nr 6; P. Granecki, W sprawie wykładni art. 362 kodeksu cywilnego, PiP 2003, nr 1; oba artykuły zresztą związane z orzeczeniem SN z 15 kwietnia 1999 r. i glosą Z. Banaszczyka do niego, OSP 2001, poz A. Szpunar, Przyczynienie..., s R. Longchamps de Bérrier, Zobowiązania, Poznań 1999 (reprint z 1939 r.), s

13 Szymon Byczko PALESTRA nienie wyłącznie w płaszczyźnie kauzalnej. Jego zdaniem przyczynienie poszkodowanego zachodziło zawsze, gdy można było wykazać związek przyczynowy pomiędzy jego zachowaniem a szkodą. Istotą zapatrywania było to, że: każdy działa na własne ryzyko i powinien ponosić skutki przypadków, które jego osoby lub majątku dotyczą. Temu poglądowi stawiano jednak poważne zarzuty, w szczególności twierdzono, że rozwiązanie takie jest bardzo surowe dla poszkodowanego: praktycznie zawsze jego zachowanie pozostaje w związku przyczynowym ze szkodą, a ponadto jest on stawiany w gorszej sytuacji od sprawcy, ponieważ na zmniejszenie należnego odszkodowania wpłynie każde, nawet niezawinione zachowanie poszkodowanego. Te dwa zarzuty stały się podstawą do uzupełnienia kauzalnej konstrukcji przyczynienia o dwa elementy: adekwatny związek przyczynowy i ocenę zachowania poszkodowanego. Uznano, że dla wykazania przyczynienia poszkodowanego nie wystarcza aby jego zachowanie pozostawało w związku ze szkodą jedynie na zasadzie conditio sine qua non. Konieczne jest, aby zachowanie poszkodowanego pozostawało w adekwatnym związku przyczynowym ze szkodą, w ujęciu art. 361 k.c., który ma zastosowanie dla wszelkich powiązań kauzalnych na gruncie prawa cywilnego. Artykuł 362 k.c. nie daje żadnych wskazówek, które upoważniałyby do odejścia od tej powszechnie przyjętej konstrukcji przyczynowości. Ponadto część autorów postulowała, aby zachowanie poszkodowanego miało, ogólnie rzecz ujmując, nieprawidłowy charakter. Kwestia tej nieprawidłowości była traktowana różnie. Na przykład, A. Ohanowicz 5 przedstawił pogląd, zgodnie z którym do uznania przyczynienia poszkodowanego konieczne jest ustalenie istnienia związku przyczynowego pomiędzy zawinionym zachowaniem poszkodowanego a szkodą. Z kolei T. Dybowski 6 uznawał, że o przyczynieniu można mówić już wtedy, gdy zachowanie poszkodowanego, pozostające w związku przyczynowym ze szkodą, jest obiektywnie nieprawidłowe. Pewnego rodzaju podsumowaniem dyskusji stała się wspomniana monografia A. Szpunara poświęcona winie poszkodowanego w prawie cywilnym. W pracy tej autor zaproponował rozwiązanie mieszane, zgodnie z którym w przypadku odpowiedzialności na zasadzie winy przyczynienie poszkodowanego ocenia się przy ustaleniu jego zawinionego postępowania i przy porównaniu stopnia winy każdej ze stron. Z kolei, w przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, dla ustalenia przyczynienia wystarcza ustalenie obiektywnie nieprawidłowego zachowania poszkodowanego, a zmniejszenie odszkodowania nastąpi w wyniku porównania stopnia naganności tego postępowania z niebezpieczeństwem, jakie wprowadza do obrotu czynnik szkodzący, uzasadniający wprowadzenie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. W obu przypadkach działanie poszkodowanego musi oczywi- 5 A. Ohanowicz, Zobowiązania część ogólna, Warszawa 1958, s T. Dybowski, System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, s. 299 i n. 12

14 1 2/2007 Uwagi dotyczące przyczynienia się do... ście wpływać, na zasadzie adekwatnego związku przyczynowego, na powstanie lub rozmiar szkody. Ostatecznie, po licznych dalszych wypowiedziach, w doktrynie ukształtowały się dwa główne nurty. Jeden, opowiadający się za mieszanym rozwiązaniem A. Szpunara 7 i drugi, reprezentowany głównie przez T. Dybowskiego 8, a ostatnio Z. Banaszczyka czy J. Strzępkę 10, który opiera się na kauzalnym ujęciu problematyki przyczynienia. Kwestia ewentualnej nieprawidłowości zachowania poszkodowanego jest tu przesunięta na płaszczyznę oceny stopnia zmniejszenia odszkodowania. Odosobniony pogląd prezentuje P. Granecki 11, który uważa, że problematyka przyczynienia winna być oceniana na gruncie miarkowania odszkodowania. Jak zgodnie podkreśla się w literaturze, orzecznictwo Sądu Najwyższego, mimo generalnego oparcia konstrukcji przyczynienia na zasadach powiązań kauzalnych, zajmuje stanowisko dość niejednoznaczne, wymagając generalnie, aby poza powiązaniem przyczynowym występowała obiektywna nieprawidłowość zachowania poszkodowanego 12. Poglądy orzecznictwa będą jeszcze prezentowane. Zastanówmy się teraz nad konsekwencjami przyjęcia wspomnianych powyżej stanowisk w sytuacji przyczynienia poszkodowanego, któremu winy przypisać nie można, w sytuacji gdy odpowiedzialny za szkodę odpowiada na zasadzie ryzyka lub słuszności. Przyjęcie rozwiązania proponowanego przez A. Szpunara oznacza, że ocena przyczynienia do powstania szkody w przypadku osób, którym winy przypisać nie można, będzie różna w zależności od tego, na jakiej podstawie odpowiada odpowiedzialny za szkodę. W przypadku odpowiedzialności opartej na zasadzie winy, o przyczynieniu poszkodowanego można mówić tylko wtedy, gdy jego działanie jest zawinione. W związku z tym, osoby, którym winy przypisać nie można, nie poniosą negatywnych konsekwencji swego nieprawidłowego zachowania na mocy art. 362 k.c. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że poglądy autora zmieniły się nieco pod wpływem orzecznictwa. Ostatecznie uznał on, że także i w opisywanej sytuacji 7 Do tego poglądu przychylają się, na przykład: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, A. Rembieliński, Z. Radwański, T. Pajor, podobnie T. Wiśniewski (w:) Komentarz do kodeksu cywilnego, księga trzecia, zobowiązania, Warszwa 1996, s Trzeba jednak zuważyć, że poglądy wielu autorów są trudne do określenia i ulegają zmianom. Niekiedy uwagi ograniczają się do prezentacji rozbieżnych stanowisk, por. np. W. Czachórski, Zobowiązania, Warszawa 1994, s Por. np. T. Dybowski, W sprawie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody, NP 1977, nr 6, s Kodeks cywilny. Komentarz pod red. K. Pietrzykowskiego, t. 1, Warszawa 2002, s J. Strzępka, Umowy w zakresie inwestycji budowlanych (w:) Prawo umów w obrocie gospodarczym, Warszawa 2001, s P. Granecki, W sprawie wykładni..., s. 70; tenże, Wybrane zagadnienia wykładni art. 362 k.c. na marginesie wypowiedzi profesora Tomasza Pajora, Palestra 2005, nr 1 2, s. 103 i n. 12 Ta ogólna zasada została ustalona w uchwale składu 7 sędziów SN z 20 września 1975 r., III CZP 8/75, OSNCP 1976, poz

15 Szymon Byczko PALESTRA naganne postępowanie małoletniego, któremu winy przypisać nie można, może niekiedy uzasadniać zmniejszenie należnego mu odszkodowania 13. W ramach omawianej koncepcji przyczynienia, w przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka lub słuszności, nie dokonujemy oceny winy żadnej ze stron. Zamiast oceny zawinienia poszkodowanego oceniamy, czy jego zachowanie było obiektywnie prawidłowe. Jeśli nie to fakt ten daje podstawę do uznania przyczynienia poszkodowanego 14. W praktyce, dokonując oceny przyczynienia poszkodowanego, dokonujemy następujących działań. Po pierwsze, oceniamy, czy zachowanie poszkodowanego odpowiada wzorcowi obiektywnej poprawności w danej sytuacji. Jakiekolwiek dalsze rozważania dotyczące przyczynienia mogą mieć miejsce tylko wtedy, gdy ustalimy, że poszkodowany zachował się w sposób obiektywnie nieprawidłowy. W tym miejscu nasuwa się oczywiście dość wyraźne zastrzeżenie co w praktyce ma oznaczać obiektywnie prawidłowe zachowanie, jeżeli oceniamy działania małoletniego albo osoby niepoczytalnej. A. Szpunar, dostrzegając to zagadnienie, uzasadniał poprawność swojej koncepcji obiektywnym charakterem odpowiedzialności, pozbawionej elementów subiektywnych, co winno prowadzić do odrzucenia oceny tych elementów po obu stronach. Zdaniem tego autora: Ze względu na szczególny charakter odpowiedzialności na zasadzie ryzyka możemy przecież przyjąć całkowicie obiektywne kryteria. Obowiązują bowiem zasady rządzące postępowaniem ludzi normalnych i z nimi musimy porównać zachowanie się poszkodowanego, chociaż byłby dzieckiem lub osobą niepoczytalną 15. Po ustaleniu, że zachowanie poszkodowanego jest obiektywnie nieprawidłowe, badamy, czy miało ono wpływ na powstanie lub zwiększenie szkody. Ocena jest dokonywana w ramach powiązań przyczynowych adekwatnych i dotyczy oczywiście nie całości zachowania, ale tego fragmentu, który jest w danej sytuacji istotny, to znaczy mógł mieć wpływ na powstanie lub rozmiar szkody. To zastrzeżenie jest konieczne, ponieważ w większości opracowań dotyczących omawianego problemu autorzy mają tendencje do wpadania w pewną skrajność, uznając, że prawie zawsze zachowanie poszkodowanego pozostaje w normalnym związku ze szkodą. Trzeba podkreślić, że w praktyce nie interesują nas wszelkie zachowania poszkodowanego ale jedynie te, które mogły wpłynąć na szkodę. Omawiane rozwiązanie ma swoje zasadnicze zalety w przypadku, gdy poszkodowanym jest osoba, której można przypisać zarzut niedołożenia należytej sta- 13 Por. A. Szpunar, Glosa do orzeczenia SN z 1 marca 1985 r., OSP 1989, nr 5, poz. 115, s Ostatecznie, klasyczne ujęcie koncepcji przyczynienia zaproponowanej przez A. Szpunara znalazło pełną aprobatę w orzeczeniu SN z 13 października 1998 r., II UKN 259/98, OSNP 1999, poz. 698, gdzie Sąd Najwyższy uznał, że nie można dokonać oceny przyczynienia poszkodowanego, jeżeli najpierw nie zostanie ustalona zasada odpowiedzialności sprawcy, poniewż mechnizm przyczynienia jest odmienny przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka i winy. 15 A. Szpunar, Wynagrodzenie szkody wynikłej z wypadku komunikacyjnego, Warszawa 1976, s

16 1 2/2007 Uwagi dotyczące przyczynienia się do... ranności w dbałości o swoje sprawy 16. W takiej sytuacji dokonujemy oceny zachowania tej osoby w kontekście wzorca należytego postępowania w danej sytuacji (na przykład przechodzenia przez jezdnię, używania maszyny, posługiwania się materiałami niebezpiecznymi 17 ) i w zależności od zgodności z tym wzorcem lub jej braku uznajemy możliwość zastosowania art. 362 k.c. lub nie. Nasuwa się tu jednak oczywista uwaga, że takie podejście w praktyce nie będzie różniło się od wcześniejszego rozwiązania A. Ohanowicza. W przypadku gdy poszkodowanym jest osoba, której winy przypisać nie można, sytuacja się komplikuje. Dopasowywanie do takiego poszkodowanego wzorca obiektywnie należytego postępowania może niejednokrotnie sprawiać wrażenie kompletnego nieporozumienia. Jaki sens ma ocena obiektywnej prawidłowości zachowania, na przykład, trzyletniego dziecka? Już w swojej pracy z 1971 r. A. Szpunar zauważał pewien paradoks związany z przykładaniem takiego wzorca do zachowania osoby nieletniej lub chorej umysłowo 18. Na wadliwość takiego zabiegu stanowczo wskazywał M. Nesterowicz 19, a także P. Granecki 20. T. Pajor słusznie zauważa, że efektem takiego ujęcia przyczynienia poszkodowanego jest złagodzenie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka wbrew motywom ustawodawcy 21. W końcu, wprowadzając odpowiedzialność oderwaną od winy, ustawodawca dążył do zaostrzenia odpowiedzialności pewnego kręgu podmiotów, a nie do tego, aby podmioty te mogły przerzucić część odpowiedzialności na poszkodowanych w ramach konstrukcji zobiektywizowanego przyczynienia. Skutki rozbicia przyczynienia na dwa systemy w zależności od podstawy odpowiedzialności może zilustrować następujący przykład. Nieprawidłowo jadący rowerzysta wjeżdża w pieszego, przechodzącego w miejscu niewyznaczonym dla przekraczania jezdni. Jeżeli pieszy jest osobą, której winy nie można przypisać, na przykład ze względu na chorobę psychiczną, jego zachowanie nie może być uwzględnione w ramach konstrukcji przyczynienia ponieważ rowerzysta odpowiada na zasadzie winy. Jeżeli jednak, w tym przykładowym stanie faktycznym, zastąpimy rowerzystę motorowerzystą, to zachowanie pieszego zawsze może być 16 Takie opisowe ujęcie winy poszkodowanego chyba najlepiej oddaje istotę rzeczy: W. Czachórski, Zobowiązania, Warszawa 1994, s Licznych przykładów, nie zawsze akceptowanych, dostarcza tu orzecznictwo SN co do przechodzenia przez przejście dla pieszych, tory kolejowe, co do wysiadania z tramwaju, obsługiwania maszyn, por. np wyrok z 14 lutego 2001 r. w sprawie I PKN 248/00, OSNP 2002, poz. 522; wyrok z 9 marca 2005 r., w sprawie II CK 484/04, LEX ; wyrok z 22 czerwca 2005 r. w sprawie I PK 253/04, OSNP 2006, poz A. Szpunar, Wina poszkodowanego..., s M. Nesterowicz, Przyczynienie się poszkodowanego do wypadków komunikacyjnych, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 1990, nr 44, s. 96, P. Granecki, W sprawie wykładni..., s T. Pajor, Uwagi o przyczynieniu się poszkodowanego do powstania szkody (w:) Odpowiedzialność cywilna, Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004, s

17 Szymon Byczko PALESTRA badane w kontekście przyczynienia, ponieważ posiadacz motoroweru odpowiada na zasadzie ryzyka. Ostatecznie, odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń, w którym posiadał ubezpieczenie OC posiadacz motoroweru, będzie ograniczona w stosunku do odpowiedzialności rowerzysty, który wyrządził taką samą szkodę w takim samym stanie faktycznym. Wydaje się to calkowicie sprzeczne z motywami, które kierowały ustawodawcą wprowadzającym odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, dodatkowo wspartą systemem ubezpieczeń obowiązkowych. W moim przekonaniu stosowanie miernika obiektywnie nieprawidłowego zachowania w omawianych sytuacjach prowadzi w istocie do stawiania okrężną drogą zarzutu winy osobom, którym prawo cywilne nie pozwala stawiać takiego zarzutu. Wina w prawie cywilnym jest wszakże kategorią zdecydowanie zobiektywizowaną: dla postawienia zarzutu winy konieczne jest stworzenie abstrakcyjnego wzorca zachowania w danej sytuacji oraz porównanie go z ocenianym zachowaniem sprawcy szkody (tu: poszkodowanego). Jeżeli z zasady odrzucamy elementy subiektywne w postaci poczytalności, to w moim przekonaniu proponowana ocena zachowania poszkodowanego nie różni się w praktyce od przedstawienia mu zarzutu winy. Ale to nie koniec problemów. Przy rozbiciu zasad przyczynienia w zależności od podstawy odpowiedzialności powstaje i inne pytanie: jak należy postąpić w sytuacji, gdy odpowiedzialny za szkodę może odpowiadać zarówno na zasadzie winy jak i ryzyka co wcale nie jest przecież rzadkie. Dobrego przykładu dostarcza orzeczenie SN z 1 marca 1985 r., które dotyczyło następującego stanu faktycznego. Podczas zabawy dziecko zauważyło zabawkę, znajdującą się na terenie stacji transformatorowej (zawieszoną na przewodzie elektrycznym). Próba dotarcia do zabawki zakończyła się tragicznie dziecko dotknęło przewodu elektrycznego i doznało bardzo ciężkich obrażeń, skutkujących trwałym kalectwem. Postępowanie dowodowe wykazało, że stacja transformatorowa była nienależycie zabezpieczona. Pozwala to na przyjęcie odpowiedzialności pozwanego zarówno na zasadzie ryzyka, na podstawie art. 435 k.c., jako prowadzącego przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, jak i na zasadzie winy, w oparciu o art. 415 k.c., z racji nienależytego zabezpieczenia wstępu na teren stacji transformatorowej. Wybór podstawy zależy od poszkodowanego. Sąd Najwyższy uznał, że przyczynienie poszkodowanego (powód miał w chwili wypadku 10 lat) wynika z tego, że dziecko w takim wieku powinno zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństw związanych z elektrycznością, rozumie ostrzeżenia i znaki zakazu wstępu. Uznano, że powód przyczynił się do szkody w 1/3. Jak się wydaje, istotą orzeczenia jest ustalenie, że w przypadku każdej odpowiedzialności także na zasadzie winy do uznania przyczynienia wystarczy obiektywnie nieprawidłowe, zarzucalne, zachowanie poszkodowanego Podobne wnioski można wysnuć z orzeczenia SN z 7 marca 1974 r., I CR 7/74, OSP 1975, poz. 103, którego teza brzmi: Wiek poszkodowanego wyłączający możliwość przypisania mu winy wyrządzenia szkody (art. 426 k.c.) nie wyłącza możliwości uwzględnienia na podstawie art. 362 k.c. 16

18 1 2/2007 Uwagi dotyczące przyczynienia się do... Orzeczenie to spotkało się z aprobatą glosatora. A. Szpunar zaakceptował uzasadnienie Sądu Najwyższego, podkreślając zwłaszcza to, że odszedł on od czysto kauzalnego traktowania przyczynienia. Z glosy wynika jednak i to, że autor dopuszczał zastosowanie art. 362 k.c. w zasadzie w sposób jednolity: zarówno w przypadku odpowiedzialności opartej na zasadzie winy, jak i odpowiedzialności na zasadzie ryzyka do zmniejszenia odszkodowania wystarczy obiektywnie nieprawidłowe zachowanie poszkodowanego, pozostające w związku przyczynowym ze szkodą. Widać tu istotną modyfikację pierwotnych poglądów A. Szpunara. W pierwotnej wersji jego koncepcji doszłoby do nierozwiązywalnego dylematu: jak w takiej sytuacji, jak opisana powyżej 23, traktować przyczynienie? Kto ma dokonać wyboru między metodą stosowania art. 362 k.c., różną dla obu zasad odpowiedzialności możliwych do przyjęcia w powyższym przykładzie? Z kolei, przyjrzyjmy się koncepcji o kauzalnej istocie przyczynienia. Współcześnie przedstawiciele tej koncepcji przyjmują, iż kwestia przyczynienia ma charakter obiektywny i niejako wstępny dla ewentualnego obniżenia odszkodowania w ramach stosowania art. 362 k.c. Jak to ujmuje Z. Banaszczyk: przyczynienie się poszkodowanego jest jako kategoria kauzalna jedynie warunkiem miarkowania odszkodowania i nie prowadzi do niego automatycznie, a jego konsekwencją jest powinność badania przez sędziego okoliczności decydujących o tym, czy zmniejszenie odszkodowania powinno w ogóle nastąpić 24. J. Strzępka 25 podkreśla, że przyczynienie poszkodowanego musi odpowiadać zasadzie adekwatności w przeciwnym razie należałoby przyjąć, że poszkodowany zawsze przyczynia się do powstania szkody. Wyraźnie wskazuje też, że istnienie adekwatnego związku przyczynowego jest przesłanką do ewentualnego miarkowania odszkodowania. W interesującym nas zakresie kauzalna koncepcja przyczynienia wymaga następującego postępowania. Najpierw badamy, czy pomiędzy zachowaniem poszkodowanego a szkodą, w każdym wypadku i bez różnic w poszczególnych zasadach odpowiedzialności, istnieje normalny związek przyczynowy. Następnie, jeżeli istnieje ten związek, to badamy wszelkie okoliczności sprawy, co ma nas doprowadzić do decyzji: czy w sprawie należy dokonać miarkowania odszkodowania, czy też nie. Kwestia możliwości przypisania winy poszkodowanemu zosta- jego przyczynienia się do powstania szkody, zwłaszcza gdy nie można wykluczyć u poszkodowanego określonego stopnia świadomości zachowania się nagannego. 23 Jeszcze innym przykładem może być sytuacja, gdy wobec osoby niepoczytalnej za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa odpowiedzialny jest zarówno prowadzący to przedsiębiorstwo, jak i inna osoba na zasadzie winy. Prowadzący przedsiębiorstwo będzie mógł podnieść zarzut przyczynienia, natomiast bezpośrednio winny już nie, mimo że z założenia odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo powinna być surowsza. 24 Z. Banaszczyk, Komentarz..., s , podobnie w glosie do orzeczenia SN z 15 kwietnia 1999 r., OSP 2001, poz J. Strzępka, op. cit. 17

19 Szymon Byczko PALESTRA je przesunięta do drugiego etapu, staje się instrumentem służącym miarkowaniu odszkodowania. Ocena stopnia przyczynienia jest dokonywana zależnie od okoliczności sprawy, ma tu znaczenie także zasada odpowiedzialności. Na przykład, P. Granecki 26 uznaje, że miarkowanie, w przypadku gdy dotyczy przyczynienia poszkodowanego, któremu winy przypisać nie można, może nastąpić tylko wtedy, gdy nie sprzeciwia się to zasadom współżycia społecznego. W pełni podzielam humanitarne motywy przytoczone przez wspomnianego powyżej autora, odnoszące się do absurdalności stawiania zarzutu przyczynienia wobec pięcioletniego dziecka czy osoby niepoczytalnej wskutek ciężkiej choroby psychicznej. Problem polega na tym, że opisana powyżej koncepcja posiada szereg słabych punktów. W pierwszej kolejności należy zadać sobie pytanie, do czego odnosi się kauzalność w proponowanym rozwiązaniu? Związek przyczynowy wiąże przyczynę ze skutkiem, a zatem: co jest przyczyną w prezentowanej koncepcji? Skutkiem jest szkoda, natomiast przyczyną, oprócz zdarzenia, z którym prawo wiąże odpowiedzialność, jest zachowanie poszkodowanego. Ale jest oczywiste, że bierzemy pod uwagę nie każde zachowanie poszkodowanego, nie będziemy się przecież zastanawiali nad kwestią przyczynienia małoletniego dziecka, w sytuacji gdy zostało potrącone na przejściu dla pieszych, podczas prawidłowego przechodzenia przez jezdnię, przez kierowcę, który wymusił na nim pierwszeństwo. W takiej sytuacji w ogóle nie ma przyczynienia poszkodowanego i nie ma sensu ustalanie najpierw, że dziecko przechodziło przez jezdnię (przyczyniając się do powstania szkody), a następnie uznawanie, że obniżenie odszkodowania, po rozważeniu okoliczności sprawy, jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Kauzalna koncepcja przyczynienia cierpi więc na podstawowy błąd: nie określa tego, jakie zachowanie poszkodowanego należy łączyć ze szkodą lub jej wysokością. Podstawą do ustalenia przyczynienia jest każde zachowanie poszkodowanego, pozostające w adekwatnym związku przyczynowym ze szkodą. To, jakie zachowanie poszkodowanego doprowadzi do zmniejszenia odszkodowania, zostaje określone dopiero na etapie badania okoliczności sprawy i tu chyba tkwi istota zarzutu o preparowaniu związku przyczynowego, stawianego zwolennikom kauzalnej koncepcji przyczynienia poszkodowanego przez A. Szpunara 27 : przyczynę uzasadniającą istnienie przyczynienia poszkodowanego określa się na etapie analizy jego konsekwencji. Jeżeli wymagamy, aby zachowanie poszkodowanego łączył adekwatny związek przyczynowy ze szkodą, to najpierw musimy ustalić, o jakie konkretnie zachowanie chodzi i w ten sposób powstaje błędne koło. Kolejny zarzut dotyczy metody zmniejszania odszkodowania, określanego przez zwolenników prezentowanego poglądu jako jego miarkowanie. Przyjęcie, że każdy poszkodowany, którego zachowanie pozostaje w normalnym związku przyczyno- 26 P. Granecki, W sprawie wykładni..., s A. Szpunar, Wina poszkodowanego..., s

20 1 2/2007 Uwagi dotyczące przyczynienia się do... wym ze szkodą, przyczynił się do jej powstania, powoduje, że następnym krokiem jest ustalenie zasad zmniejszenia odszkodowania należnego. W przypadku osób, którym winy przypisać nie można, proponuje się dokonywanie oceny co do tego zmniejszenia w oparciu o całokształt okoliczności sprawy 28 albo zasady współżycia społecznego 29. Tego typu wykładnia czyni z art. 362 k.c. w gruncie rzeczy odpowiednik art. 440 k.c., dotyczącego miarkowania odszkodowania: ocenę stopnia przyczynienia pozostawia się w całości sądowi orzekającemu, pozbawiając go na dodatek precyzyjnych wskazówek co do zasad dokonywania zmniejszenia odszkodowania. Wskazywanie jako narzędzia do dokonywania ocen konsekwencji przyczynienia art. 5 k.c. uważam w ogóle za nieporozumienie, ponieważ ten przepis dotyczy nadużycia prawa podmiotowego, a nie zasad ustalania wysokości odszkodowania. Podzielam ponadto pogląd prezentowany przez A. Szpunara 30 i ostatnio T. Pajora 31, że art. 362 k.c. w ogóle nie mówi o miarkowaniu odszkodowania i nie stanowi odejścia od zasady pełnego odszkodowania. Wynika to wprost z treści przepisu, który mówi, iż w przypadku przyczynienia ulega zmniejszeniu obowiązek naprawienia szkody a nie należne odszkodowanie. Istotą stosowania tego przepisu jest to, aby odpowiedzialny odpowiadał w granicach normalnego związku przyczynowego tylko za tę część szkody, która jego obciąża 32. Istnienie przyczynienia wpływa na ograniczenie rozmiaru odpowiedzialności sprawcy. Odpowiedzialny ponosi jednak pełny ciężar szkody w ramach adekwatnego związku przyczynowego i nie ma tu mowy o zmniejszaniu należnego odszkodowania. Obrazem niebezpieczeństw, do jakich prowadzą obie prezentowane tu koncepcje przyczynienia, jest szeroko komentowane orzeczenie Sądu Najwyższego z 15 kwietnia 1999 r. 33. Stan faktyczny tej sprawy był dość typowy dla spraw dotyczących odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Powódka, starsza kobieta o ograniczonej sprawności i zdolności do postrzegania, została potrącona przez tramwaj. Rozważania sądu są skoncentrowane na analizie okoliczności sprawy, a w szczególności na ocenie zachowania powódki. Ostatecznie uznano, że powódka przyczyniła się do szkody w ten sposób, że wykazala nadmierne zaufanie do możliwości postrzegania oraz do pewności opartej na doświadczeniu w przechodzeniu przez to skrzyżowanie oraz zaniechała możliwości wykorzystania bezpośredniej obecności innych przechodzących z nią osób, aby upewnić się co do możliwości 28 T. Dybowski, W sprawie przyczynienia..., s P. Granecki, W sprawie wykladni..., s A. Szpunar, Przyczynienie się..., s T. Pajor, Uwagi o przyczynieniu..., s Pogląd ten krytykuje P. Granecki, Wybrane zagadnienia..., s , nie zauważając jednakże, że art nie dotyczy sytuacji gdy mamy do czynienia z wieloma przyczynami wystąpienia szkody. 33 Wyrok SN z 15 kwietnia 1999 r., OSP 2001, nr 1 poz. 2, z glosą Z. Banaszczyka. 19

21 Szymon Byczko PALESTRA bezpiecznego przejścia przez tory tramwajowe. Ostatecznie uznano za prawidłowe ustalenie przyczynienia powódki do szkody w 1/3. Orzeczenie prezentuje swoistą mieszaninę obu koncepcji, z jednej strony sąd jedynie rozważa zmniejszenie wysokości odszkodowania stosownie do okoliczności sprawy, z drugiej odrywa przyczynienie poszkodowanej od możliwości postawienia jej zarzutu winy, ograniczając się do oceny jej obiektywnie nieprawidłowego zachowania. Efekt tych działań jest dość trudny do zaakceptowania. Uznaje się a priori, że zachowanie starszej kobiety przechodzącej przez tory tramwajowe w miejscu do tego przeznaczonym stanowi o przyczynieniu zgodnie z wymaganiami koncepcji o kauzalnej istocie przyczynienia jest to w pełni możliwe. Następnie określa się, że jej zachowanie było obiektywnie nieprawidłowe co uzasadnia zmniejszenie odszkodowania. Z uzasadnienia wyroku wynika, że sąd wcale nie przesądza tego, czy zachowanie powódki było zawinione. W treści uzasadnienia widać skoncentrowanie się nie na kwestii podstawowej czyli odpowiedzialności na zasadzie ryzyka ale na sprawie dokonywania skomplikowanych ocen obiektywnie nieprawidłowego zachowania poszkodowanego, traktowanego jak drugi sprawca szkody. Jak powyżej wykazałem, oba przyjęte obecnie na gruncie prawa polskiego rozwiązania dotyczące wykładni art. 362 k.c. cierpią na poważne wady. Czy istnieje więc możliwość pogodzenia dwóch, uznawanych za dość oczywiste, postulatów: nieobciążania osób niepoczytalnych odpowiedzialnością za szkodę z zasadą, że naganne postępowanie poszkodowanego powinno jednak wpływać na obowiązek odszkodowawczy osoby odpowiedzialnej? Przy odpowiedzi na te pytania chciałbym sięgnąć do analizy orzecznictwa Sądu Najwyższego, które niekiedy: kieruje się mglistym poczuciem słuszności oraz względami zdrowego rozsądku 34 co wcale nie musi prowadzić do błędnych rozwiazań w konkretnych stanach faktycznych. Problemem jest raczej ogólne uzasadnienie takich rozwiązań. Za pewien punkt zwrotny w orzecznictwie sądowym dotyczącym art. 362 k.c. uznaje się uchwałę Sądu Najwyższego z 20 września 1975 r. 35. Skierowane do Sądu Najwyższego pytanie prawne dotyczyło dopuszczalności przyjęcia przyczynienia poszkodowanego, dziecka w wieku trzech lat. Generalna odpowiedź na pytanie, czy zachowanie małoletniego poszkodowanego może stanowić podstawę do zmniejszenia odszkodowania w oparciu o art. 362 k.c. w stosunku do odpowiedzialnych na podstawie art. 436 k.c., była dość ogólna: może. Uzasadnienie tej odpowiedzi było następujące. Surowość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka nie uzasadnia wniosku, że posiadacz samochodu ma ponosić w całości skutki niezawinionego zachowania poszkodowanego. Zachowanie małoletniego (czy innej osoby, której winy nie można przypisać) musi pozostawać w normalnym związku 34 A. Szpunar, Glosa do orzeczenia SN z 1 marca 1985 r., OSP 1989, nr 5, poz. 115, s Uchwała 7 sędziów z 20 września 1975 r., III CZP 8/75, OSNC 1976, z. 7 8, poz

22 1 2/2007 Uwagi dotyczące przyczynienia się do... przyczynowym ze szkodą w rozumieniu art k.c., a ponadto musi być objęte jakąś obiektywną nieprawidłowością, czy niezgodnością z powszechnie przyjętymi normami postępowania. Takie sformułowanie omawianego orzeczenia dało podstawę do uznania przez Z. Radwańskiego, że Sąd Najwyższy przyjął koncepcję przyczynienia, która wymaga, by zachowanie poszkodowanego było powiązane przyczynowo ze szkodą, a ponadto obiektywnie nieprawidłowe 36. W moim przekonaniu, odpowiedź Sądu Najwyższego jest bardzo enigmatyczna i niewiele posuwa sprawę do przodu jak się bowiem powszechnie zauważa nie zawiera ona żadnych precyzyjnych wskazówek co do dokonywania oceny zachowania poszkodowanego. Jej ogólnikowość powoduje, że jest ona wykorzystywana na poparcie głoszonych tez przez autorów prezentujących bardzo odmienne zapatrywania na kwestię przyczynienia. Pewne kryteria co do zasad ustalania stopnia przyczynienia mogą wynikać z innych orzeczeń z tego okresu. We wspomnianym wcześniej orzeczeniu z 7 marca 1974 r. Sąd Najwyższy połączył kwestię przyczynienia ze stopniem rozeznania poszkodowanego co do zasad należytego postępowania. Podobne motywy wpłynęły na stopień ograniczenia należnego odszkodowania w sprawie zakończonej wyrokiem z 15 marca 1976 r. 37. Orzeczenie to dotyczy wprawdzie odpowiedzialności na zasadzie winy, ale rozważane jest w nim zagadnienie przyczynienia małoletniego poniżej lat 13. Sprawa ta dotyczyła skomplikowanego stanu faktycznego, w którym doszło do wypadku podczas zajęć z modelem armaty, przygotowanym przez emerytowanego nauczyciela instruktora harcerskiego. Małoletni powód, wykorzystując nieobecność instruktora, spowodował eksplozję materiału wybuchowego w wyniku czego został dotkliwie poszkodowany. Sąd Najwyższy, przy analizowaniu kwestii przyczynienia, odwołuje się do możliwości rozeznania niebezpieczeństwa przez dwunastoletniego powoda. W obu wskazanych wyżej orzeczeniach ocena zachowania poszkodowanego jest relatywizowana do pewnego wzorca postępowania ale przy uwzględnieniu wieku poszkodowanych i ich możliwości poznawczych. Dalszym etapem poszukiwań może być analiza, wspomnianego już wcześniej orzeczenia z 1 marca 1985 r., dotycząca wypadku na terenie stacji transformatorowej. W moim przekonaniu w uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy w ogóle niepotrzebnie zajmował się kwestią podstawy odpowiedzialności. Pozwany odpowiadał za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody, na zasadzie ryzyka, w oparciu o art. 435 k.c., i to w zasadzie wyczerpuje problem. Poszukiwanie winy (i to w postaci winy anonimowej) tylko komplikowało problem. Inną sprawą jest ocena zachowania powo- 36 Z. Radwański, Zobowiązania, część ogólna, Warszawa 1995, s Ogolnikowość uzasadnienia spowodowała zresztą, że większość autorów, prezentujących różne poglądy w sprawie przyczynienia, chętnie się na nie powołuje. 37 Wyrok SN z 15 marca 1976 r., IV CR 68/76, OSNC 1977, poz