REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE WYKORZYSTANIA NARZĘDZI RYNKU PRACY A OGRANICZANIE BEZROBOCIA. Synteza

Transkrypt

1 Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE WYKORZYSTANIA NARZĘDZI RYNKU PRACY A OGRANICZANIE BEZROBOCIA Synteza Koordynator projektu Urszula KłosiewiczGórecka Autorzy: Urszula KłosiewiczGórecka Lidia Kuczewska Krystyna Kuśmierczyk Edward Maleszyk Tadeusz Martyniuk Franciszek Misiąg Lucyna Piskiewicz Barbara Pokorska Małgorzata Radziukiewicz Bożena Słomińska Sławomir Tajer Warszawa 2008

2 Recenzenci prof. dr hab. Marian Strużycki dr Anna Dąbrowska Redakcja naukowa i korekta doc. dr Urszula KłosiewiczGórecka dr Bożena Słomińska Skład komputerowy Maria Kowalik Sławomir Jarząbek Projekt zrealizowany został przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur oraz Stowarzyszenie Rozwoju SpołecznoGospodarczego Wiedza w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich, Działanie 1.1. Niniejsza książka została opublikowana ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Copyright by Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2008 Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Institute for Market, Consumption and Business Cycles Research Warszawa, Al. Jerozolimskie 87 tel.: , fax: sekretariat@ibrkk.pl ISBN

3 SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 5 I. Czynniki wpływające na skalę bezrobocia w Polsce... 9 II. Zróżnicowanie bezrobocia w układzie regionalnym Liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia w układzie przestrzennym Wybrane kategorie bezrobotnych w układzie przestrzennym Analiza zróżnicowania rynku pracy według regionów III. Działania instytucji rynku pracy na rzecz ograniczania bezrobocia Działania Powiatowych Urzędów Pracy Działania Agencji Zatrudnienia Aktywność innych podmiotów rynku pracy IV. Działania pracodawców na rzecz wzrostu zatrudnienia V. Nowe strategie wspierające zatrudnienie bezrobotnych VI. Finansowanie aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu VII. Rezultaty działań podmiotów rynku pracy VIII. Współpraca podmiotów rynku pracy Str. IX. Ocena skuteczności działań podejmowanych w regionach na rzecz ograniczania bezrobocia Podsumowanie i wnioski

4 4

5 Wprowadzenie Celem zrealizowanego projektu było rozpoznanie i ocena regionalnego zróżnicowania, zarówno sposobu, jak i efektów wykorzystania aktywnych instrumentów ograniczania bezrobocia. Zastosowane podejście badawcze zakładało uwzględnienie szerszego kontekstu, a mianowicie aktualnej sytuacji na polskim rynku pracy. Kształtuje się ona bowiem jako rezultat oddziaływania szeregu czynników, spośród których aktywne instrumenty ograniczania bezrobocia nie odgrywają kluczowej roli. W okresie objętym realizacją projektu wystąpiły korzystne zjawiska na rynku pracy, które jednak utrudniły ustalenie wpływu analizowanych narzędzi na ograniczenie rozmiarów bezrobocia. Należy do nich zaliczyć poprawę koniunktury gospodarczej oraz emigrację zarobkową. Dodatkową komplikację stwarza charakter bezrobocia w Polsce. W nieporównanie większym stopniu niż w rozwiniętych krajach gospodarki rynkowej ma ono charakter strukturalny, co zresztą podkreśla większość autorów zajmujących się problematyką rynku pracy. Strukturalny charakter bezrobocia powoduje, z jednej strony wzrost wymagań stawianych aktywnym formom ograniczenia bezrobocia, z drugiej zaś strony obniża ich skuteczność. Zakresem opracowania objęto: stosowane narzędzia i programy ograniczania bezrobocia w regionach zróżnicowanych pod względem stopnia rozwoju gospodarczego oraz poziomu bezrobocia; kierunki i metody działania podejmowane przez kluczowe instytucje rynku pracy z punktu widzenia ich skuteczności w ograniczaniu i przeciwdziałaniu bezrobociu; formy współdziałania instytucji rynku pracy oraz pracodawców; efektywność wykorzystania środków finansowych przeznaczonych na ograniczanie bezrobocia. Podstawą realizacji projektu była analiza desk research, w której wykorzystano dane pozyskane z Głównego Urzędu Statystycznego oraz ze sprawozdawczości instytucji rynku pracy z lat , a także analiza ocen i opinii pozyskanych bezpośrednio od pracowników instytucji rynku pracy oraz pracodawców, która pozwoliła z jednej strony pogłębić analizę relacji popytu i podaży na wybranych regionalnych rynkach pracy, z drugiej rozpoznać skalę i skuteczność stosowanych programów aktywizacji bezrobotnych. Badaniem objęto 6 województw o zróżnicowanej (według danych GUS z 2006 r.) stopie bezrobocia: woj. lubelskie 17,5%, łódzkie 18,1%, małopolskie 13,9%, mazowieckie 13,9%, woj. warmińskomazurskie 27,6%, zachodniopomorskie 25,5%. Taki wybór umożliwił przeprowadzenie analizy porównawczej stosowanych narzędzi i programów oraz ich skuteczności na terytoriach o odmiennych społecznych i gospodarczych warunkach funkcjonowania. Na reprezentantów województw o najniższej stopie bezrobocia wybrano województwa mazowieckie i małopolskie. Województwo mazowieckie jest największym pracodawcą. Jego przewaga nad następnym województwem (śląskie) wynosi około 900 tysięcy pracujących. Znajduje się wśród województw o najwyższej (powyżej 5%) dynamice przyrostu tej liczby. Również udział pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę kształtuje się w kolejnych latach powyżej średniej krajowej. Pomimo relatywnie niskiej i malejącej stopy bezrobocia ma największą liczbę bezrobotnych. Należy do sześciu województw o najniższej dynamice spadku tej liczby. Pod względem liczby ofert wyprzedza je województwo śląskie. Zajmuje czwarte miejsce od końca jeśli chodzi o relację liczby ofert do liczby bezrobotnych i ostatnie pod względem współczynnika ich aktywizacji. 5

6 Województwo małopolskie jest czwartym pracodawcą. Tempo przyrostu liczby pracujących było niższe niż przeciętna krajowa, podobnie jak udział pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Szybciej spadało bezrobocie ale wolniej rosła liczba ofert. Współczynnik szans zatrudnienia jest zbliżony do średniej krajowej zaś współczynnik aktywizacji niższy. W ciągu trzech lat liczba aktywizowanych bezrobotnych nie uległa zmianie. Reprezentantami województw o średniej stopie bezrobocia zostały województwa łódzkie i lubelskie. Województwo łódzkie jest szóstym pracodawcą. Jednocześnie należy do województw, w których zarówno dynamika liczby pracujących jak i udział pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę kształtują się poniżej średniej krajowej. Z kolei szybszy spadek bezrobocia i znaczący przyrost ofert wpłynęły korzystnie na szanse zatrudnienia. Znacznie gorzej prezentuje się współczynnik aktywizacji bezrobotnych. Województwo lubelskie zajmuje siódme miejsce na liście pracodawców. Znacznie gorzej wyglądają wszystkie pozostałe elementy charakterystyki. Zajmuje przedostatnie miejsce pod względem dynamiki wzrostu liczby pracujących. Ma również najniższą dynamikę spadku liczby bezrobotnych i stopy bezrobocia. Charakteryzuje się najniższym udziałem pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Również dynamika ofert, współczynniki szans zatrudnienia oraz aktywizacji należą do najniższych. Jako reprezentantów województw o najwyższej stopie bezrobocia wybrano województwa zachodniopomorskie i warmińskomazurskie. Województwo zachodniopomorskie jest jedenastym pracodawcą choć pod względem dynamiki liczby pracujących należy do czołówki. Pomimo tego oraz ponadprzeciętnej dynamice spadku liczby bezrobotnych było w 2006 roku jednym z dwóch województw o stopie bezrobocia przekraczającej 20%. Udział zatrudnionych na podstawie umowy o pracę sytuuje je powyżej średniej krajowej, podobnie jak dynamika ofert pracy. Ta ostatnia w połączeniu z dużym spadkiem liczby bezrobotnych wpłynęła korzystnie na współczynnik szans zatrudnienia. Nieznacznie powyżej średniej krajowej kształtuje się współczynnik aktywizacji bezrobotnych. Województwo warmińskomazurskie w latach było czternastym pracodawcą. W 2006 przesunęło się na miejsce trzynaste nieznacznie dystansując województwo podlaskie. Chociaż na tle innych województw charakteryzuje się dość wysoką dynamiką liczby pracujących ma w całym rozpatrywanym okresie najwyższą stopę bezrobocia. Udział osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę jest zbliżony do średniej krajowej. Współczynnik szans zatrudnienia znacznie się poprawił ale w takim tempie jak średnia krajowa. Natomiast województwo warmińskomazurskie wyróżnia się korzystnie jeśli chodzi o liczbę aktywizowanych bezrobotnych. Wyprzedza bowiem nie tylko województwo lubelskie ale również małopolskie, choć w obydwu tych województwach liczba bezrobotnych jest nieco wyższa. Przekłada się to na nieco wyższą od przeciętnej wartość współczynnika aktywizacji bezrobotnych. Pozyskaniu ocen i opinii na temat działalności instytucji rynku pracy oraz stosowanych przez nie narzędzi ograniczania bezrobocia posłużyły badania w formie bezpośrednich wywiadów pogłębionych oraz dyskusji grupowych (focus group). W ramach wywiadów (przeprowadzone przez wyszkolonych ankieterów, których pracę nadzorowali koordynatorzy, czuwający nad poprawnością organizacyjną i merytoryczną badania) podjęto próbę odpowiedzi na następujące pytania: które narzędzia są najmniej, a które najbardziej skuteczne i dlaczego; 6

7 jakich dostępnych narzędzi nie wykorzystuje się na lokalnych rynkach pracy i z czego to wynika; czy istniejące formy współpracy pomiędzy podmiotami rynku pracy (instytucje rynku pracy, samorząd terytorialny, organizacje pozarządowe, przedsiębiorstwa) zwiększają skuteczność działań w ograniczaniu bezrobocia i tworzeniu nowych miejsc pracy; w jakim zakresie środki finansowe przeznaczane w kolejnych latach na realizację aktywnych programów ograniczania bezrobocia regulują ich skuteczność. Badaniami objęto: dyrektorów (79) i pracowników powiatowych urzędów pracy (76), przedstawicieli agencji zatrudnienia (150 pogłębionych wywiadów), przedstawicieli instytucji szkoleniowych (150 pogłębionych wywiadów), przedstawicieli powiatowych rad zatrudnienia (łącznie 78 wywiadów). Przeprowadzono także wywiady wśród pracodawców (łącznie 390 wywiadów), co pozwoliło pogłębić dotychczasową wiedzę o uwarunkowaniach i mechanizmach tworzenia miejsc pracy. Pogłębieniu rozpoznania przyczyn niezadowalającej skuteczności podejmowanych dotychczas działań na rynku pracy, kierunków i warunków ich racjonalizacji, zasadności i możliwości harmonizacji działań wobec grup społecznoekonomicznych, z których rekrutują się bezrobotni oraz zagrożeń w polityce na rynku pracy, które utrudniają proces ograniczania bezrobocia posłużyły wyniki badań jakościowych w postaci dyskusji grupowych. Ich podstawę stanowił specjalnie przygotowany scenariusz, poddany ocenie ekspertów podczas dyskusji w zespole projektowym i przyjęty do realizacji w 6 miastach (Warszawa, Olsztyn, Kraków, Szczecin, Lublin, Łódź), będących siedzibą władz województw objętych badaniem. Badanie jakościowe zostało przeprowadzone w gronie specjalnie dobranych uczestników, reprezentujących poszczególne podmioty rynku pracy. Przebiegiem dyskusji kierowali profesjonalni moderatorzy. Pozwoliło ono pogłębić wiedzę pozyskaną w wyniku bezpośrednich wywiadów pogłębionych. Opracowanie przygotowane na podstawie szczegółowych analiz pozyskanego materiału badawczego składa się z trzech części zawierających łącznie dziesięć rozdziałów. Część pierwsza zawiera charakterystykę uwarunkowań bezrobocia w Polsce w ujęciu statystycznym. Uwzględniono w niej terytorialne zróżnicowanie poziomu bezrobocia jako rezultat oddziaływania czynników o różnym charakterze, w tym: prawnym (oddziaływanie na terenie kraju), demograficznym (lokalnie), gospodarczym i społecznym (lokalnie), organizacyjnym (lokalnie), a także działania i narzędzia instytucji rynku pracy w przekroju wszystkich województw. W części drugiej wykorzystując wyniki badań empirycznych w wybranych regionach poddano krytycznej analizie inicjatywy, działania, narzędzia i programy ograniczania bezrobocia stosowane przez poszczególne instytucje rynku pracy i partnerów społecznych funkcjonujących na tych terytoriach. Część trzecia zawiera analizę i ocenę wydatków na aktywne formy ograniczania bezrobocia (wielkość środków finansowych i racjonalność ich wykorzystania w poszczególnych województwach), rezultaty zastosowanych w latach narzędzi i programów przeciwdziałania bezrobociu, a także ocenę współpracy poszczególnych podmiotów na rynku pracy. Dokonano w niej identyfikacji czynników, które wpływają na skalę bezrobocia w Polsce. W podsumowaniu zawarto wnioski z analizy oraz rekomendacje dotyczące sposobów postępowania, stwarzających szansę na bardziej skuteczne ograniczanie bezrobocia na rynkach regionalnych. Kluczowe problemy zawarte w trzech częściach pracy oraz najważniejsze wnioski i rekomendacje przedstawiają poszczególne punkty niniejszej syntezy. 7

8 Skutkiem realizacji projektu badawczego są zarówno rezultaty miękkie, jak i twarde. Rezultaty miękkie to: wzbogacenie informacji o zróżnicowaniu regionalnym bezrobocia, poszerzenie wiedzy o relacjach pomiędzy podażą a popytem na rynku pracy, poszerzenie wiedzy z zakresu aktywnych narzędzi i programów ograniczania bezrobocia, stworzenie podstaw merytorycznych do zmian w narzędziach ograniczania i zwalczania bezrobocia, prezentacja zakresu współpracy pomiędzy instytucjami działającymi na rzecz ograniczania bezrobocia oraz ich partnerami na rynku pracy. Rezultaty twarde to: upowszechnienie wyników przeprowadzonego badania w formie książki, która została rozesłana do instytucji rynku pracy i jej partnerów oraz ośrodków badawczych, a także przekazana uczestnikom ogólnopolskiej konferencji, na której zaprezentowano wyniki badań i analiz, przygotowanie syntezy z badań w języku polskim i angielskim, którą udostępniono na stronie internetowej Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, upublicznienie wniosków z badań w formie artykułów w prasie fachowej. Za główny walor opracowania uznają autorzy dostarczenie informacji o zróżnicowaniu regionalnym i skuteczności wykorzystywanych narzędzi ograniczania bezrobocia. Głównym beneficjentem zrealizowanego projektu jest Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur (IBRKK), który poprzez badania empiryczne pozyskał wiedzę, jak racjonalizować politykę rynku pracy w Polsce, rozszerzać zakres aktywnych metod zwalczania bezrobocia, wspierając przy tym rozwój społeczności lokalnych. Przedstawione w książce wyniki analiz powinny być dobrym wsparciem dla instytucji rynku pracy w: lepszym rozpoznaniu bezrobocia i skuteczności stosowanych na lokalnych rynkach pracy narzędzi jego ograniczania, zharmonizowaniu wykorzystywanych programów ograniczania bezrobocia z zapotrzebowaniem na pracowników na lokalnych rynkach, poprawie współpracy poszczególnych podmiotów, których działania mają zapewnić ograniczanie bezrobocia. Wydają się one również przydatne dla wspomagania procesu zrównoważonego rozwoju lepsze wykorzystanie regionalnych zasobów ludzkich i przyspieszenie rozwoju obszarów słabiej rozwiniętych. Autorzy projektu wyrażają podziękowania za współpracę przy realizacji projektu Panu Jarosławowi Martyniukowi reprezentującemu Stowarzyszenie Rozwoju SpołecznoGospodarczego "Wiedza będące Partnerem Instytutu oraz Pracownikom Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, którzy aktywnie wspierali autorów w rozliczeniu projektu. Specjalne podziękowania składamy Uczestnikom badań, reprezentującym powiatowe urzędy pracy, agencje zatrudnienia, instytucje szkoleniowe, powiatowe rady zatrudnienia, pracodawców w sześciu województwach lubelskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, warmińskomazurskie, zachodniopomorskie w których realizowane były badania empiryczne. Wiedza i zaangażowanie Państwa oraz poświęcony czas pozwoliły nam na realizację założeń podjętego projektu badawczego. Panu dr Robertowi Nowackiemu składamy serdeczne podziękowania za sprawną organizację i koordynację badań empirycznych. Koordynator projektu i zespół autorski 8

9 I. Czynniki wpływające na skalę bezrobocia w Polsce Podejmowanie skutecznych działań w zakresie ograniczania bezrobocia nie jest możliwe bez diagnozy przyczyn jego powstawania. Pogłębione ich rozpoznanie, wykraczające poza instytucje rynku pracy jest niezbędne dla dostosowania programów aktywizacji bezrobotnych do warunków lokalnych rynków pracy. Z przeprowadzonych badań wynika, że kluczowe instytucje rynku pracy mają świadomość istnienia wielu czynników wpływających na skalę bezrobocia w Polsce. Ankietowani przedstawiciele powiatowych urzędów pracy (PUP), powiatowych rad zatrudnienia oraz pracodawców zgodnie wyrażają pogląd, że podstawowymi czynnikami wpływającymi na skalę bezrobocia są wysokie pozapłacowe koszty pracy niesprzyjające tworzeniu nowych miejsc pracy przez pracodawców, opłacalność pracy na czarno i niedostosowanie struktury kwalifikacyjnej pracowników do zapotrzebowania lokalnego rynku pracy wykres 1. Ocena wpływu poszczególnych czynników na skalę bezrobocia w Polsce, w opinii kierownictwa PUP, przedstawicieli powiatowych rad zatrudnienia oraz przedstawicieli pracodawców, w % wypowiedzi Wykres 1 Likwidacja miejsc pracy w istniejących przedsiębiorstwach 5 Wzrost oczekiwań pracodawców w stosunku do zatrudnianych osób 4 Zmiany demograficzne 3 Profil szkolnictwa zawodowego niedostosowany do potrzeb rynku pracy Niedostosowanie struktury kwalifikacyjnej pracowników do potrzeb rynku pracy Niechęć do pracy Wysokie pozapłacowe koszty pracy Opłacalność "pracy na czarno" Koncentracja wydatków z Funduszu Pracy na narzędziach pasywnych Kierownictwo PUP Przedstawiciele Powiatowych Rad Zatrudnienia Przedstawiciele pracodawców Źródło: Badanie IBRKK z 2007 roku. W opinii przedstawicieli PUP, powiatowych rad zatrudnienia oraz pracodawców najczęściej występującym rodzajem bezrobocia jest bezrobocie strukturalne i sezonowe oraz dobrowolne (wykres 2). Szkoły i uczelnie w Polsce funkcjonując bez silnych związków z rynkiem i zmianami, jakie na nim zachodzą nie przygotowują do pracy odpowiednio wykształconych i zmotywowanych ludzi. Koniunktura gospodarcza z całą surowością obnażyła słabości polskiego systemu kształcenia. Z jednej bowiem strony w przedsiębiorstwach brakuje cieśli, zbrojarzy, spawaczy, itp. a z drugiej połowa absolwentów zasadniczych szkół 9

10 zawodowych udaje się na bezrobocie, podobnie, jak co trzeci absolwent szkoły zawodowej średniego szczebla i 46% kończących szkołę ogólnokształcącą 1. Rodzaje bezrobocia w opinii kierownictwa PUP w województwach o różnej stopie bezrobocia, w % Wykres 2 Frykcyjne Dobrowolne Sezonowe Przymusowe/wielokrotne Chroniczne Strukturalne Ukryte Województwa o stopie bezrobocia niskiej średniej wysokiej Źródło: Badanie IBRKK z 2007 roku. Ocena sytuacji na rynku pracy w Polsce przez dyrektorów PUP, przedstawicieli powiatowych rad zatrudnienia oraz pracodawców różni się; aż 75% ankietowanych dyrektorów PUP uważa, że sytuacja na rynku pracy poprawia się, bo rośnie liczba miejsc pracy, podczas gdy pogląd taki wyraża już tylko 41% przedstawicieli powiatowych rad zatrudnienia i jedynie 28,5% przedstawicieli pracodawców funkcjonujących na terytoriach wybranych do badań. Natomiast zgodnie wyrażają oni pogląd, że sytuacja na rynku pracy poprawia się, bo część szukających pracy wyjeżdża za granicę. Opinię taką podaje blisko 60% przedstawicieli PUP i pracodawców oraz 51% przedstawicieli rad zatrudnienia. Zjawisko to sygnalizują badania wskazujące na dużą skalę emigracji młodych ludzi do pracy do Wielkiej Brytanii, Irlandii, Francji czy Holandii. Prywatne agencje pracy coraz częściej poszukują przedstawicieli zawodów, z których przed kilkoma laty rekrutowało się najwięcej bezrobotnych, tj. murarzy, zbrojarzy, kierowców, szwaczek. Szacuje się, że w branży budowlanej brakuje w Polsce około 400 tys. osób. Aż 69,3% przedstawicieli PUP wyraża pogląd o stosunkowo niskiej gotowości znacznej części osób bezrobotnych do wzięcia udziału w różnych programach aktywizujących. Jest przy tym niepokojące, że aż 77,8% takich wypowiedzi pojawia się w województwach o wysokiej stopie bezrobocia, gdzie dokłada się starań, aby uruchomić specjalne programy aktywizujące różne grupy bezrobotnych. Niekorzystną sytuację pogarsza fakt, iż służby zatrudnienia często postrzegane są jako słabo przygotowane do analizowania zmian zachodzących na rynku pracy. Wyrażane są poglądy, że PUPy są instytucjami, w których należy się zarejestrować, a pracy i ludzi do pracy szuka się innymi drogami. Tymczasem popyt na wiedzę o rynku pracy szybko wzrasta 1 J. Solska, Rok podwyżek. Raport, Polityka 2007 nr 3, s

11 w przedsiębiorstwach. Coraz bardziej oczekiwane są dane z raportów firm monitorujących rynek pracy stan i kierunki jego rozwoju. II. Zróżnicowanie bezrobocia w układzie regionalnym Sytuacja na rynku pracy w Polsce charakteryzuje się zróżnicowaniem przestrzennym. Na niektórych obszarach występuje duże bezrobocie, a w innych brakuje rąk do pracy. Często zdarza się, że różnice wysokości stopy bezrobocia pomiędzy poszczególnymi powiatami w województwie są większe niż pomiędzy średnimi wojewódzkimi wartościami tej stopy. Wzrostowej tendencji w kształtowaniu się liczby bezrobotnych w Polsce w latach towarzyszył spadek wysokości wskaźnika zatrudnienia. Rok 2003 był pierwszym rokiem, w którym odnotowano spadek liczby bezrobotnych, a w kolejnych trzech latach proces ten nasilał się. W 2004 roku liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 176,1 tys., w 2005 roku o 226,6 tys. zaś w 2006 roku o 463,6 tys. osób. Udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej zawodowo także zmniejszał się. W końcu 2005 roku udział ten wyniósł 17,6% i w porównaniu do 2004 roku spadł o 1,4 punktu procentowego, natomiast w końcu 2006 roku wyniósł 14,9% i w porównaniu do roku poprzedniego spadł o 2,7 punktu procentowego Liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia w układzie przestrzennym Zróżnicowanie rozmiarów i natężenia bezrobocia w regionach w latach nie uległo istotnym zmianom. W skali kraju stopa bezrobocia zmniejszyła się o 4,2 p.proc. Próby sklasyfikowania województw najbardziej dotkniętych bezrobociem prowadzą najczęściej do wyróżnienia trzech grup: województw zacofanych pod względem gospodarczym, głównie rolniczych położonych w północnowschodniej i północnej części kraju; województw o wysokim poziomie bezrobocia, stanowiących obszary wysoko uprzemysłowione, ale zdominowane przez przeżywające kryzys rodzaje działalności gospodarczej; województw o jednostronnym typie rozwoju gospodarczego. Z kolei niskie natężenie bezrobocia wiąże się z wysokim stopniem urbanizacji, rozwiniętym sektorem usług i wysokim udziałem poza rolniczego sektora prywatnego. Od lat województwami o najwyższej stopie bezrobocia są województwa warmińskomazurskie i zachodniopomorskie. W każdym z tych województw na 1000 pracujących przypada największa liczba bezrobotnych. W 2004 roku wskaźnik ten wyniósł ponad 400 osób bezrobotnych, w 2006 roku około 300. Z kolei województwa mazowieckie i małopolskie charakteryzuje najniższy poziom bezrobocia. W 2006 roku na 1000 pracujących przypadało w województwach mazowieckim i małopolskim jedynie 138 i 116 osób bezrobotnych. Rozkład przestrzenny liczby bezrobotnych przypadających na 1000 pracujących przedstawia wykres 3. W okresie objętym analizą (lata ) nasila się spadkowa tendencja bezrobocia. Znaczne tempo spadku bezrobocia przekraczające 10% widoczne jest w województwach: dolnośląskim, lubuskim, łódzkim, małopolskim, mazowieckim, pomorskim, śląskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim, najniższe zaś w województwach: lubelskim, podkarpackim i podlaskim, w których to stopa bezrobocia malała średnio rocznie kolejno o 6,7%, 7,1% i 8,5%. 11

12 Wykres 3 Liczba bezrobotnych przypadająca na 1000 pracujących w latach według województw (stan na koniec okresu) Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko Mazurskie Dolnośląskie Kujawsko Pomorskie Lubelskie Lubuskie 2004 rok 2005 rok 2006 rok 100 Świętokrzyskie 0 Łódzkie Śląskie Małopolskie Pomorskie Mazowieckie Podlaskie Opolskie Podkarpackie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Stopa bezrobocia i jej tempo zmian według województw w latach Tabela 1 Województwa Stopa bezrobocia (%) Średnie roczne tempo zmian w latach Polska 19,1 17,6 14,9 0,921 0,847 0,883 Dolnośląskie 22,3 20,5 16,8 0,919 0,820 0,868 Kujawskopomorskie 23,5 22,3 19,3 0,949 0,865 0,906 Lubelskie 17,8 17,0 15,5 0,955 0,912 0,933 Lubuskie 25,8 23,3 19,3 0,903 0,828 0,865 Łódzkie 19,6 17,9 14,8 0,913 0,827 0,869 Małopolskie 15,0 13,8 11,4 0,920 0,826 0,872 Mazowieckie 15,0 13,8 11,9 0,920 0,862 0,891 Opolskie 19,9 18,6 16,3 0,935 0,876 0,905 Podkarpackie 19,1 18,4 16,5 0,963 0,897 0,929 Podlaskie 15,9 15,5 13,3 0,975 0,858 0,915 Pomorskie 21,3 19,3 15,5 0,906 0,803 0,853 Śląskie 16,8 15,4 12,8 0,917 0,831 0,873 Świętokrzyskie 21,9 20,6 17,8 0,941 0,864 0,902 Warmińskomazurskie 29,2 27,5 23,7 0,942 0,862 0,901 Wielkopolskie 16,2 14,6 11,8 0,901 0,808 0,853 Zachodniopomorskie 27,4 25,6 21,7 0,934 0,848 0,890 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych MPiPS Portalu Publicznych Służb Zatrudnienia 12

13 Zróżnicowanie natężenia bezrobocia między województwami mierzone ilorazem najwyższej stopy bezrobocia do stopy najniższej w końcu 2006 roku wynosiło 2,1 (województwo warmińskomazurskie 23,7%, województwo małopolskie 11,4%). W porównaniu do stanu z lat poprzednich zróżnicowanie natężenia bezrobocia w skali kraju nieznacznie wzrasta, przy czym wartości wskaźników natężenia bezrobocia między powiatami wskazują na znacznie większe zróżnicowanie stopy bezrobocia w ramach województwa niż między województwami Wybrane kategorie bezrobotnych w układzie regionalnym Struktura bezrobotnych według płci O trudniejszej sytuacji kobiet na rynku pracy niż mężczyzn świadczy wzrastający udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych w całym badanym okresie. Wzrost miał miejsce we wszystkich województwach, przy czym największy odnotowano w województwie wielkopolskim (o 7,5%), pomorskim (o 7,3%) i małopolskim (o 6,6%), najmniejszy zaś w województwach lubelskim (o 2,3%), mazowieckim (o 2,5%) oraz podlaskim (o 2,8%). Struktura bezrobotnych według miejsca zamieszkania Mimo spadku liczby bezrobotnych zamieszkałych na wsi, liczba osób tej kategorii w dalszym ciągu przekracza milion osób. Bezrobotni zamieszkujący wieś stanowili w 2006 roku 43,5% ogółu bezrobotnych. Przeważający udział mieszkańców wsi w strukturze bezrobotnych mają województwa rolnicze lubelskie (54%), świętokrzyskie (ponad 55%) oraz podkarpackie (ponad 66%) charakteryzujące się niezbyt wysokim poziomem uprzemysłowienia i urbanizacji. Struktura bezrobotnych według wieku W strukturze bezrobotnych według wieku największy udział ma grupa 2534 lata, wykazująca przy tym względną stabilność; w 2004 i 2005 roku osoby te stanowiły ponad 28%, a w roku 2006 prawie 28% ogółu bezrobotnych. Wysoki poziom bezrobocia z zauważalną tendencją zniżkową cechuje również grupę wiekową do 24 lat. Do województw o wysokim udziale młodych wiekiem (do 34 lat) w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych należą od lat województwa podlaskie, kujawskopomorskie, wielkopolskie, świętokrzyskie, małopolskie, podkarpackie i lubelskie. W województwie lubelskim odsetek bezrobotnych w wieku do 34 lat był najwyższy i wynosił w latach kolejno 59,7%, 58,4% oraz 56,9%. W województwach dolnośląskim, opolskim, zachodniopomorskim i łódzkim młodzi bezrobotni stanowią najmniejszy odsetek bezrobotnych. Z roku na rok wyraźnie niższym odsetkiem bezrobotnych charakteryzowała się grupa wiekowa 3544 lata. W większości województw wzrosła natomiast liczba osób bezrobotnych w grupach wiekowych 4554, 5559 oraz 6064 lata. Największą liczebnością bezrobotnych w wieku przedemerytalnym (5565 lat) charakteryzowały się województwa mazowieckie, opolskie, łódzkie i dolnośląskie. W 2006 roku udział osób starszych w tych województwach przekraczał 8% ogółu bezrobotnych i wzrósł o 2 p.p. w stosunku do roku poprzedniego. Struktura bezrobotnych według wykształcenia Udział osób bez żadnego przygotowania zawodowego, o najniższym poziomie wykształcenia (gimnazjalnego, podstawowego i niepełnego podstawowego) wśród bezrobotnych 13

14 nie uległ znaczącej zmianie w okresie i wynosił w skali kraju ponad 32%. Szczególnie wysoki w granicach od 36% do 39% był w województwach o najwyższej stopie bezrobocia, tj. warmińskomazurskim, zachodniopomorskim oraz kujawskopomorskim. Odsetek osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym jest znacznie mniejszy. Np.: w województwie kujawskopomorskim wynosi poniżej 4%, natomiast w województwach lubuskim i warmińskomazurskim niewiele więcej od 4%. Bezrobotni a niepełnosprawność Liczba bezrobotnych osób niepełnosprawnych kształtowała się w końcu 2006 r. na poziomie 72,6 tys. osób. Stanowiły one 3,1% ogółu bezrobotnych. W analizowanym okresie udział tej grupy zwiększył się o 0,6 punktu procentowego. Taka sytuacja utrzymuje się w większości województw. Jedynie w województwach zachodniopomorskim, mazowieckim i świętokrzyskim wystąpiło zjawisko odwrotne. W okresie wśród niepełnosprawnych bezrobotnych nieznacznie przeważali mężczyźni, jednak już w 2006 proporcje wyrównały się. Bezrobotni według okresu poszukiwania pracy Zbiorowość bezrobotnych dotychczas niepracujących obejmowała w każdym analizowanym roku ponad 23,6% populacji bezrobotnych. Największy udział wśród bezrobotnych dotychczas niepracujących miały kobiety: 13,6% w 2004 r., 14% w 2005 r. oraz 14,7% w 2006 roku. Największy odsetek osób starających się po raz pierwszy o pracę znacznie wyższy od średniej krajowej wystąpił w województwach lubelskim, podkarpackim i świętokrzyskim. Liczną zbiorowość stanowią bezrobotni długotrwale niepracujący. Liczba osób pozostających w rejestrach urzędów pracy przez okres ponad 12 miesięcy kształtowała się w końcu 2006 roku na poziomie 1139,4 tys. osób, a ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosił 49,4%, z czego 31,3% poszukiwało pracy drugi rok, a 68,7% ponad 2 lata. Najwięcej osób dotkniętych trwałym bezrobociem odnotowano w 2006 r. w województwach: mazowieckim, lubelskim, podkarpackim i świętokrzyskim, w których odsetek długotrwale bezrobotnych jest bliski lub przekracza 53%. Do województw o najmniejszym odsetku tej kategorii bezrobotnych należą lubuskie (42,3%) oraz zachodniopomorskie (45,9%). W ostatnich trzech latach nieznacznie zmniejszył się odsetek poszukujących pracy od 12 do 24 miesięcy. Ta tendencja zauważalna była we wszystkich województwach, z wyjątkiem lubelskiego, opolskiego, podlaskiego i warmińskomazurskiego. Niestety, w większości województw proces narastania bezrobocia o najdłuższym okresie jego trwania nieznacznie wzrasta wzrost ten waha się w granicach od 0,4% (w województwie podkarpackim) do 3,1% (w województwie śląskim). Bezrobociem długotrwałym bardziej zagrożone są kobiety niż mężczyźni. Ponad 25% bezrobotnych nie miało żadnego doświadczenia zawodowego, a ponad 14% ma krótki staż pracy (do jednego roku). Razem te kategorie bezrobotnych stanowiły w analizowanych latach ponad 38% ogółu bezrobotnych. Największa liczba osób bezrobotnych, które nie posiadają żadnego stażu pracy, wystąpiła w województwach: lubelskim (35%), podkarpackim (29,4%), świętokrzyskim (28,4%) oraz podlaskim (27,1%). Kolejną pod względem liczebności grupę pozostającą bez pracy stanowią bezrobotni uprzednio pracujący od 10 do 20 lat. Wraz ze zbiorowością bezrobotnych o stażu pracy od 20 do 30 lat liczą ponad 25% ogółu niepracujących. 14

15 2.3. Analiza zróżnicowania rynku bezrobocia według regionów Z informacji zawartych w tabeli 2 wynika, że chociaż poziom wskaźników w województwach nie jest jednakowy, to jednak bezrobocie w Polsce cechuje stosunkowo duża stabilność i niewielkie zróżnicowanie według województw, biorąc pod uwagę wszystkie analizowane wskaźniki. Natomiast w przypadku niektórych z nich zróżnicowanie bezrobocia według województwa jest znaczne. I tak: dosyć wyraźne jest regionalne zróżnicowanie stóp bezrobocia. Odchylenie standardowe wynosi 3,58 punktu procentowego, co oznacza 22% poziomu krajowego. Aż trzy województwa małopolskie, wielkopolskie i mazowieckie mają ponad dwukrotnie niższy odsetek bezrobotnych wśród zasobów siły roboczej niż będące w najgorszej sytuacji województwo warmińskomazurskie z 23,7% stopą bezrobocia w 2006 roku; znaczne różnice występują wśród bezrobotnych o wyższym profilu wykształcenia, wśród bezrobotnych starszych w wieku powyżej 55 lat, niepełnosprawnych, bezrobotnych o najdłuższym stażu pracy (ponad 30 lat); cechami wyraźnie zróżnicowanymi przestrzennie spośród analizowanych cech bezrobotnych jest ich miejsce zamieszkania. Natomiast czas pozostawania bez pracy nie jest cechą różnicującą bezrobotnych, a więc bezrobocie z tego powodu było we wszystkich województwach na zbliżonym poziomie. Analiza zróżnicowania w ujęciu dynamicznym nie wskazuje na znaczące pogłębianie się różnic między województwami ze względu na analizowane wskaźniki. Niewielka przestrzenna różnorodność świadczyć może o utrwalaniu się pewnego statusu na rynku pracy związanego z powolnym poszerzaniem się grupy trwale nieaktywnych zawodowo. Następstwem tych procesów jest niezbyt duża wymiana między bezrobociem a zatrudnieniem. W ostatnich latach na regionalnych rynkach pracy w Polsce pojawiają się pewne symptomy poprawy: we wszystkich województwach nastąpił spadek bezrobotnych, a dynamika tego spadku była znacząca; spada bezrobocie w miastach; zmniejsza się bezrobocie wśród mężczyzn; zauważalny jest spadek liczby bezrobotnych w grupach wiekowych 1844 lata, największy w grupie 1824 lata; osoby posiadające konkretny zawód mają większe szanse na rynku pracy w przeciwieństwie do osób kończących lub niekończących naukę na poziomie gimnazjalnym i podstawowym, a coraz mniejsze szanse na zatrudnienie mają osoby z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym; rośnie udział zatrudnienia krótkookresowego (przerywanego bezrobociem). Wśród krótkotrwale bezrobotnych systematycznie spada odsetek osób poszukujących pracy od 6 do 12 miesięcy, za to zwiększają się odsetki osób poszukujących pracy w czasie od 1 do 6 miesięcy; wśród długotrwale bezrobotnych nieznacznie zmniejszył się odsetek poszukujących pracy od 12 do 24 miesięcy i ta tendencja zauważalna była we wszystkich województwach; pewna część bezrobotnych (szczególnie młodych) szuka pracy przez zdecydowanie krótki okres. Są to dobre rokowania dla ich wychodzenia z bezrobocia. 15

16 Tabela 2 Poziom zróżnicowania wybranych wskaźników statystycznych między województwami w 2006 roku Wyszczególnienie Miary zróżnicowania Średnia Rozstęp Minimum Odchylenie standardowe Maksimum Współczynnik zmienności Stopa bezrobocia rejestrowanego w % 16,15 3,58 12,3 11,4 23,7 0,222 Liczba bezrobotnych na 1000 pracujących 206,5 60,24 217,7 115,7 333,4 0,292 Bezrobotni w % ogółu zatrudnionych Bezrobotni na wsi 44,76 10,44 44,6 18,81 63,41 0,233 Bezrobotni w miastach 55,24 10,44 44,6 36,59 81,19 0,189 Bezrobotni w wieku do 24 lat 20,88 2,38 8,56 16,85 25,41 0,114 Bezrobotni w wieku 2534 lata 27,72 1,70 5,57 25,92 31,49 0,061 Bezrobotni w wieku 3544 lata 19,93 0,99 4,22 18,33 22,55 0,050 Bezrobotni w wieku 4554 lata 24,88 2,83 9,89 19,6 29,48 0,114 Bezrobotni w wieku 5559 lata 5,68 1,16 4,07 3,42 7,49 0,204 Bezrobotni w wieku 6064 lata 0,91 0,30 0,90 0,52 1,42 0,331 Bezrobotne kobiety 56,55 3,37 10,86 51,72 62,58 0,060 Bezrobotni mężczyźni 43,45 3,37 10,86 37,42 48,28 0,078 Niepełnosprawni bezrobotni 3,16 0,95 3,33 1,93 5,26 0,301 Bezrobotni dotychczas niepracujący 23,55 4,70 17,75 17,21 34,96 0,199 Bezrobotni o wykształceniu wyższym 6,08 4,45 4,96 3,87 8,83 0,239 Bezrobotni o wykształceniu policealnym i średnim zawodowym Bezrobotni o wykształceniu średnim ogólnokształcącym 22,06 2,25 7,28 18,4 25,68 0,102 8,49 0,90 2,81 7,32 10,13 0,106 Bezrobotni o wykształceniu zawodowym 30,84 2,09 7,16 26,71 33,87 0,068 Bezrobotni o wykształceniu gimnazjalnym i poniżej 32,53 4,37 14,17 24,60 38,77 0,134 Bezrobotni bez pracy do 1 mca 7,31 0,93 3,30 5,83 9,13 0,127 Bezrobotni bez pracy 13 mcy 15,92 1,30 4,51 13,45 17,96 0,081 Bezrobotni bez pracy 36 mcy 13,48 0,68 2,85 12,26 15,11 0,051 Bezrobotni bez pracy 612 mcy 14,53 0,91 3,73 12,39 16,12 0,062 Bezrobotni bez pracy 1224 mcy 15,40 0,61 2,25 14,73 16,98 0,040 Bezrobotni bez pracy powyżej 24 mcy 33,37 2,99 10,42 27,61 38,03 0,090 Bezrobotni bez stażu pracy 23,55 4,70 17,75 17,21 34,96 0,199 Bezrobotni ze stażem do 1 roku 14,29 1,51 6,36 11,27 17,63 0,106 Bezrobotni ze stażem 15 lat 19,03 1,62 5,83 15,93 21,76 0,085 Bezrobotni ze stażem 510 lat 13,54 1,16 4,87 10,66 15,53 0,086 Bezrobotni ze stażem 1020 lat 16,39 1,60 5,46 13,15 18,61 0,097 Bezrobotni ze stażem 2030 lat 11,26 2,04 7,06 7,35 14,41 0,181 Bezrobotni ze stażem powyżej 30 lat 1,94 0,53 1,99 0,99 2,98 0,275 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 16

17 III. Działania instytucji rynku pracy na rzecz ograniczania bezrobocia 3.1. Działania Powiatowych Urzędów Pracy Powiatowe urzędy pracy, odpowiedzialne za tworzenie i realizację polityki rynku pracy na szczeblu lokalnym, mają dość duże problemy kadrowe. Prawie 3/4 dyrektorów PUP twierdziło, że liczba zatrudnionych w urzędzie pracowników nie gwarantuje właściwej realizacji zadań w zakresie aktywnego zwalczania bezrobocia. Szczególnie odczuwane są braki specjalistów w zakresie pośrednictwa pracy i doradców zawodowych. Prawie w co czwartym urzędzie brakuje liderów Klubów Pracy, specjalistów ds. obsługi aktywnych programów, a w nieco mniejszym zakresie specjalistów ds. rozwoju zawodowego i aktywności zawodowej oraz psychologów. W badanych urzędach pracy na jednego pracownika zajmującego się aktywizacją osób bezrobotnych i pośrednictwem pracy przypadało przeciętnie prawie 360 bezrobotnych. Ważną rolę w prawidłowym prowadzeniu przez PUP różnych form aktywizacji bezrobotnych jest pozyskiwanie, gromadzenie i przetwarzanie informacji stanowiących podstawę dla tych działań. Z przeprowadzonego badania wynika, że ponad 90% ankietowanych urzędów zatrudnia pracowników zajmujących się analizami rynku pracy. Brak takich pracowników wystąpił jedynie w kilku urzędach, przy czym były to województwa o wysokiej stopie bezrobocia, a więc tam gdzie posiadanie informacji o rynku pracy wydaje się najbardziej przydatne. Zdaniem dyrektorów kwalifikacje pracowników zatrudnionych w powiatowych urzędach pracy są wysokie i gwarantują właściwą realizację zadań w zakresie ograniczania bezrobocia. W zdecydowanej większości urzędów (83,5%) pracownicy systematycznie biorą udział w różnego rodzaju szkoleniach podnoszących ich kwalifikacje zawodowe. Jedną z głównych usług świadczonych przez PUP jest pośrednictwo w znalezieniu pracy. Oferty pracy będące w dyspozycji urzędu pochodzą głównie ze zgłoszeń pracodawców (średnio 61,5%), pozostałe to efekty starań pracowników urzędów pracy. Rozpowszechnianie przez urzędy powiatowe ofert pracy odbywa się głównie poprzez tablice informacyjne w urzędzie, następnie elektronicznie na stronie internetowej PUP lub ustnie bezpośrednio osobie bezrobotnej (90,8% wskazań) oraz w środkach masowego przekazu (71,1%). Z kontaktu bezpośredniego lub ze środków masowego przekazu częściej korzystano w urzędach z województw o wysokiej stopie bezrobocia. Najczęstszym źródłem informacji dla PUP na temat rynku pracy w regionie, poza kartami rejestracyjnymi bezrobotnych, są przede wszystkim własne wywiady z pracodawcami z powiatu (85,5%), a także oficjalnymi i/lub przeznaczonymi specjalnie dla PUP źródłami danych z WUP i GUS. Połowa ankietowanych urzędów korzysta również z droższej formy pozyskania danych, a mianowicie własnych badań ankietowych. Niemal wszystkie badane urzędy pracy prowadzą monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych (92,1%), a zdecydowanie rzadziej zajmują się śledzeniem losów uczestników kursów szkoleniowych (53,9%). Stosunkowo rzadko urzędy pracy poświęcają swoją uwagę absolwentom szkół z powiatu (15,8%). Gromadzenie informacji o zawodach nadwyżkowych i deficytowych jest zazwyczaj w formie elektronicznej bazy danych. Tylko w mniej niż co czwartym urzędzie używa się w tym celu kartoteki. Powiatowe urzędy pracy w swojej działalności w zakresie aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu powinny współpracować z innymi urzędami, co może przyczyniać się do zwiększenia efektów ich pracy w tym zakresie. Zdania kadry kierowniczej są w tej 17

18 sprawie podzielone. Najwięcej badanych dyrektorów PUP (43%) uważa, że powinna być prowadzona współpraca z powiatami ościennymi. Za współpracą PUP w całym województwie opowiadał się średnio co trzeci dyrektor, przy czym w województwach o niskiej stopie bezrobocia była to połowa badanych. Za skupieniem się tylko na obszarze powiatu opowiedziało się ponad 33% dyrektorów z województw o wysokiej stopie bezrobocia, a poniżej 20% z regionów o niskiej i średniej stopie bezrobocia. Niemal wszyscy dyrektorzy dostrzegają potrzebę wprowadzenia zmian i usprawnień w dotychczasowej działalności urzędu wykres 4. Zdecydowaną większość usług i instrumentów rynku pracy stosują wszystkie urzędy. Jedynie w przypadku: pożyczki szkoleniowej, refundacji studiów podyplomowych, refundacji kosztów opieki nad dzieckiem/dziećmi w wieku do 7 lat oraz refundacji składek na ubezpieczenie społeczne liczba PUP stosujących te instrumenty nie przekroczyła 52% badanych podmiotów. Najrzadziej korzystano z refundacji kosztów studiów podyplomowych (40,8%), a narzędzie to relatywnie częściej stosowały urzędy pracy z województw o niskiej stopie bezrobocia 44,0%. Refundacje kosztów opieki nad dziećmi prowadziło 66,7% badanych urzędów w regionach o wysokim bezrobociu i 44,0% w regionach o niskiej stopie bezrobocia. Refundację składek na ubezpieczenia społeczne dokonywało 56% badanych urzędów w województwach o niskiej stopie bezrobocia, natomiast w województwach o wysokiej stopie bezrobocia 40,7%. Urzędy pracy w regionach o wysokim bezrobociu częściej niż w pozostałych udzielały pożyczek szkoleniowych (48,1%). Usprawnienia w działalności PUP, w % wypowiedzi dyrektorów Wykres 4 Nic nie należy zmieniać ani usprawniać Poprawić organizację pracy w urzędzie Zwiększyć liczbę pracowników zajmujących się aktywnymi usługami i instrumentami rynku pracy Usprawnić rejestrację i obsługę bezrobotnych i poszukujących pracy Zacieśnić współpracę z partnerami na lokalnym rynku pracy Wprowadzić elektroniczny system obsługi klientów Zwiększyć fundusz na aktywne usługi i instrumenty rynku pracy Zwiększyć płace pracowników PUP Zmienić przepisy prawne Województwa wg stopy bezrobocia niska średnia wysoka ogółem Źródło: Badanie IBRKK z 2007 roku. 18

19 Według oceny przedstawicieli PUP (średnia z ocen od 1 do 5) ranking przydatności usług i instrumentów rynku pracy kształtuje się następująco: dofinansowanie na podjęcie działalności gospodarczej (4,64), pośrednictwo pracy (4,49), szkolenia i refundację wyposażenia/doposażenia stanowiska pracy (4,38), staż u pracodawcy (4,32), pośrednictwo i informacje zawodowe (4,32), refundacja kosztów studiów podyplomowych (2,50), pożyczek szkoleniowych (2,63) oraz refundacji kosztów opieki nad dziećmi w wieku do 7 lat (2,71). Na terenach gdzie bezrobocie kształtuje się na wysokim poziomie wyżej oceniono: refundację wyposażenia/doposażenia stanowiska pracy, zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania oraz refundację opieki nad dzieckiem w wieku do 7 lat. Kwalifikując bezrobotnych do skorzystania z poszczególnych usług i instrumentów rynku pracy pracownicy PUP biorą pod uwagę różne czynniki. W przypadku pośrednictwa w znalezieniu pracy, szkoleń, prac interwencyjnych, stażu u pracodawcy, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, refundacji kosztów wyposażenia/doposażenia stanowiska pracy oraz refundacji kosztów studiów podyplomowych najważniejszymi kryteriami doboru beneficjentów są: kwalifikacje bezrobotnego oraz oczekiwania pracodawcy. Przy udzielaniu porad zawodowych największe znaczenie mają motywacje bezrobotnego i okres pozostawania bez pracy. Działalność pracowników PUP zajmujących się poradnictwem zawodowym i pomocą w aktywnym poszukiwaniu pracy koncentruje się głównie na: udzielaniu informacji o możliwościach kształcenia i szkolenia (77,3%), poradach ułatwiających wybór zawodu, zmianę kwalifikacji, podjęcie lub zmianę zatrudnienia (69,3%), udzielaniu informacji o rynku pracy i zawodach (60,0%), organizacji i prowadzeniu grupowych porad zawodowych (54,9%) oraz szkoleniach z zakresu umiejętności poszukiwania pracy. Stosunkowo często udzielana jest też pomoc w poszukiwaniu pracy poprzez uczestnictwo zainteresowanych w zajęciach aktywizacyjnych. Zdaniem większości przedstawicieli PUP osoby bezrobotne powinny być obejmowane różnymi programami aktywizującymi już w momencie rejestracji (60,5%). Dotyczy to szczególnie regionów o średniej i wysokiej stopie bezrobocia. Ważną rolę w łagodzeniu skutków bezrobocia odgrywają lokalne projekty/programy specjalne realizowane przez PUP. Adresowane są one głównie do grup bezrobotnych znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Biorąc pod uwagę źródła finansowania tych projektów okazuje się, że bardzo dużym wsparciem finansowym dla podejmowanych działań są środki z Europejskiego Funduszu Społecznego. Badania wskazują, że prawie połowa zrealizowanych w 2006 roku projektów była możliwa dzięki takim środkom finansowym. Szkolenia organizowane przez powiatowe urzędy pracy to przede wszystkim szkolenia zawodowe (84,3%). W dużo mniejszym zakresie nastawione są one na przekazanie wiedzy w zakresie efektywnego poszukiwania pracy (16,7%). O tematyce szkoleń niemal w równym stopniu decydują sugestie, potrzeby pracodawców, co prowadzona przez urząd analiza lokalnego rynku pracy (80,9%). W niewiele mniejszym stopniu wykorzystywane są propozycje i sugestie samych bezrobotnych (74,7%), a w połowie urzędów własna identyfikacja potrzeb rynku lokalnego. Biorąc pod uwagę województwa o różnej stopie bezrobocia można zauważyć, że potrzeby pracodawców najbardziej liczą się dla urzędów pracy z terenów o wysokim bezrobociu (92,3% wskazań). W tych województwach także częściej niż gdzie indziej podstawą wyboru tematyki szkoleń jest własna identyfikacja potrzeb rynku lokalnego (65,4% wskazań). 19

20 Wybór instytucji szkoleniowej opiera się głównie na takich kryteriach, jak: kompetencje merytoryczne, kwalifikacje kadry dydaktycznej (średnia ocena ważności 4,76), koszty szkolenia (4,51), przewidywana efektywność szkolenia (4,39), warunki technicznolokalowe (4,29), dotychczasowa efektywność szkoleń (4,20) Działania Agencji Zatrudnienia Zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy agencje zatrudnienia są niepublicznymi jednostkami organizacyjnymi, które świadczą usługi w zakresie: pośrednictwa pracy na terenie Polski, pośrednictwa do pracy za granicą dla obywateli polskich u pracodawców zagranicznych, poradnictwa zawodowego, doradztwa personalnego oraz pracy tymczasowej 2. Dominująca część agencji zatrudnienia poddanych badaniom empirycznym zajmuje się pośrednictwem pracy na terenie Polski. Ten rodzaj usług świadczy 82,0% agencji, które zlokalizowane są w województwach o niskiej stopie bezrobocia oraz 77,8% o wysokiej stopie bezrobocia. Agencje zatrudnienia, bez względu na lokalizację, pozyskują oferty pracy głównie od pracodawców. Na to źródło wskazało 85,2% respondentów z województw charakteryzujących się niską stopą bezrobocia i 84,8% wysoką stopą bezrobocia. Na kolejnych miejscach wymieniano następujące źródła pozyskiwania ofert pracy: we własnym zakresie, poprzez współpracę z publicznymi instytucjami rynku pracy (np. powiatowymi i wojewódzkimi urzędami pracy) oraz z innymi prywatnymi agencjami zatrudnienia. Należy odnotować, że pozyskiwanie ofert pracy we własnym zakresie zostało wysoko ocenione przez badane agencje zatrudnienia (blisko 80% wskazań). Z ofert pracy, jakimi dysponują agencje zatrudnienia korzystają głównie trzy grupy klientów, tzn.: bezrobotni, osoby zmieniające pracę oraz osoby po raz pierwszy podejmujące pracę (absolwenci szkół). Taką kolejność wymieniali respondenci z wszystkich grup województw (o niskiej, średniej, jak i wysokiej stopie bezrobocia). Należy przy tym odnotować dużą zgodność wypowiedzi. Odsetek agencji zatrudnienia, które za główną grupę klientów uznały osoby bezrobotne waha się od 93,0% do 95,6%. Grupę klientów agencji zatrudnienia, jaką są bezrobotni tworzą m.in. osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy. W tym przypadku obserwuje się znaczne zróżnicowanie ich struktury w zależności od sytuacji panującej na rynku pracy. Agencje zatrudnienia zlokalizowane w województwach o wysokiej stopie bezrobocia najczęściej obsługują: bezrobotnych do 25 roku życia (łączny odsetek ocen dość często i bardzo często wynosi 55,5%), bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych (46,7%), bezrobotnych do 27 roku życia z wyższym wykształceniem (42,2%) oraz długotrwale bezrobotnych (40,0%). Agencje zlokalizowane w województwach o niskiej stopie bezrobocia najczęściej obsługują bezrobotnych do 25 roku życia (63,9%), a także bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych (49,2%). Ponadto należy odnotować, że na terenie wszystkich trzech grup województw występuje relatywnie wysoki odsetek agencji zatrudnienia, z których usług w ogóle nie korzystają osoby niepełnosprawne (27,9% 40,0% wskazań). Jednym z narzędzi łagodzenia napięć na rynku pracy i znacznego terytorialnego zróżnicowania sytuacji w tym zakresie są specjalne programy przeciwdziałania bezrobociu (lokalne bądź regionalne). Okazuje się jednak, że niespełna połowa respondentów (46,3%) uczestniczy w ich realizacji. Odsetek agencji zatrudnienia uczestniczących w realizacji tych 2 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dziennik Ustaw 2004, nr 99, poz

21 programów jest znacznie zróżnicowany w poszczególnych grupach województw. Najmniej agencji zatrudnienia uczestniczących w realizacji specjalnych programów przeciwdziałania bezrobociu znajduje się w województwach o wysokiej stopie bezrobocia (37,8%), natomiast najwięcej o niskiej stopie bezrobocia (52,5%). Skuteczność działania badanych agencji zatrudnienia można ocenić porównując liczbę ofert pracy z liczbą osób, które z nich skorzystały. W 2006 roku w porównaniu z 2004 zwiększyła się liczba zarówno krajowych, jak i zagranicznych ofert pracy oraz klientów agencji zatrudnienia. Nie zmieniła się jednak (a w niektórych przypadkach nawet wzrosła) liczba osób, które nie znalazły odpowiedniej oferty. Szczególnie niekorzystne relacje między tymi wielkościami występują na terenie województw o wysokiej stopie bezrobocia. W opinii przeważającej części respondentów zlokalizowanych w tych województwach wzrosła liczba krajowych (ponad 71,4% wypowiedzi) i zagranicznych ofert pracy (56,0%). Jednocześnie ponad 60,0% badanych agencji zatrudnienia zlokalizowanych w województwach charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia odnotowało stagnację, a kolejne 28,9% wzrost liczby osób, które nie znalazły u nich odpowiedniej oferty pracy. Relatywnie lepsza sytuacja jest na terenie województw o niskiej stopie bezrobocia. Może to sugerować, że większe problemy z dopasowaniem ofert pracy do popytu na pracę występują w województwach o wysokiej stopie bezrobocia Aktywność innych podmiotów rynku pracy Instytucje szkoleniowe Badane firmy szkoleniowe wskazywały powiatowe urzędy pracy jako podstawowe źródło rekrutacji uczestników ich działań edukacyjnych (90% wskazań) na rzecz ograniczania bezrobocia. Urzędy pracy zlecały im zarówno szkolenia o charakterze zawodowym, jak i służące zdobyciu umiejętności aktywnego poszukiwania pracy. Firmy szkoleniowe przygotowując tematy szkolenia kierują się przede wszystkim propozycjami i sugestiami pochodzącymi od PUP które oparte są na ich własnej identyfikacji potrzeb rynku lokalnego oraz potrzebach i sugestiach pracodawców a w mniejszym stopniu sugestiami osób bezrobotnych. W roku 2006 badane firmy szkoliły przede wszystkim robotników wykwalifikowanych i pracowników biurowych. Najmniejszy udział w szkoleniach związanych z ograniczaniem bezrobocia miał kadra menedżerska, gdyż bezrobocie w najmniejszym stopniu dotykało tej właśnie grupy osób. Poza szkoleniami firmy świadczyły inne rodzaje usług sprzyjających ograniczaniu bezrobocia, jak usługi pośrednictwa pracy (20% wskazań) oraz doradztwo zawodowe (ponad 30% wskazań). Firmy szkoleniowe mają możliwość korzystania z baz danych Krajowego Systemu Szkolenia Zawodowego, w których znajdują się zarówno standardy kwalifikacyjne dla wszystkich zawodów oraz gotowe moduły szkoleń, jak i sprawdzian wiedzy i umiejętności zawodowych wymaganych od uczestnika określonego rodzaju szkolenia. Jak wynika z przeprowadzonych badań 53,3% firm szkoleniowych korzysta ze standardów kwalifikacyjnych a 42% z modułów szkoleń. Miarą przydatności prowadzonych przez te firmy szkoleń jest ich efektywność. Jednak większość firm szkoleniowych bardziej koncentruje się na ocenie kwalifikacji własnej kadry dydaktycznej oraz stosowanych metod i ich przydatności w kontekście wyników uzyskanych 21